Ключевые слова: фольклор, фольклористика, музыкальная культура, песня,
композитор, музыкант, исполнитель, статусы, «Школа восточной музыки»,
консерватория, современная музыка.
Annotation: This article describes the stages of formation and development of folk
music. The significance of folklore in the art of music, the period of development of
folkloristics, the accumulation of musical knowledge and musical creativity in the musical
life of our republic, i.e. the first stages of composing, the traditions of status performance,
the foundation of the first music schools, the application of musicological sciences, the first
musical publications and the significance of folk music of the past period in modern musical
culture.
Key words: folklore, folklore, musical culture, song, composer, musician, performer,
status, "School of Oriental Music", conservatory, contemporary music.
Kirish. Xalq musiqa ijodiyoti – musiqa san‟atining eng qadimgi ildizlaridan boʻlib,
har bir xalqning oʻtmishidan darak beruvchi, tarixi, madaniyati va an‟analarini oʻzida ifoda
etuvchi bebaho xazinadir. Oʻzbek xalqining musiqa madaniyati juda uzoq tarixga ega.
Tarixiy taraqqiyot davomida xalq ogʻzaki ijodi, xalq mumtoz musiqasi, an‟anaviy kasbiy
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
11
musiqa, xalq bastakorlik yoʻllari singari shaklan va usluban bir-biriga yaqin ijrochilik
koʻrinishlari bir-birini toʻldirib keladi. Musiqa boshqa san‟at turlariga nisbatan oʻzgacha
ta‟sir kuchiga ega. U insonning axloqiga, hissiyotiga, tuygʻulariga qaratilgan boʻlib, shular
orqali uning ongi va ruhiyatiga ta‟sir koʻrsatadi. Xalq ogʻzaki ijodi yozma adabiyotdan
ancha ilgari paydo boʻlgan boʻlib, yozma adabiyotning vujudga kelishida zamin boʻlib
xizmat qilgan. Bu san‟at oʻzining xalqchilligi, gʻoyaviyligi va qiziqarli ekanligi bilan bir
qatorda xalqning matonati, yengilmas irodasi, ertangi kunga boʻlgan ishonchi, shodiyona,
adolat, tinchlik haqidagi tasavvurlarni yorqin namoyon eta oladi.O„zbek xalqining musiqa
merosi juda boy va qadimiy tarixga egadir. Musiqa merosidan, Xalq kuy va qo„shiqlaridan
ilxom olmagan zamonaviy musiqaning biron bir soxasini topish qiyin. Ommaviy estrada
qo„shiqlaridan tortib, yirik xor, simfonik musiqa, opera, balet, musiqali drama janrlarining
rivojlanish jarayonini musiqa merosidan ajralmagan holda tassavur etib bo„lmaydi. Musiqa
merosimizni, milliy musiqamizni ko„plab etnografik ansanbllar keng tashviqot qilish va uni
yangi mazmun bilan boyitishda muhim o„rin tutadi. Bu ishda Muhiddin Qori Yoqubov,
Tamaraxonim, Usta Olim Komilov, Domla Halim Ibodov, Hojixon Boltaev, Madraxim
Yoqubov (Sheroziy), Komiljon Otaniyozov va boshqalar katta faoliyat ko„rsatdilar. Bunday
xofizlarimiz ijro etgan kuy va qo„shiqlar, maqomlardan tashqari musiqaning boshqa janrlari
ya‟ni kompozitorlik ijodiga mansub bo„lgan asarlar yo„q edi. 1930- yillardan so„ng
musiqamizda yangi janrlar xor, kantata, opera, balet va simfoniya kabi kompozitorlik
uslublar paydo bo„la boshladi. Bunda eng avvalo Xalq musiqa merosimizni notada aks
ettirish va undan kompozitorlik uslublaridan foydalanishga katta ahamiyat berildi. Ana shu
ishlarni amalga oshirish uchun Respublikamizning turli shaharlarida bolalar musiqa
maktablari, musiqa texnikumlari va xalq konservatoriyalari ochildi. 1928 yil Samarqand
shahrida musiqa va xoregrafiya ilmiy tadqiqod instituti tashkil topdi. Bu o„quv maskanlarida
rus musiqa mutaxasislarining xizmatlari katta bo„ldi. Natijada musiqalarni notaga olish,
ansanbllar tuzish, zamonaviy janrlarda yangi asarlar yaratish ishlari boshlandi. Ana shu
davrlarda Xorazmlik san‟atkorlar o„z musiqaviy bilimlarini oshirish maqsadida Toshkent,
Samarqand shaharlariga o„qishga keladilar. 1945- yil urushdan nogiron bo„lib qaytgan
Abdusharif Otajonov ham zamonaviy Ovro„po nota tizimini, ko„p ovozli musiqa qoidalarini
o„rganish ehtiyoji
bilan 1951-yili Hamza nomidagi Toshkent musiqa bilim yurtida so„ngra esa Toshkent
davlat konservatoriyasida kompozitsiya bo„yicha o„qib, kelgusida yetuk kompozitor bo„lib
yetishdi. U uzoq yillar Urganch shahar M.Harratov nomli musiqa bilim yurtida direktorlik
va pedagogik faoliyatini yuritdi. Shuningdek Ogaxiy nomidagi Xorazm viloyat musiqali
drama va komediya teatri direktori va bosh dirijyori lavozimlarida ishladi. Kompozitor
Abdusharif Otajonovning ijodi serqirra, uning dilrabo qo„shiq va ashulalari, cholg„u kuylari,
orkestr uchun yozgan asarlari, musiqali drama va komediyalari, simfonik va vokal-simfonik
asarlari muxlislar qalbidan munosib o„rin olgan. Abdusharif Otajonov ijodiy merosida rang-
barang, turli mavzularda yozilgan qo„shiq, xor va orkestr uchun ko„p qismli musiqiy asarlar,
musiqali drama va komediyalar muxim o„rin egallaydi. Davlatimiz va Xalqimiz oldidagi
xizmatlari uchun bir qancha orden va medallar, faxriy yorliqlar bilan mukofatlangan.
Abdusharif Otajonovning o„zbek musiqasi rivojiga qo„shgan hissasini va xayotini, ijodini
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
12
o„rganish Tadqiqot vazifalari O„zbek musiqasida bastakorlik va kompozitorlik uslublarining
shakllanishini o„rganish, O„zbekistonda kasbona musiqaning paydo bo„lish tarixini bilish,
kompozitorlar ijodida Xalq musiqasidan foydalanish uslublarini o„rganish nixoyatda
muximdir.
O„zbek musiqasi tarixida 1920- yillardan keyin musiqamiz ko„lami yanada kengaydi,
yangi shakl va janrlar paydo bo„la boshladi. Xususan, xor, kantata, syuita, opera, balet va
simfoniya kabi kompozitorlik ijodiga mansub asarlar ham yaratila boshlandi. Bu jarayonda
Xalq musiqalarimizni notada namoyon qilishga katta ahamiyat berildi. Ana shu ishlarni
amalga oshirish uchun Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg„ona kabi shaharlarda Xalq
konservatoriyalari, musiqa texnikumlari va musiqa maktablari ochildi. 1928-yilda
Samarqand shahrida musiqa va xoregrafiya ilmiy tadqiqot instituti tashkil topdi. Bu
dargoxlarda milliy kadrlar tayyorlashda rus mutaxasislari, kompozitorlarning hissalari katta
bo„ldi. Ayniqsa V.A.Uspenskiy, S.N Vasilenko, Ye. Ye. Romonovskaya, N. I.
Mironovlarning xizmatlari ulkan edi. Ana shu davrlarda Tolibjon Sodiqov, Mutavakkil
Burxonov, Muxtor Ashrafiy, Manas Leviev, Sulaymon Yudakov, Doni Zokirov, Ilyos
Akbarov, Sharif Ramazonov kabi milliy kompozitorlar va musiqashunoslar avlodi yetishib
chiqdi. Natijada Xalq musiqa merosimizni o„rganish, notaga yozib to„plash, etnografik
ansanbllar tuzib Xalqimiz orasida ularni keng targ„ibot qilib, yanada rivojlantirish va shu
bilan birga zamonaviy janrlarda yangi asarlar yaratish ishlari avj oldi. Ayniqsa Toshkent
Davlat Konservatoriyasi va O„zbekiston Davlat Filarmoniyasining ochilishi hamda
Toshkent shahar va jumhuriyat viloyatlarida qator musiqali drama teatrlarining tashkil
topishi, natijada milliy musiqamiz ko„lami yanada kengaydi.
O„ttizinchi yillar oxirida rus kompozitorlari N. Roslovets va F. Tal o„zbek
san‟atkorlari yordamida “Paxta”, “Shoxida”, “Gulandom” kabi birinchi o„zbek baletlarini,
M. Ashrafiy va S. Vasilenko esa “Bo„ron”, R.Glier va T.Sodikovlar “Layli va Majnun”
operalarini yaratdilar. Shu yillari o„zbek musiqa folklori asosida A.Kozlovskiy, va
G.Mushel ilk simfonik asarlar yaratdilar. Urush yillari vatanparvarlik va do„stlik ruhida
qator musiqali dramalar, operalar, vokal va simfonik asarlar yaratildi. Urushdan keyingi
yillarda milliy uslubga hamohang asarlar ko„plab yaratildi. O„zbekiston simfonik orkestrlari
“Bahor” raqs ansanbllari tashkil topdi. Bu davrda estrada janri ham keng rivojlandi. Bu
janrda O„zbekiston Xalq artisti Botir Zokirov unitilmas iz qoldirdi. O„tgan davrlarda bolalar
musiqasiga ham e‟tibor kuchaydi. Mutavakkil Burxonov, Doni Zokirov, Manas Leviev,
Fattoh Nazarov, G„ofur Qodirov, Sharif Ramozonov, Mardon Nasimov, Yefim Shvarts kabi
kompozitorlar qator xush ohang qo„shiqlar va kantatalar yaratdilar. Sobir Bobaev esa
“Yoriltosh” operasini yaratdi. Bugungi kunda kompozitorlarning keksa avlodiga qo„shilib
Nadim Norxo„jaev, Komil Kenjaev, Avaz Mansurov, Shermat Yormatov, Muhammad
Otajonov, Dilorom Omonullaeva va boshqa kompozitorlar, bolalar hamda yoshlar uchun
zamonaviy asarlar yaratmoqdalar.
O„zbek musiqa san‟atinig rivojlanishiga Xorazmlik kompozitorlarining keksa avlodlari
ham o„z hissasini qo„shganlar. O„sha yillari Raxmon Ollaberganov bir qator spektakllarga
musiqa bastaladi. Urush xaqida Vatan xaqidagi qo„shiqlari, ayniqsa Abdusharif Otajonov
yaratgan “Oshiq G„arib va Shohsanam” musiqali dramasi butun Respublikamizga tanildi.
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
13
Sharif Ramozonovning bir qator xor, kantata, vokalsimfonik syuitasi va qo„shiqlari
xozirgacha o„z mavqeni yo„qotmadi. Kompozitor Abdusharif Otajonov 20 dan ziyod
musiqali drama va komediyalarga musiqa bastalab el e‟tiborini qozondi. O„zbek musiqasida
bastakorlik va kompozitorlik uslublari haqida gapiradigan bo„lsak bastakor so„zining
lug„aviy ma‟nosi bastakor (fors - tojik “Basta” - Boqlov, “kor” ish) mashg„ulot ma‟nosini
bildiradi. Bastakor-monodiya uslubida bir ovozlik turli asarlar asoson qo„shiq, ashula,
cholg„u kuylar yaratuvchi ijodkordir. Bastakorlar asosan Xalq kuy va qo„shiqlariga
tayangan xolda yangi asarlar yaratadilar. Bastakorlikning muhim tamoni shundaki,
bastakorlar o„z ijodlarini odatda dastlab nota yozuvida aks ettirmay, balki bevosita o„z
ijrochilik san‟atlari orqali ifoda etadilar. Demak bastakorlar, bir vaqtning o„zida ham
musiqa yaratuvchi ijodkor, ham ijrochi san‟atkorlardir. Xalqimizning sevimli
san‟atkorlaridan To„xtasin Jalilov, Yunus Rajabiy, Faxriddin Sodikov, Komiljon Jabbarov,
Muhammadjon Mirzaev, Ganijon Toshmatov, Nabijon Xasanov, Komiljon Otaniyozov
singari bastakorlar faoliyati fikrimizga misol bo„la oladi. Zero ularning har biri mahoratli
ijrochi bo„lishi bilan birga ular ulkan ijodkorlardir.
Cholg„u kuylari va qo„shiqchilik, ashula, katta ashula va boshqa ijod soxalari
bastakorlik ijodining asosini tashkil etadi. O„zbek bastakorlari ashula va kuylar yaratish
bilan bir qatorda ular kompozitorlik musiqa janrlari musiqali dramalar, syuita, opera va
baletlar yaratishda ham kompozitorlar bilan hamkorlik qilganlar. Misol uchun O„zbekiston
Xalq artisti To„xtasin Jalilov yigirmadan ziyod qo„shiq ijod etgan hamda bir qator sahna
asarlari va musiqali dramalarga kuy bastalagan “Gulsara”, “ Toxir va Zuxra, “ Nurxon,”
“Ravshan va Zulxumor,” “Alpomish” kabi sahna asarlari shular jumlasidandur. O„zbek
musiqasida kompozitorlik uslublari haqida gapirar ekanmiz kompozitor so„zining lug„aviy
ma‟nosiga e‟tiboringizni qaratsak.
Kompozitor (lotincha “kompozitor” - ijodkor) musiqa asarni yaratuvchi shaxsdir.
Kompozitorlik asosan Ovro„po san‟atida shakllangan bo„lib, kompozitorlar ijodi ko„pincha
opera, simfoniya, oratoriya, balet, sonata, kino musiqasi kabi ko„p ovozli garmonik musiqa
turlarini o„z ichiga qamrab oladi. Bunday musiqalar yaratuvchi ijodkorlar, odatda,
konservatoriyada kompozitorlik fakultetida maxsus ta‟lim olgan bo„ladi va uni
“kompozitor” deb nomlashadi. Kompozitorlar ma‟lum bir mavzuni badiiy tasvirlaganidek,
Xalq ijodiyoti, ya‟ni folklordan foydalanib, yoki shu folklor materialini o„zgartmagani
holda, uni boyitib, badiiylashtirib beradi. O„zbek kompozitorlarining ijodi Xalq ijodiyoti
bilan chambarchas bog„langan. U g„oyaviy va badiiy jihatdan yuksak saviyadagi musiqa
asarlari yaratuvchi ijodkordir. Respublikamiz maxalliy professinal kompozitorlari 1940-
yillardan boshlab yirik musiqa asarlari yarata boshladilar. Kompozitorlarning simfoniya,
opera va boshqa asarlari nota yozuvlari orqali klavir yoki partituralarda o„z aksini topadi.
O„zbek musiqasi tarixida shunday siymolar borki, ularning betakror xayotiy va ijodiy
yo„li avlodlar uchun so„nmas quyoshdek. Olloh nazariga tushgan shunday insonlardan biri
Abdusharif Otajonovdir. Abdusharif Otajonov serqirra ijod sohibidir. Yirik san‟at va jamoat
arbobi, yetuk ijrochi, bastakor, ustoz, dirijyor Abdusharif Otajonov butun umrini, ijodini
o„zbek musiqa san‟atini rivojlantirishga baxshida qilgan inson hisoblanadi. A.Otajonov
kompozitorlik faoliyatida professional musiqaning turli janrlarida ijod qilgan serqirra
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
14
ijodkordir. Uning kompozitorlik ijodida xilma–xil dramaturgik asarlarning asosi va
mohiyatini belgilovchi mavzular, tinchlik va urush, sadoqat va xiyonat, mexru-muruvvat va
nafrat, sevgi va razolat, go„zallik va qo„pollik, mustaqillik va qullik, jasorat va pastkashlik,
bilim va xurofat kabi mavzular to„laqonli o„z ifodasini topgan. Abdusharif Otajonov o„z
ijodiy faoliyati davomida 25 - dan ziyod musiqali drama va komediyalarga musiqa
bastalagan. Respublikamizning kompozitorlari orasida buncha ko„p sahna asarlari
ijodkorlari uchramaydi. Abdusharif Otajonov bir vaqtning o„zida kompozitorlik,
pedagoglik, tashkilotchilik faoliyatini olib bordi va ko„plab shogirdlarni yetishtirdi. Bu
faoliyatning samarasini M. Harratov nomli musiqa bilim yurtiga direktorlik davridagi
hayotga tadbiq qilingan ishlarni namuna qilib aytishning o„zi kifoya.Abdusharif
Otajonovning shogirdlari Xalq nazariga tushgan, respublikamizda tanilgan yetuk ijrochi,
pedagog va kompozitorlar bo„lib yetishdilar.
| 