2.2 Internet orqali to'lov tizimlari va ularning asosiy turlari.
Elektron to’lov tizimi – bu umumiy to’lov tizimlarining bir ko’rinishi
bo’lib, elektron to’lovlarni tarmoq yoki chip orqali tranzaktsiya (ingl
– transaction, lot. transactio – kelishuv, shartnoma) operatsiyasini
amalga oshiradi. Elektron pullar – elektron to’lovlarning asosi
sifatida pul, tovar va xizmatlar muamolasini faollashtirilishiga katta
ta’sir o’tkazadi.
1980 yillarda- muamolaga ilk bor magnit va debet kartalar kiritilib,
fiat (naqd) pullar elektron tizimga o’tkazila boshlandi.
1990-yillardan boshlab elektron to’lov umumiy to’lov tizimining
jiddiy elementiga aylanib, pul miqdorini o’zida saqlovchi smart-
kartalar muomalaga kiritildi. Magnit va smart-kartalar naqd pullarni
to’liq almashtirmagan bo’lsada, kartalardagi pul miqdori sezilarli
darajada ko’paya boshladi.Elektor to’lovlar pul muamolasidagi
xarajatlarni kamaytirishda, kartalar egalariga tezkorlik, qulaylik va
anonimlikni ta’minlashda katta ahamiyat kasb etdi. 2000-yillarga
kelib elektron pullar elektron tijoratda eng asosiy rolni bajarishni
boshladi. AQSH Federal Rezerv bankining Maslahat Kengashi
elektron pulga
“elektron shaklga o’tkaziladigan pullar” deb
tushuncha berdi. Elektron pullar standart bank hisob-raqami
shaklidagi bank yoki moliya institutining kafolatiga ega bo’ldi. Aynan
shu davrda dasturiy paketlar shakllangan.
2010-yillarda yangi Bitcoin nomli piring (ingl. peer-to-peer, P2P –
tengma-teng) pul tizimi yaratildi. Bunda R2R texnologiyasi
qo’lliniladigan, nazoratchi organ, markaziy bank yoki pressing
markazlar aralashmagan, tranzaktsiya va pul emissiyasi tarmoq
ishtirokchilari tomonidan amalga oshiriladigan jamoaviy harakat
sodir etiladi. Bu kriptovalyutaning odatiy elektron puldan yana bir
farqli jihati shundaki, u birorta ham mamlakat valyuta tizimiga
bog’lanmagan.
Hozirgi kunda elektron pul tizimlari naqdsiz pulni muomala
qilishning eng ommabop turiga aylandi. Yirik davlatlar butun
dunyoga tarqalgan va ommaviy tusga ega bo’lgan elektron pul
muamolasi bilan bog’liq bank kartalarni chiqarishgan. Dunyodagi eng
mashhur, kredit va debet bank kartalari bilan ishlaydigan tizimlar bu:
VISA, MasterCard, VISA Electron va Maestrodir.
Bundan boshqa kartalar bilan ishlaydigan bir qancha tizimlar ham
mavjud albatta, faqat ular qamrab olgan amal qilish doirasi nisbatan
torroq. Qo’shimcha qilish joizki, VISA kartalari bo’yicha yillik savdo
aylanmasi 4,8 trillion AQSH dollarni tashkil qiladi. VISA kartalari
dunyoning 200 dan ortiq mamlakatlarida qabul qilinadi. Dunyoda
to’lov kartalarining 57% VISA kartalari tashkil qiladi, asosiy
raqobatchilari MasterCard 26% va American Express 13% ni tashkil
qiladi. MasterCard Worldwide – dunyoning 210 mamlakatlaridagi 22
ming moliyaviy tashkilotlarni birlashtirgan xalqaro to’lov tizimi
hisoblanadi. Bosh ofisi AQShning Nyu-York shahrida joylashgan.
Elektron pullar naqd pullar bilan bir xil tarzda ishlaydi. Ulardan
mahsulot yoki xizmatlarga to'lash uchun foydalanishingiz mumkin.
Farqi shundaki, ular bank kartalari, axborot tashuvchi elektron
moslamalarda yoki elektron hamyonlarda saqlanadi.
onlayn tolovlar tartibi quyidagicha:
Ko'pgina oflayn korxonalar mashhur elektron to'lov tizimlari
valyutalarini qabul qilishni boshladilar: uning yordami bilan, masalan,
avia va temir yo'l chiptalarini sotib olish, kommunal to'lovlarni
to'lash, uyali aloqa operatorlari hisoblarini to'ldirish, Internet va
kabel televideniesi uchun to'lovlarni amalga oshirish va hokazo…
Turli davlatlar qonun hujjatlarida aytilgan elektron pullarning
turli
xil ta'riflaridan foydalanishlari
mumkin. Ko'pgina
foydalanuvchilar o'zlarining nisbiy anonimligi va Internetda tezkor
to'lovlarni amalga oshirishning qulayligi bilan elektron pullarni jalb
qilishadi. Internet elektron to'lov tizimlari. Elektron pullar elektron
to'lov tizimlari (EPT)
tomonidan chiqariladi. Bular virtual
banknotalarni
chiqaradigan,
ularning
muomalasi
uchun
texnologiyalarni ishlab chiqadigan va joriy qiladigan, shuningdek
ularning elektron valyutalari bilan barcha
operatsiyalarni
ta'minlaydigan kompaniyalar. Ko'pincha elektron to'lov tizimlari
eng katta Internet-korporatsiyalarning bir qismidir, ularning
faoliyat yo'nalishlaridan biri hisoblanadi (masalan, Yandex.Money,
eng katta ijtimoiy tarmoqlarning valyutalari va boshqalar). Har bir
EPT turli xil real valyutalarga mos kelishi mumkin bo'lgan o'z
elektron pullarini chiqaradi. Turli xil elektron to'lov tizimlari turli
darajadagi rivojlanish darajalariga, funktsional imkoniyatlarga,
turli qamrov tarmoqlariga, turli yo'nalishlarga ega. Qoidaga ko'ra,
bitta to'lov tizimining elektron pullari boshqa EPT valyutasiga
almashtirilishi mumkin, ammo har doim ham emas, bundan
tashqari, bunday operatsiya muayyan komissiyani talab qiladi. Qoida
tariqasida elektron to'lov tizimlari elektron pullarni qanchalik
ko'p miqdorda chiqarsa, ularga ehtiyoj paydo bo'ladi, ya'ni
elektron to'lovlarni ishlatuvchilar o'zlarining real pullarini
elektron valyutani sotib olish uchun
11 qo'yadigan darajada. Elektron pullarning muomalasi odatda
qonunchilik normalari bilan tartibga solinadi, shuning uchun ma'lum
bir davlat hududida ro'yxatdan o'tgan va ishlaydigan elektron to'lov
tizimlari ushbu standartlarga rioya qilishlari kerak. Biroq, ko'pincha
bu ro'y bermaydi, chunki elektron pullarni kuzatish juda qiyin va bu
sohadagi qonunchilik nomukammal bo'lib qolmoqda. Elektron to'lov
tizimlari o'z valyutalari bilan amalga oshirilgan barcha
operatsiyalar uchun olinadigan komission to'lovlardan daromad
oladi. Banklar har qanday davlat iqtisodiyotining "qon aylanish
tizimi" bo'lgani kabi, elektron to'lov tizimlari "qon aylanish tizimi" va
elektron tijoratda ham ishlaydi - bular ulardan foydalanishning
asosiy, ammo yagona usuli emas. Virtual to'lov tizimlari Internet
orqali hizmatlarni to'lash uchun mo'ljallangan. Chunki pul tezda
hisob raqamiga o'tkaziladi, usul yirik kompaniyalar, uyali aloqa
operatorlari, banklar va boshqalar tomonidan qo'llaniladi. To'lov
sxemasiga ko'ra ular quyidagilarga bo'linadi. Elektron valyutalar
haqida Iqtisodchilar va oddiy Internet foydalanuvchilarining
lug'atida " Elektron pullar tizimi" yoki" EPT" atamasi mavjud.
Tizim naqd pulni emas, balki virtual pulni aylantiradi. Odamlar
ushbu pulni tezda Internet orqali bitta hamyondan boshqasiga Kredit
•Kredit kartalari bilan ishlashDebet •Raqamli naqd pul va cheklar
bilan ishlash.
12 o'tkazadilar. Agar so'ralsa, har bir kishi har qanday vaqtda
elektron moliyani naqd va naqd bo'lmagan mablag'larga
almashtirishi mumkin. Onlayn to'lov tizimlari odatiy holga aylandi.
Ular, ayniqsa, ish yoki o'yin-kulgi uchun Internetda vaqt
o'tkazadiganlar orasida mashhurdir. Har bir EPT o'zining elektron
pul turlarini chiqaradi. Ularning ba'zilari allaqachon xalqaro
ahamiyatga ega, ba'zilari cheklangan doiralarda qo'llaniladi,
ba'zilari o'zlarining emitentlari chegaralaridan tashqariga chiqmagan.
Elektron pul tizimini to'g'ri tanlash kelajakda foydalanuvchi uchun
juda muhim rol o'ynaydi. Har bir inson o'ziga xos ehtiyojlarini to'liq
qondiradigan bunday elektron to'lov tizimiga muhtoj.
8 "Vuntribank" to'lovlari bank ichidagi moliyaviy mablag'lar
aylanishini tezlashtirish va tartibga solish, mijozlarga hizmat
ko'rsatish sifatini oshirishga hizmat qiladi.
Bank
tizimining
barqaror ishlashi ish oqimini tezlashtirish va moliyaviy
yo'qotishlarni kamaytirish imkonini beradi. Bank tashkilotlari
asosiy daromadni investitsiyalar va kreditlar aylanmasidan oladi.
Amaliy ma'lumotlar korxonaning daromadliligini oshirishi va
ishchilarga yukni kamaytirishi mumkin. Odatda xususiy to'lov
tizimlari kompaniya ichidagi faoliyatini mustaqil ravishda nazorat
qiladi va davlat tomonidan tartibga solinmaydi. Internet elektron
to'lov tizimlari Tarmoq ichidagi pul oqimlarini o'tkazish uchun
yaratilgan to'lov tizimlari maxsus texnologiyalarning an'anaviy
tizimlaridan farq qiladi. Ikkala xalqaro to'lov tizimlarining haqiqiy
kartalariga bog'langan to'lov tizimlari va virtual kartalardan
foydalanadigan tizimlar mavjud. Onlayn tizimlarning ishlash printsipi
odatdagilarga o'xshaydi - har bir ro'yxatdan o'tgan foydalanuvchi
hisob oladi - mablag'ni saqlash yoki xaridlarni to'lash uchun
ishlatilishi mumkin bo'lgan elektron hamyon. Elektron hamyonni
tarmoqdagi to'lovlar uchun ham, boshqa foydalanuvchilarning pul
mablag'larini olish uchun ham ishlatishingiz mumkin - hozirda
ko'plab MMT kredit
9 kartalarini bermasdan va darhol mijozning elektron hamyoniga
kredit beradi. Elektron to'lov tizimlarisiz, SMS kreditlari yoki
boshqa onlayn kreditlardan foydalanib bo'lmaydi. Ro'yxatdan o'tish
va foydalanish jarayoni juda oddiy bo'lgani sababli, elektron to'lov
tizimlarini xavfsiz mahsulotlar deb hisoblash qiyin - hisob raqami va
parolni bilish, har qanday foydalanuvchi boshqa odamlarning
moliyaviy
manbalari
va shaxsiy ma'lumotlarini o'zlashtirishi
mumkin. Eng mashhur mahalliy onlayn tizimlar - WebMoney,
Yandex.Money va Qiwi. Yaqinda vkontakte ijtimoiy tarmog'ida
yangilik bor edi. Saytda va uyali aloqa hizmatlarida xaridlarni to'lash
yoshlar orasida mashhur bo'lishi kutilayotgan VK Pay orqali
osonlashdi. Va dunyoda eng keng tarqalgan PayPal tizimi, ammo
MDH mamlakatlari uchun uning funktsiyalari cheklangan. Mobil
texnologiyalar va to'lov tizimlari odamlarni qog'oz ishidan ozod
qiladi va
moliyaviy
resurslarning
aylanishi
va
hisobini
osonlashtiradi. Plastik karta zamonaviy hayotning ajralmas
qismiga aylandi va qog'oz pullardan foydalanish tobora
ommalashib bormoqda. To'lov tizimini tanlash foydalanuvchining
ehtiyojlariga asoslanishi kerak, aks holda siz ko'proq komissiyalarga
pul sarflaysiz va mahsulotning barcha funktsiyalaridan foydalana
olmaysiz. Elektron pullar haqida Elektron pullar virtual puldir, ular
orqali Internetda barcha to'lovlar amalga oshiriladi. Ma'lumki, dunyo
miqyosidagi tarmoq har kuni inson hayotining tobora ko'proq
sohalarini qamrab olmoqda, shuning uchun foydalanuvchilar, shu
jumladan
turli mamlakatlarda
joylashgan
foydalanuvchilar
o'rtasida qulay va tezkor hisob-kitoblarga ehtiyoj paydo bo'lmoqda.
Aynan shu funktsiya elektron pulni oladi. Bu, aslida, haqiqiy pullar
yoki bankdagi hisobvaraqlardagi mablag'lar bilan bir xil bo'lgan
banknotalar bo'lib, ularning butun aylanmasi faqat Internetda sodir
bo'ladigan farq. Elektron pullar turli valyutalarda ham bo'lishi
mumkin, ularni real pulga almashtirish mumkin va aksincha (bu
operatsiya elektron pullarni kiritish chiqarish deb ataladi).
10 Bank hisoblaridagi elektron pullar va naqd pulsiz mablag'lar bir
xil emas! Hech qanday holatda siz ularni aniqlay olmaysiz! Dastlab
elektron pullar tor doiradagi to'lovlarni amalga oshirish uchun
ishlatilgan, ammo hozir u juda keng muomalaga ega, ulardan
foydalanish ko'lami doimiy ravishda o'sib bormoqda. Elektron to'lov
tizimi – internet orqali amalga oshiriladigan to'lovlar tizimidir. Bu
kabi tizimdan foydalanish uchun pul mablag'larni yuboruvchi hamda
qabul qiluvchi muayyan tizimda ro'yxatdan o'tgan bo'lishlari kerak.
Elektron pullarni elektron hamyon yoki to'g'ridan to'g'ri bank
kartasidan yuborish mumkin.
Elektron to'lov tizimining asosiy vazifasi to'lovlar xavfsizligini
ta'minlashdan iboratdir. Hozirda elektron hamyonlar ochish
imkoniyatini taqdim etuvchi ko'pgina to'lov tizimlari mavjud. MDH
davlatlarining ko'pchiligida Yandeks.Pullar, WebMoney va QIWI kabi
elektron to'lov tizimlaridan keng foydalaniladi. Bundan tashqari,
mamlakatimizda OSON elektron pullar tizimi faoliyat olib bormoqda.
|
