|
Eng qadimgi yozma manbalarda ta’lim – tarbiya masalalarining yoritilishi
|
| bet | 60/150 | | Sana | 27.05.2024 | | Hajmi | 5,55 Mb. | | #255011 |
Bog'liq Xalqaro innovatsion universitet pedagopgika fanlari kafedrasi peEng qadimgi yozma manbalarda ta’lim – tarbiya masalalarining yoritilishi.
Ma’lumki, kishilik jamiyati vujudga kelish jarayonida inson ham biologik jihatdan, ham inson sifatida takomillashib borgan. Dastlabki diniy e’tiqodlar, oddiy ixtirolarning takomillashib borishi, inson ongining shakllanib borishiga turtki bo‘ldi. Bu jarayon ming-ming yillar mobaynida davom etib inson ongi shakllanishining asosi bo‘lgan xulq - odob qoidalari tarkib topishiga asos bo‘ldi. Eng qadimgi kishilarning dastlabki oddiy istaklari, orzu-umidlari, xislatlari qadimgi eposlarda, ulardagi afsonaviy obrazlar qiyofasida o‘z ifodasini topgan. Ruhga sig‘inish: ongimizm, ajdodlar ruhiga sig‘inish totemizm, sehrgarlik kabi diniy e’tiqodlar va marosimlar aks etgan afsonlar. Rivoyatlarda qadimgi ajdodlari- mizning tafakkur dunyosi aks etgan. Bu rivoyatlar, afsonalar massagetlar, saklar, xorazmiylar, so‘g‘dlar, parfiyaliklar yashagan davrlarga borib taqaladi.
Mutaxassislarning ta’kidlashicha eng qadimgi yozma manbalarda jumladan eramizdan oldingi, taxminan 484(480)—431(425) - yillari yashagan yunon tarixchisi Gerodotning «Tarix» kitobida qadimgi forslar, saklar, massagetlarning ta’lim-tarbiya tarziga oid muhim ma’lumotlar berilgan.
Bu ma’lumotlar qadimda yurtimizda bolalar o‘qitiladigan savod maktablari bo‘lganligi va maktablardan tashqari bolalar maxsus murabbiylar tomonidan harbiy-jismoniy mashqlarni bajara olish va muayyan hunar sirlarini o‘zlashtirish ishiga jalb etilganligidan darak beradi.
Eng qadimgi davrlarda ta’lim-tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlarni biz xalq og‘zaki ijodi namunalari afsonalar, qahramonlik eposlari, qo‘shiqlar, maqol va iboralarda ham ko‘ramiz. Xalqimiz o‘z tarixiy - ijtimoiy taraqqiyoti mobaynida boy og‘zaki ijodiy meros qoldirgan. Xalq folklorida ta’lim-tarbiyaga oid ilg‘or pedagogik fikrlar ilgari surilgan. Har tomonlama yetuk axloqli shaxsni shakllantirishning hamma tarkibiy qismlari, ya’ni aqliy tarbiya, axloqiy tarbiya va nafosat tarbiyasiga xos bo‘lgan hamda tarbiya ishida qo‘llash mumkin bo‘lgan pedagogik ma’lumotlar o‘zbek folklorining barcha jihatlarida o‘z ifodasini topgan. Jumladan, alla dastlabki hayot darsligi, ma’naviy boyliklarning bitmas - tuganmas hazinasidir.
Ibtidoiy tuzum kishilarining orzu-istaklari, o‘y-fikrlari, maqsad va intilishlarini yoritishga xizmat qilgan afsonalarning ko‘pchiligi bizga eng qadimgi yodgorliklar - «Avesto», Firdavsiyning «Shohnoma» asarlari orqali ma’lumdir. Jasurlik, kuchlilik va mardlik - qadimiy kishilarda tarkib topishi zarur bo‘lgan eng muhim fazilatlar sanalgan. Tarixiy shaxslarning hayoti va qahramonliklari borasida ma’lumotlar beruvchi rivoyatlar fikrimizning yorqin dalilidir. Ularda muayyan shaxs faoliyati, donishmandligi, qahramonliklari, tarixiy shaxs ega bo‘lgan axloqiy fazilatlar: nazokat, kamtarlik, aql-idrok, o‘zgalarga muhabbat, yorga vafo, sadoqat, baxt, odillik, odamiylik, oliyhimmatlilik va mehnatsevarlik kabilar ulug‘langan.
M.Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida esa ilm olishning qadri, bilimli, donishmand kishilarni hurmat qilish, mehmondo‘stlik xush xulqlik mardlik va jasurlikni targ‘ib etuvchi, o‘z manfaatini ko‘zlagan molparast, baxil, ochko‘z, do‘stiga va xalqiga xiyonat kabi salbiy tomonlarni qoralaydigan she’rlar ko‘p uchraydi. Bunday she’rlar turkiy xalqlar qadim-qadimlardan boshlab, inson shaxsini shakllantirishda ta’lim-tarbiyaga katta e’tibor berganligini ko‘rsatadi.
Markaziy Osiyoning ko‘pgina joylarida qoyalarga o‘yib yozilgan qadimiy suratlar saqlanib kelmoqda. Ibtidoiy jamiyatning surat solishga mohir bo‘lgan kishilari bu suratlarda odamlarni va hayvonlarni, ov manzaralari va boshqa shu kabi manzaralarni tasvirlaganlar. Bunday suratkashlik rivojlana borib, bir qancha mamlakatlarda piktografik xatning paydo bo‘lishiga imkon berdi, keyinroq ierogliflar bilan yoziladigan xat va harflar piktografik xatlardan vujudga keldi.
Markaziy Osiyo xalqlarining, shu jumladan, o‘zbek xalqining madaniyati, ma’rifati, milliy qadriyati ibtidoiy jamoada davridagi ma’rifiy tafakkurning dastlabki kurtaklari folklorda o‘z aksini topgan. Eramizdan avvalgi birinchi ming yillik o‘rtalarida, ya’ni ibtidoiy jamoa tuzumi davrida odamlar insonning kamoloti to‘g‘risidagi g‘oyalarini juda ko‘p rivoyatlardan foydalanib baxshilik yo‘li orqali avloddan-avlodlarga yetkazganlar, mazkur rivoyatlarda, kishilarni tarbiyalash, axloqiy barkamollik shaxsning ma’naviy yuksakligi masalalari asosiy o‘rin olgan.
Ajdodlarimiz tomonidan qo‘lga kiritilgan qadimiy madaniyat tarkibidan ta’lim-tarbiyaga oid meros ham alohida o‘rin olgan. Zero, hozirgi turkiy va forsiyzabon xalqlarning bizgacha yetib kelgan muhim arxeologik topilmalari, tarixchilar, adabiyot va san’at namoyandalarining asarlari buning dalilidir.
Eng qadimgi yodgorliklarda ifoda etilgan va qadrlangan xislatlar - jasurlik, mardlik, adolat, sadoqat, insoniylik, xushmuomalalikdan iborat bo‘lgan. Tabiiyki, ushbu xislatlar insonda o‘z-o‘zidan shakllanmagan. Tabiat va jamiyat hayotidagi o‘zgarishlar, urug‘chilikka asoslangan turmush tarzi insonning ana shunday xislatlarga ega bo‘lishini taqozo etgan. Ikki katta kuch - yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi ayovsiz kurash insonda yuqorida qayd etilgan xislatlarning bevosita shakllanishiga turtki bo‘lgan.
Tarbiyaviy manba sifatida «Avesto» katta ahamiyatga ega. Zardusht qadimgi qabilalardagi diniy e’tiqodlarni isloh qilgan. Zardusht ta’limotining yangiligi shundaki, AxuraMazda (Qodiriloh) dunyoda adolat va yaxshilikning ijodkori sanaladi: Anxramani esa (yovuz ruh) barcha yomonliklar sababchisi. «Avesto» ning mazmuni haqida uning bizgacha yetib kelgan parchalari matnlariga asoslanib quyidagilar ifodalanganini ko‘ramiz: eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turk- runiy yozuvida bitilgan Urxun-Enasoy bitiklari ham VI-VIII asrlarda yozib qoldirilgan bo‘lib, ular ta’lim-tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlar beradi.
Zardushtiylik dinining g‘oyalariga ko‘ra, shaxsning axloqiy xislatlarga ega bo‘lishi adolat o‘lkasini qaror toptirishda tayanch omil bo‘lib xizmat qiladi. Zardushtning asosiy yo‘riqlaridan biri ham Axura Mazdaning ko‘makchisi sanalgan inson saxovatli bo‘lishi kerak, degan aqidadir. Garchi, zardushtiylikda diniy rasm-rusumlarga rioya etish, Zardusht tomonidan ilgari surilgan barcha axloqiy yo‘riqlarni bajarish har bir kishining muqaddas burchi ekanligi e’tirof etilishi bilan birga, dunyoviy ishlar va ularning mohiyati ham ochib beriladi.
Zardusht Axura Mazdadan dunyoda shodlik va baxt makoni, eng sevimli joy qayerda ekanini so‘raganda, u shunday javob beradi: baxt makoni shunday joyki, kishilar u yerda uy-joy quradilar, otashkada (ibodatxona) lar barpo etadilar, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanib, bola-chaqali bo‘ladilar; men har ikkala qo‘li bilan mehnat qiluvchi kishini qo‘llayman, uning ishiga baror, hosiliga baraka bag‘ishlayman, deydi. Bunda mehnat, dehqonchilik yovuz kuchlarga qarshi kurash, yaxshilik manbai, tayanchi, deb ko‘rsatiladi.
Turkiy xalqlarning yozma ma’rifiy yodgorliklari o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, pedagogika tarixi, xususan, yosh avlod tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Bular «Urxun-Enasoy yodgorliklari», «Irq bitigi» («Ta’birnoma») kabi manbalar bo‘lib, ulardan yangi davr kishisini tarbiyalashda foydalanish muhim vazifalardan sanaladi.
Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turkiy-run yozuvida bitilgan Urxun- Enasoy bitiklarini «toshlarga bitilgan kitoblar» ham deb ataydilar. O‘ziga xos xat (yo- zuv) da bitilgan bu bitiklar eramizning VII-VIII asrlarida yozib qoldirilgan. Toshlarga bitilgan mazkur yodgorliklar ta’lim-tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlarni beradi.
Urxun-Enasoy yodgorliklari dastlab enasoy havzasida, so‘ngra Mo‘g‘u- listonning Urxun daryosi bo‘yida topilib, ushbu yozuvlarni 1893-yili birinchi bo‘lib daniyalik olim Vilgelm Tomson o‘qigan. V.Tomsondan so‘ng olimlar - N.M.Yadrinsev, V.V.Radlov mazkur manbalarni izlab topib, o‘qishga muvaffaq bo‘ldilar.
Urxun-Enasoy yodgorliklari S.E.Malov hamda I.V.Stebleva tomonidan rus tiliga tarjima qilindi. O‘zbekistonda Oybek, O.Sharafuddinov, N.Mallayev, Aziz
Qayumov va N.Rahmonov Urxun-Enasoy bitiklari ustida tadqiqot ishlarini olib bordilar va ushbu manbaning ta’lim-tarbiya ishlarini yo‘lga qo‘yishdagi ahamiyatini yoritib berdilar. Ma’lumki, eramizning VI asri o‘rtalariga kelib, Oltoy, Yettisuv va Markaziy Osiyo hududlarida yashovchi turkiy qabilalarning Turk xoqonligi davlati tarkib topdi. Bu xoqonlik G‘arbda Vizantiya, Janubdan Eron va Hindiston, Sharqdan Xitoy bilan chegaradosh bo‘lgan. Turk xoqonligi Turkyut davlati deb ham atalgan. Xoqonlik 604-yili sharqiy va g‘arbiy xoqonlikka ajralgan. Eramizning 745 -yiliga kelib esa Turk xoqonligi barham topgan.
Garchi Urxun-Enasoy yozma yodgorliklari bevosita ta’lim-tarbiya masalalariga bag‘ishlanmagan bo‘lsa ham, ulardan o‘sha davr axloqiy talablar yuzasidan ma’lum bir ma’lumot olish mumkin. Xususan, xoqonlar va alplarning jangovor faoliyati, turmush tarzi, vatanparvarlik, birdamlik, ittifoq bo‘lib yashashga intilishi, mardlik, jasorat, samimiylik, insonparvarlik, ezgulik kabi insoniy xislatlari jamiyat har bir a’zosining axloqiy qiyofasini belgilovchi muhim fazilatlar sifatida ma’rifiy qadriyatlarimiz tarixida muhim ahamiyatga ega.
Turk xoqonligi asosan 3 kishi: Bilgaxoqon (Mog‘ilyon), Kultegin, Tunyuquqlar qo‘lida markazlashgan edi. Bilgaxoqon (Mog‘ilyon) xoqon, Kultegin
sarkarda, Tunyuquq esa - vaziri dono bo‘ladi. Bitiktoshlarda turk xoqonlarining yurishlari, yurishlar davrida alp kishilar, sarkardalar ko‘rsatgan jasoratlar, ularning bilimli, mard, xalqparvar ekanliklari bayon etiladi. O‘z vatanining mustaqilligi uchun kurashish, xalqni asoratdan olib chiqish, ularning birdamligini ta’minlash xoqonlar Bo‘min, Istami, eltarish, eltarishning o‘g‘illari - Bilga xoqon, lashkar- boshi Kultegin, ma’naviy otalari Tunyuquqlarning ziramasiga tushgani hikoya qilinadi. Masalan, Kultegin bitigida uning ta’rifi berilgan. Kultegin xalqparvar, tadbirkor, xalqning kelgusi taqdirini ham o‘ylaydigan jonkuyar sarkarda sifatida ta’riflanadi. U o‘z jonidan vatan taqdiri, xalq manfaatini yuqori qo‘ygan shaxs. Kultegin eltarish xoqonining kichik o‘gli. U 731-yil 27-fevralda qirq yetti yoshida vafot etadi. Bitiktosh 732 -yili o‘rnatilgan. Ushbu bitiktoshda barcha voqealar Kulteginning akasi Bilga xoqon tilidan hikoya qilinadi.
Kultegin bitigida Bilga xoqonning og‘a-inilari va qarindosh-urug‘lariga murojaat qilib, ularning xatolari tufayli turk elida ko‘p falokatlar yuz berganini bayon etganligi ifodalanadi. Turkiylarning harbiy yurishlari, ularga qo‘shni bo‘lgan tabg‘achlarning bosqinchiligi tufayli xalq boshiga tushgan kulfatlar haqida so‘z yuritiladi.
Eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklardan biri sanalgan «Irq bitigi» («Ta’birnoma») ham Urxun-Enasoy yodgorliklari sirasida ta’lim-tarbiya tarixida muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur asar turkiy xalqlarning turmushi, axloqiy munosabatlari mazmuni to‘g‘risida ma’lumotlar beradi. Ijtimoiy munosabatlar mohiyati asosan qushlar va hayvonlar obrazlari orqali ochiladi.
«Irq bitigi»da eng qadimgi ajdodlarimizning mifologik hamda totemistik qarashlari xalq og‘zaki ijodi namunalari tarzida o‘z aksini topgan. An’anaga ko‘ra, har bir epizodda yaxshilik g‘oyalari targ‘ib etiladi.
Inson doimo yaxshi hayot kechirishga intilar ekan, bu yo‘lda u juda ko‘p qiyinchiliklarga duch keladi. Lekin inson qiyinchiliklarni ilohiy qudrat - Tangri yordamida yengib o‘tib, go‘zal hayotga etishadi. Ana shu holat hara ta’birnomada o‘z aksini topgan.
Ammo yaxshilik bor joyda yomonlik ham mavjud bo‘ladi. Ayrim qushlarga nisbatan berilayotgan ta’birlarda yomon hodisa-voqealar negizida yomonlikning mavjudligiga alohida urg‘u beriladi. Xulosa qilib aytganda, o‘zbek xalqi tomonidan eng qadimgi davrlardan eramizning IX asrigacha qaror topgan ma’rifiy qarashlari inson shaxsining shakllanishida, uning kamolotini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ularda turkiy xalqlarning inson xulq-odobi va uni tarbiyalashga oid dastlabki tasavvurlari ifodalangan.
Xalq og‘zaki ijodi namunalarida jasurlik, mardlik, sadoqat, insoniylik, xushxulqlilik xislatlariga ega bo‘lgan inson qiyofasi gavdalangan. Ibtidoiy turmush tarzi hamda odamlar o‘rtasidagi munosabatlar mazmuni insonlarda ana shunday sifatlarning shakllanishini taqozo etgan. Ikki katta kuch - yaxshilik va yomonlik o‘rtasida ayovsiz kurash borgan. Mazkur kurash jarayonida insonda eng yaxshi xislatlar shakllana borgan. Bilimlilik, xushxulqlik, muayyan kasb yoki hunarga ega bo‘lish inson kamolotini belgilovchi asosiy ko‘rsatgichlar hisoblangan.
1 -jadval
ZARDUSHTIYLIK AXLOQINING ASOSIY UCHLIGI
2-jadval
ENG QADIMGI DAVRLARDA INSONDA ULUG‘LANGAN XISLATLAR
|
| |
