“Talab”
Bozordagi xaridor tovarga o‘z talabini bildirsa, bunga javoban sotuvchi o‘z tovarini unga taklif etadi. Xaridor va sotuvchining aloqasi talab va taklif munosabati shakliga kiradi. Talab — bu xaridorlarning ma’lum miqdor va turdagi tovarlarni
ma’lum narx bilan ma’lum vaqt davomida sotib olish ishtiyoqini bildiradi. Talab asosida ehtiyoj yotadi. Ammo talab bo‘lishi uchun tovarning xaridorga zarurligi, unga naf keltira olishi kifoya bo‘lmaydi, chunki tovarni sotib olish uchun xaridorning qurbi, ya’ni puli yetishi shart. Demak, ehtiyoj pul to‘lash bilan ta’minlangandagina talabga aylanadi. Ehtiyoj bo‘lgani holda xarid uchun pul bo‘lmasa, u talabga aylanmaydi. Avtomashinali bo‘lish ehtiyoji hammada bor, lekin avtomashinani
olish uchun yetarli pul ayrim saylangan kishilarda, ya’ni puldorlarda bo‘ladi. Ehtiyoj pul va tovar narxi orqali talabga aylanadi: Yakka talab — ayrim xaridorning o‘ziga xos maxsus talabi bo‘lib, o‘zgalar talabini takrorlamaydi.
-
Ehtiyoj
-
Xarid qobiliyatini belgilovchi pul
-
Tovar narxi
-
Talab
Talablarning turlari g‘oyat ko‘p. Yakka talab va bozor talabi bor. Yakka talab — ayrim xaridorning o‘ziga xos maxsus talabi bo‘lib, o‘zgalar talabini takrorlamaydi.
Har bir shaxs yoki xonadonning o‘ziga xos talabi mavjud, chunki talab kishilarning qayerda istiqomat qilishi, yoshi, jinsi, qayerda va kim bo‘lib ishlashi, uning didi, ta’bi va qo‘lidagi puli miqdoriga, nihoyat, narx-navoga bog‘liq bo‘ladi. Shubhasiz, yosh bilan qarining, maktab o‘quvchisi bilan olimning, ishchi bilan dehqonning, sog‘lom bilan bemorning, boy bilan kambag‘alning talabi bir xil emas. Kishilar
individual talabi bilan bozorga chiqadi, bozorda esa xaridorlar ko‘pchilik, shu sababli yakka talab bilan birga ularning umumiy talabi yoki bozor talabi ham bor. Ko‘pchilik xaridorlarning muayyan tovarni sotib olishga bo‘lgan talabi bozor talabi deyiladi. Bozor talabi yig‘ma talab, unga barcha xaridorlar talabi ta’sir etadi, bu xaridorlar soni va tovar narxiga bog‘liq bo‘ladi. Xaridorlar qanchalik ko‘p bo‘lsa va narx arzon bo‘lsa, bozor talabi shuncha ortadi. Ammo buning chegarasi bor, chunki talabning ortishi uning qondirilish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Talab qondirilgach, narxning pasayishi bozor uchun ahamiyatsiz bo‘lib qoladi. Buning sababi tovar nafliligining maksimallashuvi (eng yuqori darajaga yetishi) bo‘ladi. Demak, talabga
tovarning xaridor uchun naqadar nafli bo‘lishi ham ta’sir etadi.
Taklif
Talab bor yerda taklif ham paydo bo‘ladi. Tovarlar taklifi muayyan vaqtda bozorga chiqarilgan va keltirilishi mumkin bo‘lgan hamda ma’lum bir narx qo‘yib sotiladigan jami tovarlar summasidir. Taklif barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlar emas, balki uning sotishga mo‘ljallangan qismi yoki tovar mahsulotidir. Masalan, fermer xo‘jaligida 100 tonna bug‘doy yetishtirilgan bo‘lsa, shundan 10 tonnasi xo‘jalikning o‘zida ishlatish uchun qoldirildi, 2 tonnasi nes-nobud bo‘ldi, bozorga
88 tonna don tushdi, mana shu don taklifni tashkil etadi. Taklifning hajmi tovarlarning miqdoriga va har bir tovar narxiga bog‘liq. Bizning misolimizda tovar miqdori 88 tonna, agar har tonna bug‘doy narxi 80 ming so‘m bo‘lsa, taklif hajmi (80000 x 88=7040000) 7 mln 40 ming so‘m bo‘ladi. Tovarlarni taklif etishdan oldin ularni ishlab chiqarish kerak, buning uchun esa resurslar sotib olinadi. Taklif ham ikki xil. Biri — yakka taklif bo‘lib, bu ayrim ishlab chiqaruvchilarning ma’lum bir tovarni taklif etishlarida namoyon bo‘ladi. Ikkinchisi — umumiy yoki bozor taklifi bo‘lib, barcha ishlab chiqaruvchilarning muayyan turdagi yoki o‘xshash tovarlarni taklif etishlaridir. Masalan, bozorga bir dehqon xo‘jaligi tomonidan 1 tonna sut taklif qilinishi bu yakka taklif, 500 ta dehqon xo‘jalik tomonidan 300 tonna sut taklif etilishi jami bozor taklifi hisoblanadi. Taklif ham talab singari tez-tez o‘zgarib turadi, bunga ko‘pgina omillar ta’sir etadi, ular orasida eng muhimi tovarlar narxining o‘zgarishidir. Narx bilan taklifning o‘zaro bog‘liq bo‘lishini bozordagi taklif qonuni izohlaydi. Taklif qonuni taklifning miqdori narxga nisbatan to‘g‘ri mutanosiblikda o‘zgarishini bildiradi. Bu qonunga binoan narx oshsa, taklif ham ortadi, narx pasay-
sayadi, taklif qisqaradi. Taklif qonuni quyidagi formulada ifodalanadi: Tf=Q ½ P
|
