Go‘dakning qurilmadagi tugmalarni bosishni yaxshi ko‘rishi va video tomosha qila olishi aslo uning kompyuterda ishlashga tayyor ekanini anglatmaydi.
Karolin Jeyns,
Bolalar uchun o‘rgatuvchi onlayn mahsulotlar chiqaruvchi Leapfrog Enterprises kompaniyasi xodimi
Jeynsning ta’kidlashicha, ikki yoshgacha bo‘lgan bolalar dunyoni real harakatlar va munosabatlar orqali anglaydi. Bola kompyuter qarshisida o‘tkazgan vaqtda esa bu narsa sodir bo‘lmaydi. Bolalarni uch yoshidan elektron qurilmalar bilan tanishtirishni boshlash mumkin, deydi Jeyns. Ammo kompyuter va planshetlardan bolalar faqat maxsus kompaniyalar ishlab chiqqan ta’lim kontentini o‘rganish maqsadida foydalanishlari kerak.
Aksariyat ekspertlar bola avval maktab yoshiga yetishini kutishni va shundan keyingina uni kompyuterga yaqinlashtirishni tavsiya qilishadi. Manata (Florida, AQSh) maktab okrugi ta’lim texnologiyalari kuratori Jenni Galindoning aytishicha, ko‘p narsa bolaning qurilmadan qanday foydalanishiga bog‘liq: ya’ni u ota-ona nazorati ostidami yoki ko‘chada o‘ynayaptimi?
— Nazorat muhitida hatto 4-5 yoshli bolalar ham smartfon yoki planshetdan foydalanishlari mumkin, chunki ular biron nimani o‘rganish bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Nazoratsiz muhit (bola uyda yolg‘iz qolishi, ko‘chada bo‘lishi)da esa bola to 11-13 yoshga yetmagunicha unga smartfon va planshet olib berish tavsiya etilmaydi, — deydi Jenni Galindo.
3. Kompyuterga tobe bolalar uchun korreksion dastur tuzish
Farzandlarimizning kompyuterga qaramligi muammosi bugungi kunda barcha rekordlarni yangilamoqda. Ham o'spirinlar, ham kichkintoylar - bolalar bir zumda virtual hayotga sho'ng'iydilar, oddiy hayotni o'zgartiradilar. "Virtual" zarar va sog'liqqa, ayniqsa, bola ruhiyatiga olib keladigan zararni hisobga olgan holda, kompyuterdan foydalanish vaqtini ota-onalar qat'iy cheklashlari kerak. Bolaning monitor ekranidan olgan ma'lumotlari ham nazorat qilinadi. Bolalarda ushbu giyohvandlik bilan qanday kurashish mumkin?
Farzandlarimizning kompyuterga qaramligi muammosi bugungi kunda barcha rekordlarni yangilamoqda. Ham o'spirinlar, ham kichkintoylar - bolalar bir zumda virtual hayotga sho'ng'iydilar, oddiy hayotni o'zgartiradilar. "Virtual" zarar va sog'liqqa, ayniqsa, bola ruhiyatiga olib keladigan zararni hisobga olgan holda, kompyuterdan foydalanish vaqtini ota-onalar qat'iy cheklashlari kerak. Bolaning monitor ekranidan olgan ma'lumotlari ham nazorat qilinadi. Bolalarda ushbu giyohvandlik bilan qanday kurashish mumkin?
Maktabgacha yoshdagi bolani kompyuterdan qanday chalg'itishi kerak - ota-onalarning 5 ta fokusi.
Maktabgacha yoshdagi bola uchun kompyuterda o'ynash uchun vaqt cheklangan 15 daqiqa (to'xtovsiz). "Monitor time" (televizor kabi) - faqato qat'iy o'lchovli "qismlarda". Haqiqiy dunyoni virtual bilan almashtirish bilan birga, qadriyatlarni almashtirish ham mavjud: jonli muloqotga ehtiyoj, hayotdan tabiiy ravishda zavqlanish tugaydi. Qobiliyat yo'qoladi o'ylash, sog'liq yomonlashadi, xarakter yomonlashadi. Noto‘g ‘ri tarbiyani keltirib chiqaradigan tarbiyaviy usullarga quyidagilar kiradi: l)“harakat qoidalari” usuli; 2) “bog'” usuli; 3) “mukofot va jazo” usuli. “Harakat qoidalari” usulida xuddi yo‘l harakati qoidalariga o‘rgatish ko'rinisliida bolaga ta’sir qilinadi. Otaonalar bolani ma’Ium qoidalarga o‘rgatilsa, shuning o‘zi yetarli, deb hisoblashadi. Bola o'zini yomon tutadigan boisa, demak, ota-onalar unga yaxshilab tushuntirmagan, deb hisoblashadi. Bolada kuzatiladigan barcha kamchiliklarda “Men senga aytuvdim-ku”, “Necha marta takrorlash kerak”, “Men seni ogohlantirgan edim” singari gaplar bilan maloraat qilishadi. Aytilgan o'gitlarning afsonaviy kuchiga ishonishadi va ularning fikriga ko‘ra insonning hayoti aytilgan o‘gitlarga rioya qilishdan iborat, deb bilishadi. Shuning uchun aksariyat ota-onalar o‘z fai*zandlarining tarbiyasida faqat pandnasihatlar yetarli deb bilishadi. Biroq tarbiya faqatgina “Men aytuvdim-ku”ning ustiga qurilmaydi. Bizni tarbiyaning bu usuli aldaydi va tarbiyada adashganimizning guvohi bo'laniiz. Ikkinchi usulning “bog‘” deb atalishiga sabab shundaki, ota-onalar bolaga xuddi bog'da ekib qo‘ygan daraxtiga qaragandek qarashadi. Go‘yo ota-ona bog‘bon. “Bog‘bon” ota-onalar o‘sib kelayotgan niholning noto‘g'ri o‘sgan shoxlarini qirqqandek, o‘z bolasining kamcliiliklarini to‘g‘rilab borsak yetarli, deb o‘ylashadi. Shunday qilsak bolamiz sekin-asta yaxshilanib boraveradi va yoshi ulg'aygani sari bolamizning tarbiyasi yuksaladi, degan tlkrdadirlar. Bola daraxt emas, u inson. 0 ‘simliklarga qollaniladigan usullar bolalarga ta’sir qilmaydi. Bunday tarbiya usuli bilan ota-onalar qanchalik bolalardagi kamchiliklarni kamaytirishga urinishmasin, bolalar o‘zgarib qolmaydi. Bu haqiqatni anglamagan ota-onalar bir umr bolalardagi kamchiliklar bilan kurashadilar, biroq ularning sa’y-harakatlari natija bermaydi . Uchinchi usul - “mukofot va jazo” usuli deb ataladi. Bunda otaonalar bolalarini ayb ish qilib qo'ysalar jazolaydilar va yaxshi ish qilsalar “mukofotlaydilar”, ya’ni maqtab qo'yadilar. Bolalarni tabiyalash uchun shuning o'zi yetarli deb hisoblashadilar. Xolbuki bola bu usul bilan tarbiyalanganda har doim ham yaxshilanib bomiaydi. Balki u ota-onasidan qo'rqib yoki uning maqtovini olish uchungina harakat qiladi. Bola o'zi qilayotgan islming asl mohiyatini tushunib efcnaydi. В undan tashqari, ota-onalarning har doim ham adolatli bo'lishligiga kafolat yo'q. Shu nuqtai nazardan tarbiyaning bu usuli ham liar doim yaxshi samara bermaydi. Tarbiyasi qiyin bo'lgan bolalaming xulq-atvorini quyidagi ko'rinishlarda namoyon bo'ladi: a) hatti-harakat yoki biror ish ko'rinishida (biror kishining yuziga tushirish va h.);
b) doimiy faoliyat ko'rinishida (talonchilik, tovlamachilik yoki nashavandlik, alkogolizm va h.); c) turmush tarzi ko‘rinishida (jinoyatchilar to‘dasidagi jinoiy turmush tarzi va h.). Tarbiyasi qiyin bolalardagi xulq-atvorning bu ko'rinishlaridan eng og‘iri - bu albatta ma’lum bir noto‘g‘ri xulqatvoming turmush tarziga aylanib qolishidir. Eng engili esa birinchi holat hisoblanadi. Darhaqiqat, jinoyatchilik ijtimoiy normalarning nisbatan xavfli buzilishi bo‘lib, bugungi kunda yoshlarimiz orasida uchrab turadi. Alkogolizm va nashavandlik ham yoshlarimiz orasida keng tarqalgan holatlardan hisoblanib, ma’lumotlarga ko‘ra. aksariyat yoshlarimiz 13-15 yoshidan boshlab bu noma’qul ishga qo‘I urishadi. Tarbiyasi qiyin bolalarda uchraydigan yana bir holat o‘z joniga qasd qilishga urinishdir. Bu - ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy-ruhiy krizislarning natijasida kuzatiladi. Inson hayotidagi keskin o£zgarishlarga yoshlarimizning moslasha olmasligi, boshqacha aytganda, ijtimoiy immunitetning etishmasligi oqibatida ularda o‘z joniga qasd qilish niyati uyg'onadi. Yoki ularni bu qarorga kelishga oilalardagi doimiy nizoiar, ajralishlar, noto'g'ri tanlangan tarbiya usullari va hokazolar undaydi. Shuning uchun ota-ona o‘z Boshqa bir maiumotlarda tarbiyasi qiyin bolalarning paydo boiishiga sabab boiuvchi ikkita psixologik holat haqida yoziladi: birinchidan, bolada ichki norozilikni keltirib chiqaruvchi va buzilgan, me’yorga xilof boigan ehtiyojlami shakllantiruvchi ijtimoiy ehtiyoj laming qondirilmasligi boisa, ikkinchidan, shaxsda ehtiyojlami qondirishning ijtimoiy jihatdan zararli boigan vosita va yoilarini topishga yoki umuman ulardan voz kechishga (o'zini o‘zi oidirish orqali) olib keladigan ijtimoiy xavfli dunyoqarashning mavjudligi. Bolaning biror narsaga ega boiishlikka nisbatan qondirilmagan ehtiyoji (masalan, bolalar bog‘chasida o‘yinchoqlarning yetishmasligi yoki bolalarning zarur boigan va yaxshi kosrgan narsalari olamiga kattalaming qo‘pollarcha aralashuvi (“Bu yaramas narsani qayerdan topding!”, “Buni hoziroq chiqarib tashla!” va h.)) bolalarda tajovuzkorlikni rivojlantirishi, o‘zi ega boigan narsalaming o‘mini o‘zgalarning narsalari bilan qoplashga intilishi mumkin. Erkinlikka nisbatan qondirilmagan ehtiyoj esa tajovuzkorlikka, barchaga nisbatan norozilikka, ijtimoiy talab va normalarga oshkorona bo'ysinmaslikka, uydan qochib ketishga olib keladi. Guruhda va oilada yuksakroq mavqeni egallashga nisbatan ehtiyojning qondirilmasligi esa o'zini o‘zi ifodalashning hazil-mazaxga moyillik, odamlami masxaralashga intilish, hafsalaning pir boiishligi singari turli xil negativ shakl larini keltirib chiqaradi. Masalan, oilada ikkinchi farzandnmg tugilishi munosabati bilan birinchi farzandga e ’tiborriing susayishi ham unda negativ holatlarni keltirib chaqiradi. Jamiyatda qabul qilingan tartib-qoidalarni buzish sharoitlari U yoki bu ta’sirlarga tezroq berilish bolalarga xos narsadir. O^mirlarni kerakli paytda maqbul yoiga sola olmasak, keyin kech boiishi mumkin. Ya’ni bola о‘г yoiini, kelajagini jamiyat hayotiga zid boigan turmush tarzi bilan bogiiq holda tasavvur etsa, uni bu yoidan qaytarish jarayoni ancha qiyin kechadi. Shu sababli shifokorlar aytganidek, kasallikni davolashdan ko‘ra, uning oldini olish ko‘proq samara beradi. Shu sababli ham biz bolalarni deviant hatti-harakatga moyilliklarini ilgariroq fahmlashga alohida e’tibor berishimiz lozim. Aks holda, keyinchalik bolani noto‘g‘ri yoidan tocg‘ri yoiga solish uchun bir necha barobar kuch-gcayrat, mablagc sarflashga to‘g4ri keladi. Awalo, shuni ta’kidlash kerakki, voyaga etmagan bolalarda deviant hatti-harakat o4z-o‘zidan shakllanmaydi. Buning uchun ichki va tashqi omillaming ta’siri boiish kerak.farzandidagi holatlarni aniq bilishi va ularning mazkur ko‘rinishlardan qay birida turganligini aniqlashi zarur. Bu darajalarni aniqlamasdan turib ularga ko'rsatiladigan tarbiyaviy ta’siming darajasini ham belgilab boMmaydi. Tarbiyasi qiyin bolani dunyoga kdtiradigan psixologik sabablar Tarbiyasi qiyin bolalar quyidagi sabablar ta’sirida paydo bo‘lishadi: 1) Umumiy aqliy taraqqiyotning sustlashishi. Ta’kidlash kerakki, bu o'rinda kasallik nazarda tutilmayapti, balki bola aqlining o'z tengqurlaridan biroz ortda qolishligi nazarda tutilayapti. Bu holat bolada obz xulq-atvorini to‘g‘ri tahlil qilishiga xalaqit beradi. SHuningdek, u ma'lum hatti-harakatlaming oqibatlarini bashorat qilishga ham xalaqit beradi. 2) tafakkurning yetarli darajada mustaqil emasligi. Buning natijasida bolada o‘ta ta’sirchanlik va o‘ta konformlilik (o‘zgalar nima desa ko'nib ketaverishlik) xususiyatlari shakllanadi. 3) bilish faolligining оЧа sustligi, ya’ni biror yangilikni bilishga nisbatan qiziqishning yo‘qligi. Bu holat bolada ruhiy ehtiyojiarini qo'nimsiz qilib qo'yadi va ma'naviy qashshoqlikni keltirib chiqaradi. Shu sababli ham har qanday shaxs o'smirlik chog‘i, ya’ni endigina voyaga yetib kelayotgan paytdanoq jamiyatdan o‘ziga munosib o‘rin topishi katta ahamiyat kasb etadi. Aks holda bu narsa noxush oqibatlarga, ba'zan esa og‘ir fojealarga sabab boiishi mumkin. Yosh yigit-qizlarimizning ishda, turmushda, oila va jamoa orasida o‘z o‘rnini topolmaslik holatlari ularning jamiyatda olz qadrini yo‘qotishga olib keladi.
O‘smirni vaqtni to‘g‘ri taqsimlashga o‘rgatish Xulqi ogishlikni yuzaga keltirishi mumkin boigan omillar:
Ijtimoiy omillar:
❖ erkinlik hamda ijtimoiy tartib qoidalaridan qochish;
❖ qulay sharoit qidirish, hissiy xotirjamlik;
❖ o‘z (men)iga past nazar bilan qarash, boshqalarga tobelik;
❖ ota-ona xulq-atvoridan uyalish;
❖ ijtimoiy tartib qoidalarini buzish;
❖ huquqbuzarlik, bezorilik;
❖ mayda o‘girlik;
❖ fohishalik;
❖ giyohvand moddalami iste’mol qilish;
❖ kam ta’minlanganlik, ota-onalaming ishsizligi;
❖ bola hayotida ijtimoiy-iqtisodiy tomondan qiyin vaziyatlarga tushishi;
❖ jamiyat tuzilmasi;
❖ ijtimoiy institutlar;
❖ turmush tarzi:
❖ ijtimoiy me’yorlar. Oilaviy omillar
❖ ota-ona, o'qituvchi, kattalar va tengdoshlari o'rtasidagi muloqotdagi muammolar;
❖ bolalarga kattalar tomonidan diqqat-e’tiborning yetishmasligi;
❖ ota-onalar bilan farzandlar o‘rtasida o‘zaro tushunishning yo‘qligi va ikki tomonlama intilishning yetishmasligi;
❖ ota-onalaming o‘g‘il va qiz bolalarga nisbatan qo‘pol muomalada boiishlari;
❖ ko‘r-ko‘rona otalik va onalik mehr-muhabbatining hukm surishi;
❖ oila davrasida, muhitida doimiy janjallaming qaror topganligi va ularni bartaraf etishga intilishning yo‘qligi;
❖ ota-onalaming beqaror his-tuyg‘ulari, kayflyatlari, ularning tartibsiz, tasodifiy xarakterga ega bo`lishi; ❖ farzand va ota-onalaming shaxsiy qiziqishlarini o‘zaro mos tushmasligi va tubdan qarama-qarshi ekanligi;
❖ farzandlar nazarida ota-onalaming salbiy hulq-atvori, ularning ichish va chekishlari, giyohvandligi va axloqan buzuq qiliqlari;
♦> ota-onalaming muntazam ravishda o'zaro janjallari;
❖ noto‘liq oilalar;
❖ bolalar qobiliyatining kattalar tomonidan salbiy baholanishi;
❖ ota-onalaming ma’naviy axloqsizligi.
Shaxsiy omillar:
❖ o‘rtoqlari, sinfdoshlari, boshqa tengdoshlari bilan o`zaro aloqalardagi muammolar;
❖ o`z-o‘zini tushunmaslik va o`ziga salbiy munosabat;
❖ hayotiy yo`nalishlardagi orzu va havaslar;
❖ ichki ruhiy yolg‘izlik, o‘zgalarni tushunmasligi;
❖ baxtsizlikdan qiynalish, shaxsiy qiyinchiliklar;
❖ shaxsiy muvaffaqiyatsizlik, muammolardan xavotirga tushish, irodasizlik;
❖ tashkilotchi emasligi;
❖ o4qishdagi qiyinchilik, og‘ir vaziyatlarga uchrash;
❖ hissiy xavfsizlik “himoya qiluvchi”ni qidirish;
❖ spirtli ichimlik ichish va jamoat joyida chekish;
❖ toksikomaniya;
❖ maktab qoidalarini buzish, dars qoldirish, uyga berilgan vazifani bajarmaslik;
❖ mustaqil boTishga intilish;
❖ obzgalarga tobe boimaslik;
❖ o‘ziga ishonchning yetarli emasligi;
❖ irodaviy-hissiy jihatdan zaifligi;
❖ yolg‘izlik, o'zgalami tushumnasligi;
❖ ijtimoiy hulq-atvor ko4nikmasining kamligi;
♦> bo`sh vaqtning to`g`ri tashkil qilinmaganligi;
❖ o`ziga e’tibomi xohlashi;
Fiziologik omillar
❖ agressivlik, jahldorlik, asabiylashish va ruhiy zo‘riqish;
❖ bolaning ko‘p kasal bo‘lishi;
♦♦♦ qo‘zg‘aluvchanlikning kuchayishi;
❖ o ‘z-o‘zini boshqara olmaslik;
❖ o‘zlashtirishda aqlan qolib ketish;
❖ o‘quvchining aqlan zaiflashishi;
❖ psixofiziologik va jinsiy tomondan bir xilda rivojlanmaganlik;
❖ tugina xususiyatlar;
♦> tugina nuqsonlar;
❖ orttirilgan nuqsonlar. o ‘smirlarni to'rtta gumhga ajratish mumkin:
hatti-harakatda o‘zlari anglagan ijobiy qoidalarga tayanib ish tutadigan, so‘zi bilan ishi mos o‘smirlar; 2) axloqiy tushunchalari qiliqlariga mos keladigan o'smirlar; 3) hatti-harakatlari axloqiy me’yorlar normalar haqidagi bilimlari bilan ajralib turadigan va shu bilimlariga mos harakat qilmaydigan o‘smirlar; 4) o‘zlari biladigan axloqiy talablar bilan kundalik xulq-atvorining aloqasini tushunmaydigan o‘smirlar. Ota-onalar bu tasnifning mohiyatiga alohida e’tibor berishlari zarur. Mazkur tasnifning so‘nggi ikkitasiga taalluqli bolalardan tarbiyasi qiyin boigan bolalar yetishib chiqishi mumkin. M aium ma’noda aytishimiz mumkinki, yuqoridagi tasnifdan kelib chiqib otaonalar o‘z farzandlarining xulq-atvorlariga baho bersalar maqsadga muvofiq borardi.
3. Kompyuterga tobe bolalar uchun korreksion dastur tuzish
Bosh og‘rig‘i asab tizimining eng keng tarqalgan kasalliklaridan biri bo‘lib, dunyo aholisining 48,9 foizini tashkil qiladi. Bosh og‘rig‘ining 150 dan ortiq turlari mavjud. Ular ikkita asosiy toifaga bo‘linadi: asosiy va ikkilamchi bosh og‘rig‘i. Pandemiyadan keyin ko‘pchilik uydan turib ishlamoqda va buning uchun elektron vositalardan foydalanadi. Natijada kiberkasallik deb ataladigan vestibulyar-ko‘z disfunksiyasi (ichki quloq va ko‘zlar) bilan birlamchi bosh og‘rig‘i kuzatilmoqda, deb yozadi Marie Claire. Kibernetik kasallik kompyuter, telefon va planshetlar ekranlari ortida uzoq vaqt o‘tkazadigan, shuningdek, virtual haqiqat qurilmalari bilan o‘zaro aloqada bo‘lgan odamlarga ta’sir qiladi. Ushbu kasallikning belgilari uchta toifaga bo‘linadi: ko‘ngil aynishi, ko‘z bilan bog‘liq muammolar va umumiy tartibsizlik. Kiberkasallik kasalligi dengiz kasalligiga o‘xshaydi. Bemorlar texnikadan foydalanganda ko‘ngil aynishi, terlash, bosh aylanishi, bosh og‘rig‘i va ko‘zning zo‘riqishini his qiladi.
Shay Datta — tibbiyot fanlari doktori, Long-Aylenddagi Nyu-York universiteti Langone kasalxonasining Kognitiv nevrologiya bo‘limi direktori kibernetik kasallikni o‘rganmoqda. Tadqiqotchining so‘zlariga ko‘ra, organizm jim o‘tirganini bilsa-yu, lekin ko‘zlar virtual olamda aylanib yurgan ekrandagi personajlarni ko‘rsa yoki tasvirlar ko‘z oldida tez o‘zgarib tursa, his-tuyg‘ular chalkashib ketadi. Bu bosh aylanishi va ko‘ngil aynishiga olib kelishi mumkin.
Bundan tashqari, kompyuterda juda ko‘p vaqt sarflayotganingizni ko‘rsatadigan va shifokorga darhol tashrif buyurishni talab qiladigan boshqa bir qator alomatlar ham mavjud. Kiberkasallik ko‘zning zo‘riqishi va ko‘k nur tufayli bosh og‘rig‘ini kuchaytirishi mumkin. Ilgari yengil bosh og‘rig‘idan aziyat chekkan odamlar uning intensivligi oshishini sezishlari mumkin. Birinchi qadam — foydalanish vaqtini cheklash va ishdan tez-tez tanaffus qilish. Bu vaqtda ko‘zlar uchun mashqlar yoki gadjetlardan foydalanmasdan atigi 10-15 daqiqa dam olish tavsiya etiladi. Kompyuterda soatlab o‘tiradigan odamlar ikki nusxada ko‘rish haqida gapiradi. Bunday holatda, hammasi yaxshiligiga ishonch hosil qilish uchun albatta, shifokor bilan maslahatlashish kerak. Ko‘zdagi charchoqni kamaytiradigan namlantiruvchi ko‘z tomchilari simptomlarni bartaraf etishga yordam beradi. Shuningdek, charchagan ko‘zlar uchun sovuq kompresslardan foydalanish mumkin. Shuningdek, har yarim soatda tanaffus qilish va ko‘k nurni qaytaradigan ko‘zoynak taqish tavsiya etiladi. Ba’zi tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, kibernetik kasallik yurak urish tezligining o‘zgarishiga, terining termoregulyatsiyasi qon tomirlarining tonusiga va reaksiya vaqtining oshishiga olib keladi. Kibernetik kasallik tajribasi davomida miyada qon oqimining o‘zgarishi aniqlanishi mumkin. Bu, aslida, kompyuter va boshqa gadjetlardan foydalanish natijasida kelib chiqadigan yurak urishiga olib keladi. Bosh aylanishi va aylanma hissi (vertigo) vestibulyar nomutanosiblik belgilaridir. Agar tez-tez tanaffuslar va dam olish yordam bermasa, ko‘zlar va ichki quloqlarni muvozanatlash uchun vestibulyar qayta tayyorlash yoki terapiya zarurligini aniqlash uchun shifokorga murojaat qilish kerak. Alomatlarni bartaraf etish uchun dori kerak bo‘lishi mumkin, bu mutaxassis tomonidan buyuriladi. Inson organizmining biologik jarayonlari uyqu siklini tartibga solishda melatonin deb ataladigan gormondan foydalanishi uchun yaratilgan. Yorug‘lik va qorong‘ulikning 24 soatlik aylanishi Yerning harakati natijasida yuzaga keladi. Ko‘zlar ko‘k nurni ko‘rishi tufayli melatonin ishlab chiqarish bostiriladi, bu esa organizmning uyg‘onishiga va tetik bo‘lishiga olib keladi. Smartfon va ko‘k rangli yorug‘lik chiqaradigan virtual reallik yoritilgan displeylar ixtirosi organizmda melatonin ishlab chiqarishni bostiradi. Yorug‘lik bo‘lmasa, melatonin ishlab chiqarish tiklanadi va charchoqni his qilish mumkin. Kasalliklarning kelib chiqishida ko‘proq foydalanuvchilarning o‘zlari kompyuterda ishlashning elementar ergonomik talablariga va mehnatni tashkil etish qoidalariga rioya qilmasliklari sabab bo‘lmoqda. O‘tirgan holda ishlaydigan har bir mehnat turiga o‘xshash tarzda kompyuter bilan ishlashda ham foydalanuvchi tanasi ma’lum muddat bir xil holatda bo‘ladi. Bu esa foydalanuvchining umurtqa pog‘onasida va ba’zi mushaklarda statik zo‘riqishning kuchayishiga olib keladi. Shu bilan birga, bunday holat toz va boshqa quyi qismlarda normal holatda qon aylanishi buzilishiga olib keladi. Shaxsiy kompyuter bilan ishlashda axborot olishning asosiy manbai kompyuter monitori bo‘lgani uchun ko‘z tizimida ham zo‘riqish kuchayadi. Bulardan tashqari, kompyuter monitori yoki yordamchi qurilmalari ishlashi jarayonida organizmga turli xil elektromagnit nurlar, elektrostatik maydon va tovush shovqinlari salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘pchilik foydalanuvchilarning virtual dunyoga sho‘ng‘ib, Internet resurslariga murojaat qilishlari, ayniqsa chat-muloqotlariga yoki ko‘ngil ochar o‘yin dasturlari bilan mukkasidan ketib, berilib ishlashlari ularning ruhiy holatlariga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qo‘ymayabdi. Natijada organizmga quyidagi salbiy holatlar o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda :
Ko‘z xiralik ;
Quruq ko‘z sindromi;
Osteoxondroz;
Tunnelli sindromi;
Allergiya;
Ko‘z xiralik xastaligi
Ko‘z xiralik xastaligiga duchor bo‘lgan insonlar (tibbiyot mutaxassislari atamasi bo‘yicha miopiya) uzoqdagi obyektlarni xira ko‘rib, ma’lumotlarni o‘qib, anglashlari qiyinchilik bilan kechadi. Lekin bunday insonlar yaqin masofadagi obyektlarni, masalan, kitob yoki kompyuter monitoridagi yozuvlarni bemalol o‘qishlari, anglashlari mumkin. Bu holat tasvir ularning ko‘z qorachig‘ida markazlashgan holda yo‘naltirilganidan emas, balki tasvir ularga yaqin masofada bo‘lgani uchun yuzaga keladi. Tajriba va tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, miopiya maktab yoshidagi o‘quvchilarda va katta yoshdagi kishilarda ham ko‘z tizimining zo‘riqishi va aqliy mehnat bilan shug‘ullanish natijasida rivojlanar ekan. Kompyuter oldida o‘tirib ishlovchi foydalanuvchilarda ham monitor ekranidagi dinamik harakatlanuvchi tasvirlarning almashishi, ayniqsa, yaqin masofadan turib, turli xildagi kliplar, filmlar yoki o‘yinlar bilan shug‘ullanish ko‘z tizimiga salbiy ta’sir etadi. Shuning uchun monitor ekrani bilan foydalanuvchi orasidagi masofa kamida 50 sm dan kam bo‘lmasligi tavsiya etiladi. Ko‘z xiralik xastaligini oldini olishda ish o‘rnidagi yorug‘lik manbaining to‘g‘ri yo‘naltirilganligi katta ahamiyatga ega. Lyuminestsentli lampalar o‘rniga oddiy lampochkali chiroqlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Sababi luminestsentli lampalar ishlashida yorug‘likning lipillashi, ba’zi noxush shovqinli tovushlar chiqishi kuzatiladi. Yorug‘lik manbaining nuri monitor ekranida akslanmasligi kerak. Shuning uchun kompyuter monitori quyosh nuriga qarama-qarshi bo‘lgan joyga o‘rnatilmagani ma’qul. Xonada chiroqni o‘chirib kompyuter monitorini kuzatish yoki ishlash umuman mumkin emas. Sababi qorong‘i xonada ekran orqali tarqatilayotgan nur kuchlanishi ko‘z tizimining zo‘riqishiga olib keladi. Har bir soat oraliqida ko‘z gimnastikasi mashqlarini bajarib turish tavsiya etiladi. Tibbiyot sohasidagi statistik ma’lumotlarga qaraganda umurtqa pog‘onasi kasalliklarining 80 foizi osteoxondroz sababli vujudga kelar ekan. Osteoxondroz - umurtqa oralig‘i diski to‘qimalarining yedirilishi va bo‘g‘inlarning ezilishi natijasida kelib chiqadi. Agar sog‘lom umurtqalararo disk vertikal holatda 500 kg ga ekvivalent kuchni ko‘tarish qobiliyatiga ega bo‘lsa, osteoxondroz bilan og‘riganlarda 200 kg yuk umurqalararo diskning strukturasi buzilishiga olib keladi. Kompyuter bilan ishlashda osteoxondroz kasalligiga duchor bo‘lmaslik uchun avvalo kompyuter oldida to‘g‘ri o‘tirish kerak va hech vaqt suyanchiqsiz kursida o‘tirish kerak emas. Maxsus kompyuter kreslosidan foydalanish yaxshi samara beradi, chunki bunday kresloni foydalanuvchi o‘z tanasiga moslab sozlab olishi mumkin. Ish boshlashdan avval kreslo holatini o‘zingizga moslab tayyorlab olishingiz kerak. Har bir soat oralig‘ida albatta jismoniy mashqlarni bajarish kerak. Agar mashqlarni bajarish xonadagi boshqa xodimlar oldida noqulay bo‘lsa, yo‘lak orqali bir necha qavat yuqoriga ko‘tarilib yana pastga qarab harakatlangan ma’qul. Xonaning temperaturasi past darajada bo‘lishi ham osteoxondroz kasalligi rivojlanishiga olib keladi. Shuning uchun bunday hollarda issiq va qulay kiyinishga to‘g‘ri keladi. Oddiy holatlarda inson ko‘zlarini bir minutda yigirma marta pirpiratadi. Shaxsiy kompyuter bilan ishlashda, teleko‘rsatuvlar ko‘rishda va kitob o‘qishda pirpiratish chastotasi uch barobar kamayadi. Bu esa o‘z navbatida ko‘zning shilliq pardasi qurishiga olib keladi. Bunday holat quruq ko‘z sindromini keltirib chiqaradi. Bunda ko‘zning qichishi, qizarishi, achishi holatlari ro‘y beradi. Ba’zida shunday holat bo‘ladiki, go‘yoki ko‘zga o‘zga jism o‘rnashib qolgandek. Kompyuter ekrani oldida mukkasidan ketib ishlash quruq ko‘z sindromini kuchaytiradi. Tunnelli sindromi
Tunnelli sindromida klaviatura yoki sichqoncha qurilmasi bilan uzoq vaqt ishlash oqibatida barmoqlar va qo‘l bo‘g‘inlari, ayniqsa, bosh va ko‘rsatkich barmoqlar uvishib qolishi, shishishi holatlari kuzatiladi. Shaxsiy kompyuterlar paydo bo‘lgunicha, yozuv mashinkasi bilan ishlovchi kotibalar, musiqachilar, haydovchilar, chizmalar bilan ishlovchi konstruktorlar va boshqa kasb egalarida tunnelli sindrom kasbiy xastalik sifatida ma’lum bo‘lgan. Shaxsiy kompyuterdan foydalanuvchilar sonining keskin ortishi bu xastalikka duchor bo‘lganlar sonining ko‘payishiga olib kelmoqda. Buning sababi kompyuter klaviaturasida uzoq vaqt ma’lumotlarni kiritish yoki sichqoncha qurilmasi yordamida boshqarish bilan band bo‘lgan foydalanuvchilar barmoqlari bilan bir necha ming marta harakatlarni amalga oshiradilar. Biroq bunday holatlarda qo‘l tirsagi deyarli harakatlanmaydi. Bu esa tirsak paylarining ezilishi va qo‘l nerv to‘qimalari tizimining zo‘riqishiga olib keladi. Bunday zo‘riqishlarning oldini olish maqsadida klaviatura va sichqoncha qurilmasining ergonomik talablarga javob beradiganlarini olib o‘rnatish kerak. Har bir soat oralig‘ida quyidagi mashqlarni 1 2 minut bajarib turish tavsiya etiladi :
qo‘llaringiz barmoqlarini yig‘ishtirib musht holiga keltiring va yana qo‘yib yuboring;
tirsaklaringiz bilan soat strelkasi yo‘nalish bo‘yicha va unga teskari yo‘nalishda aylanma harakatlar qiling;
qo‘llingizni oldinga cho‘zib, barmoqlaringizni birma-bir harakatlantiring.
Tunnelli sindrom oldini olish uchun ish joyini yaxshi tashkil etish va kreslo suyanchiqda to‘g‘ri holatda o‘tirish tavsiya etiladi.
Kompyuter ham allergiya chaqiradimi?
Xonalarda joylashgan shaxsiy kompyuterlar va ularning periferiya qurilmalari foydalanuvchilarda allergiya kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin. Nafas olish yo‘llariga qurilmalar tomonidan chiqariladigan gazlar va uchuvchi moddalar o‘rnashishi organizmning immunitetini pasaytiradi. Shu bilan birga ayrim foydalanuvchilarning chekishlari yoki ulardagi genetik nafas yo‘llari kasalliklari allergiyaning rivojlanishiga olib keladi. Allergiyaning o‘ziga xos jihatlari va simptomlari temperatura ko‘tarilmagan holda aksirish, yo‘tal, ko‘z yoshlanishi va qizarishi, terining quruqlashishi va qichishi orqali namoyon bo‘ladi. Kompyuter tizimli bloki, monitor va periferiya qurilmalaridagi plastmassa elementlarining qizishi natijasida uchuvchi moddalar ajralib chiqib allergik reaksiyalar hosil qiladilar. Maxsus tadqiqotdar natijasida monitor korpusini tayyorlashda ishlatiladigan plastmassa 50 - 55 °S qiziganida trifenilfosfat parlarini chiqarishi ma’lum bo‘lgan. Qurilmalardagi elektron platalar qizishi natijasida ftor, xlor, fosfor va boshqa moddalardan iborat uchuvchi moddalar ajralib chiqadilar. Ayniqsa, lazerli printerlar va nusxa ko‘chiruvchi qurilmalar foydalanuvchilar holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadilar. Bu qurilmalarning ichki platalari qizib, uchuvchi moddalar ajralishidan tashqari bo‘yoq moddalari (tonerlar) arzimagan miqdorining havoga uchishi va qog‘ozga chop etish jarayonida ozon moddasining ajralishi natijasida allergik reaksiyalar kuchayadi. Allergik kasalliklar oldini olish va profilaktika chora-tadbirlarining eng sodda va samaralisi - xonalarda va ish joylarida tozalikka rioya qilish. Ish joyida chekishni ta’qiqlash, xonalarni tez-tez shamollatib turish va namlangan doka bilan qurilmalar korpuslarini, stollarni artib turish maqsadga muvofiqdir. Yiliga uch-to‘rt marotaba kompyuter tizimli bloki ichini tozalab turish, undagi sovutish qurilmalarini profilaktik nazoratini borish zarur. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, kasallikni davolagandan ko‘ra uning oldini olgan ma’qul. Yuqorida keltirilgan kasbiy kasalliklar ko‘pgina hollarda kompyuter tashkil etuvchilarining ziyon yetkazuvchi jihatlari natijasida emas, balki axborot texnologiyalari foydalanuvchilarining kompyuterlar bilan ishlashning talablariga va gigiyena qoidalariga loqaydliklari natijasida kelib chiqar ekan. Profilaktik chora-tadbirlar, vaqti-vaqti bilan jismoniy mashqlar majmuasini bajarish, ochiq havoda faol dam olish kasalliklar kelib chiqishi va rivojlanishi oldini oladi. Quyidagi maqolalarni ham o‘qishingizni tavsiya etamiz:
Televizor zararlari
Kontakt linza zararlari
Musiqa tinglab ishlash zararmi?
Eng zararli 10 mahsulot
4.Kompyuter-oyinlarinig-bola-psixologiyasiga-tasiri
Koʻpchilik ota-onalar kompyuter oʻyinlarini kichkintoylarning beminnat «ovunchogʻi» deb biladilar: oldiga qoʻysang — bola shu bilan ovora boʻlib, jimgina uyda oʻtiradi. hattoki, soatlab oʻtiraveradi, koʻchada tentirab yurmaydi. Hozirgi davrda mobil telefoni, planshet, smartfon, noutbuk va kompyuter kabi qurilmalar mavjud boʻlmagan oilani uchrata olmaymiz, shu sababli ham kichkintoylar olamni anglay boshlagan ilk kunlaridanoq mazkur qurilmalarga qiziqa boshlaydilar.
Koʻp yillardan buyon jahondagi koʻplab mutaxassis-olimlar zamonaviy kommunikatsiya qurilmalarining inson markaziy asab tizimiga salbiy elektr-magnit taʼsiri mavjudligini taʼkidlamoqdalar. Bu, ayniqsa. bola organizmiga kuchli taʼsir etadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning muntazam ravishda, planshet yoki smartfon ilovalaridagi oʻyinlar bilan shugʻullanishi ularning intellektual rivojlanishiga ham taʼsir etadi. Bolalar yuqori chastotali elektr-magnit taʼsirga ega: telefon, smartfon, planshetlardan foydalanishi umuman sanitariya meʼyorlari talablariga javob bermaydi. Mazkur qurilmalar bolaning ruhiy rivojlanishiga ham quyidagicha salbiy taʼsir koʻrsatadi:
Birinchidan sensorli ekrandan foydalangan bolalarda bosh miyaning signaliga qoʻl harakatlari nomuvofiq boʻladi. Bunday bolalar koʻproq foydali hisoblangan harakatli oʻyinlar bilan shugʻullanishga umuman qiziqmay qoʻyadilar. Soatlab sichqonchadan foydalanish esa barmoqlarning ogʻrishiga sabab boʻlaadi, shuningdek bolaning engashib oʻtirishi uning qomatiga zarar yetkazadi. Kompyuterdan foydalanib bola sensorikani his etmaydi. Bundan tashqari, bola qoʻlidagi mayda bugʻimlarning rivojlanishiga ham taʼsir etadi.
Ikkinchidan, bolaning smartfon va planshet ekranlaridagi obektlarga tikilib oʻtirishlari koʻrishdagi muammolarni yuzaga keltiradi.
Uchinchidan, planshet va smartfonlardan uzoq vaqt foydalanish bolaning boʻyin qismida muammolar yuzaga keladi. Bola kompyuterda oʻyinlar bilan band boʻlganida ekranga tikilaverib, kipriklari pirpiraydigan boʻlib qolishi kabi yomon holatlar ham paydo boʻladi. Bundan tashqari, ayrim tajovuzkor oʻyinlar bolalarning dunyo- qarashiga salbiy taʼsir koʻrsatadi, tajavuzkor kayfiyat sodir boʻladi.
Har qanday ziddiyatli holatni kuch bilan hal etish zarur degan fikr uygʻonadi. Kuch — asosiy maqsadga aylanadi. Muammoni kelishish yoʻli bilan hal etish mumkinligini, hattoki, xayollariga ham keltirmaydilar.
Tasviriy oʻyinlar qahramonlarining xulq-atvori haqiqiy hayotdagi bolaga oʻtadi, boshqalarga rahmsizlarcha munosabatda boʻlish oddiy holatdek — goʻyo buning uchun hech narsa boʻlmaydigandek, bu shunchaki oʻyindek tuyuladi! Agar oʻyin qahramoni xavfli olov, balandlik. jarliklar ustidan sakrab oʻtsa ham, hech bir zarar koʻrmasligi va yana bir necha hayot zahirasiga egaligi bolaning ongida unga ham hech narsa zarar yetkaza olmaydi, degan fikr shakllanadi. Ular oʻzlarini virtual qahramonlardek his eta boshlaydi.
Tavsiyamiz bolalarni qadimiy milliy oʻyinlarimizga odatlantirish kerak. Oʻzimiz oʻynagan– chillak, beshtosh, bekinmachoq kabi milliy xalqona oʻyinlarga qiziqtirish koni foyda. Bular bolaning harakatlanib turishini taʼminlash bilan birga epchillikka, sergaklikka, abjirlikka oʻrgatadi.
Mobil qurilmalarda yoki yuqori darajadagi o'yin pristavkalarida o'yin o'ynash bugungi yoshlar hayotining asosiy qismiga aylanib ulgurgan. Kompyuter o'yinlari o'yin-kulgi manbai va tengdoshlar bilan muloqot qilish usuli bo'lishi mumkin bo'lsa-da, kompyuter o'yinlarining yoshlar psixologiyasiga ta'siri haqida ko'p bahs-munozaralar mavjud. Ba'zilar kompyuter o'yinlari yoshlar psixologiyasiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkinligini ta'kidlasa, boshqalar kompyuter o'yinlari yoshlar psixologiyasiga ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Kompyuter o'yinlari yoshlar psixologiyasiga ijobiy ta'sir ko'rsatishi aniqlangan. Kompyuter o'yinlari xotira, e'tibor va muammolarni hal qilish kabi kognitiv qobiliyatlarni yaxshilashga yordam beradi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, kompyuter o'yinlari o'yinchining vazifaga diqqatini qaratish qobiliyatini oshirishi va ko'p vazifani bajarish qobiliyatini rivojlantirishi mumkin. Kompyuter o'yinlari ham dam olish va stressdan xalos bo'lish manbai bo'lishi mumkin. Kompyuter o'yinlarini o'ynash stress va xavotirdan xalos bo'lishning samarali usuli bo'lishi mumkin, bu ayniqsa akademik yoki ijtimoiy bosimga duchor bo'lishi mumkin bo'lgan yoshlar uchun muhimdir. Bundan tashqari, kompyuter o'yinlari ijtimoiy
ko'nikmalarni yaxshilashga yordam beradi. Ko'pgina kompyuter o'yinlari ko'p o'yinchi muhitida o'ynash uchun mo'ljallangan, bu o'yinchilarga jamoaviy ishlash, muloqot va muzokaralar olib borish ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Kompyuter o'yinlarining yoshlar psixologiyasiga salbiy ta'siri haqida tortishuvli fikrlar mavjud.Kompyuter o'yinlari yoshlar psixologiyasiga ijobiy ta'sir ko'rsatishi bilan birga, kompyuter o'yinlari yoshlar psixologiyasiga salbiy ta'sir ko'rsatishi haqida dalillar mavjud. Kompyuter o'yinlari giyohvandlikka olib kelishi mumkin, bu esa xatti-harakatlar va psixologik muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Ba'zi tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, haddan tashqari o'yin o'ynash uyqusizlikka, yomon akademik ko'rsatkichlarga va ijtimoiy izolyatsiyaga olib kelishi mumkin. Ayniqsa, zo‘ravon kompyuter o‘yinlari yoshlarning tajovuzkor xatti-harakatlari bilan bog‘liq. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, zo'ravon kompyuter o'yinlarini o'ynash yoshlarda tajovuzkor fikrlar, his-tuyg'ular va xatti-harakatlarning kuchayishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, kompyuter o'yinlari semizlik, diabet va yurak kasalliklari kabi sog'liq muammolariga olib keladigan harakatsiz turmush tarziga hissa qo'shishi mumkin. Kompyuter o'yinlarini o'ynashga ko'p vaqt sarflaydigan yoshlar jismoniy va ruhiy salomatlikni saqlash uchun juda muhim bo'lgan jismoniy faoliyat bilan shug'ullanmasligi mumkin.So'nggi bir necha o'n yilliklarda kompyuter o'yinlari tobora ommalashib bormoqda va ularning mashhurligi ortib borishi hatto giyohvand moddalarga bo’lgan qaramlik bilan tenglashtirilmoqda . Kompyuter o'yinlariga qaramlik juda ko'p odamlarga ta'sir qiladigan jiddiy muammo bo'lib, ularning ruhiy salomatligi, jismoniy salomatligi va umumiy hayot sifatiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.Kompyuter o'yinlariga qaramlik hayotning muhim sohalarida, masalan, ish, maktab yoki ijtimoiy munosabatlarda buzilishlarga olib keladigan kompyuter o'yinlaridan ortiqcha yoki majburiy foydalanish sifatida belgilanadi. Giyohvandlik qimor o'yinlari yoki xarid qilish kabi boshqa xulq-atvorga qaramliklarga o'xshaydi, chunki u qisqa muddatli zavq yoki yengillikni ta'minlaydigan majburiy xatti-harakatni o'z ichiga oladi, lekin oxir-oqibat salbiy oqibatlarga olib keladi.Kompyuter o'yinlariga qaramlikning bir nechta belgilari va alomatlari mavjud. Bularga quyidagilar kiradi:1. Kompyutero'yinlari bilan mashg'ul bo'lish: Kompyuter o'yinlariga moyil bo'lgan odamlar kompyuter o'yinlari haqida o'ylash, rejalashtirish yoki o'ynash uchun ortiqcha vaqt sarflashlari mumkin.2. Boshqa mashg'ulotlarga qiziqishning yo'qolishi: Kompyuter o'yinlarigaqaram bo'lganlar boshqa sevimli mashg'ulotlariga, mashg'ulotlariga yoki ijtimoiy munosabatlarga qiziqishlarini yo'qotishi mumkin.3. Tolerantlik: Kompyuter o'yinlariga qaram bo'lgan shaxslar bir xil zavq yoki yengillikka erishish uchun o'yin o'ynashga ko'proq vaqt sarflashni talab qilishi mumkin.
4. Chiqib ketish belgilari: Kompyuter o'yinlariga qaram bo'lganlar o'yin o'ynay olmaganda, asabiylashish, tashvish yoki bezovtalik kabi chekinish alomatlarini boshdan kechirishi mumkin.5. Salbiy oqibatlarga qaramasdan foydalanishni davom ettirish: Kompyuter o'yinlariga qaram bo'lgan shaxslar, mas'uliyatni e'tiborsiz qoldirish, o'quv yoki ish samaradorligi yoki shaxsiy munosabatlar kabi salbiy oqibatlarga qaramasdan o'yin o'ynashni davom ettirishi mumkin.Kompyutero'yinlariga qaramlikning salbiy ta'siri sezilarli bo'lishi mumkin. Haddan tashqari o'yin ko'z charchoqlari, karpal tunnel sindromi va semizlik kabi jismoniy sog'liq muammolariga olib kelishi mumkin. Bu, shuningdek, ruhiy tushkunlik, tashvish va ijtimoiy izolyatsiya kabi ruhiy salomatlik muammolariga hissa qo'shishi mumkin. Og'ir holatlarda, kompyuter o'yinlariga qaramlik hatto akademik muvaffaqiyatsizlikka, ishni yo'qotishga yoki moliyaviy halokatga olib kelishi mumkin. Yaxshiyamki, odamlar kompyuter o'yinlariga qaramlikni bartaraf etish uchun qadamlar qo'yishi mumkin. Birinchi qadam muammoni tan olish va yordam so'rashdir. Bu ishonchli do'st yoki oila a'zosi bilan suhbatlashish, professional maslahat yoki terapiya izlash yoki o'yinga qaram bo'lgan shaxslarni qo'llab-quvvatlash guruhiga qo'shilishni o'z ichiga olishi mumkin. Yordam berishi mumkin bo'lgan boshqa strategiyalar orasida o'yin vaqtini cheklash, muqobil sevimli mashg'ulotlar yoki mashg'ulotlarni topish, stress va xavotirni boshqarish uchun dam olish usullarini qo'llash va ijtimoiy yordam tarmoqlarini yaxshilash kiradi. Ba'zi hollarda, ruhiy tushkunlik yoki tashvish kabi asosiy ruhiy kasalliklarning alomatlarini boshqarish uchun dori-darmonlar buyurilishi mumkin.Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, kompyuter o'yinlari yoshlar psixologiyasiga ham ijobiy, ham salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Kompyuter o'yinlari kognitiv qobiliyatlarni yaxshilash, stressdan xalos bo'lish va ijtimoiy ko'nikmalarni oshirishga yordam berishi mumkin bo'lsa-da, ortiqcha o'yinlar giyohvandlik, tajovuzkorlik va harakatsiz turmush tarziga olib kelishi mumkin. Ota-onalar, o'qituvchilar va siyosatchilar uchun mas'uliyatli o'yin odatlarini rag'batlantirish va yoshlar psixologiyasiga salbiy ta'sir ko'rsatishning oldini olish uchun ortiqcha o'yinlarni cheklash muhimdir. O'yin ishlab chiquvchilari uchun o'z o'yinlarining yoshlar psixologiyasiga ta'siri va ruhiy salomatlikning ijobiy natijalarini rag'batlantiradigan o'yinlarni loyihalash haqida o'ylash ham muhimdir. Har sohada bo’lgani kabi kompyuter texnologiyalaridan foydalanishda ham me’yorga amal qilish lozim ekan. Undan qanday foydalanish har bir insonning o’ziga bog’liq bo’lib ijobiy va salbiy oqibatlarini o’zimiz boshqarib borar ekanmiz.
XULOSA
Hukumat vakillarining aytishlaricha, ular bolalar pornografiyasini targ‘ib qiluvchi eng katta tarmoqni aniqlashgan. Bu saytning 250 mingdan ziyod mijozi borligi qayd qilingan. Politsiya bu shahvoniy targ‘ibotchi faoliyatini ikki yil davomida kuzatdi. Operatsiya 1999-yilda er-xotin Tomas Ridi va Jonislarni hibsga olishdan boshlangandi.
Ular boshqargan firma oyiga 29 dollar evaziga bolalar pornografiyasiga oid foto va videomateriallarni Internet orqali obunachilarga yetkazib turgan. Bundan tashqari, ular mana shunday mavzudagi xususiy e’lonlarni joylashtirish bilan ham shug‘ullanishgan.
Politsiya saytni nazoratiga oldi va uning foydalanuvchilari bilan muloqotga kirishdi. Foydalanuvchilar buyurtma berishlari bilanoq, ularning uyiga politsiya yetib kelib tintuv o‘tkazdi. Hammasi bo‘lib 37 shtatda 144ta tintuv o‘tkazildi.
Ma’lum bo‘lishicha, firmaning bir yillik sof daromadi 1,4 million dollarni tashkil etgan. Uning 40 foizini er-xotinlar olishgan. Qolgan qismini esa xorijdagi hamkorlarga berishgan. Tomas Ridi qonunning 89ta moddasi bilan ayblandi va 1335-yilga ozodlikdan mahrum qilindi. Uning xotini esa 14-yilga qamaldi.
Kanadada 6 yoshdan 16 yoshgacha bo‘lgan olti mingdan ortiq bolalar ishtirokida tadqiqot o‘tkazildi. Tadqiqotdan asosiy maqsad, bolalarning Internetdan qanday maqsadlarda foydalanishlarini o‘rganish edi. Ma’lum bo‘lishicha, bolalar ota-onalari o‘ylaganidek, har doim ham ilm olish uchun Internetdan foydalanishmas ekan.
So‘rovda qatnashgan bolalarning 99 foizi Internetdan foydalanishini, har 10 nafar boladan 8tasi bevosita o‘z uyidan Internetga ulanishini bildirgan.
Bolalar Internetdan musiqa va kliplar ko‘chirish, turli o‘yinlar o‘ynash, tanishlari bilan suhbatlashish uchun foydalanishar ekan. So‘rovda qatnashgan bolalarning uchdan biri yangi tanishlar orttirish maqsadida Internetdan foydalanishlarini bildirishgan.
AQShda Girl Scout Research instituti o‘smir qizlar o‘rtasida so‘rov o‘tkazgan. So‘rovdan ma’lum bo‘lishicha, qizlarning 30 foizi chatlar (onlayn suhbat)da turli shahvoniy ishlarga va jinsiy munosabatlarga taklif etilgan. lgari nazoratsiz bo‘lgan bolalar ko‘cha-ko‘yda turli bezorilarga qo‘shilib, jinoyatchiga aylanardi. Hozir esa ertalabdan-kechgacha "beozorgina" bo‘lib kompyuter va Internetdan bosh ko‘tarmaydigan avlod paydo bo‘ldiki, ular qanday narsalarni ko‘rayotganligi ko‘pincha ota-onalarni qiziqtirmaydi.
Afsuski, aynan mana shu beparvolik mudhish oqibatlarga ham olib kelmoqda. Misollarga murojaat qilaylik.
2015 yilda Chelyabinsk viloyatida 15 yoshli Anton Sh. ismli o‘smir ota-onasini pichoqladi. Bunga esa onasining unga hadeb kompyuter o‘ynab o‘tiravermasdan dars qilishini buyurgani sabab bo‘ldi.
Kuniga sakkiz soatlab turli qotilliklar tasvirlanuvchi kompyuter o‘yinlarini o‘ynash natijasida maktabda a’lo baholarga o‘qigan, fanlar olimpiadasi ishtirokchisi qotilga aylandi. Onasining so‘zlaridan g‘azabga mingan Anton oshxonaga kirib pichoq oldi va ota-onasiga tashlandi. Ona jon berdi, otasining esa hayoti saqlab qolindi.
Volgogradda 16 yoshli Losha R. buzilib qolgan kompyuterini tuzatish uchun pul bermagani uchun onasini bolta bilan chopib tashladi. Virtual o‘yinlarda "qotilliklar" qilishning hadisini olgan o‘smir onasining jasadini hovlisi yaqiniga olib borib ko‘mib qo‘ydi. O‘gay otasiga esa onasining qarindoshlarinikiga ketganini aytdi. Bir necha kundan keyin ota tashvishlanib politsiyaga xabar berdi. Ayolning jasadi 12 kundan keyin topildi.
Krasnodarda 15 yoshli Yaroslav M. otasini unga kompyuter o‘ynashni taqiqlagani sababli o‘ldirgani uchun sakkiz yilga ozodlikdan mahrum qilindi.
Otasi uni darslarga bormay qo‘ygani uchun urishib, kompyuterning klaviaturasini yashirib qo‘yadi. Yaroslav yarim tunda uxlab yotgan otasining boshiga kuvolda bilan bir necha marta zarba beradi. So‘ng onasiga agar klaviaturani topib bermasa uni ham o‘ldirishini aytadi. Dahshatga tushgan ona unga klaviaturani topib beradi. O‘g‘il bamaylixotir xonasiga kirib yana o‘yin o‘ynashga tushadi. Ona politsiya va tez yordamga qo‘ng‘iroq qiladi. Tez yordam yetib kelganida ota allaqachon jon berib bo‘lgandi. Qo‘shnilarining aytishicha, otasi o‘g‘li uchun hech narsani ayamagan. U nimani so‘rasa olib bergan…
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ambrumova A.G., Pustovalova L.I. Semeynaya diagnostika v suisidologicheskoy praktike. — М., 2015. 2. Averin V.A. Psixologiya lichnosti: Uchebnoe posobie. - SPb.: Izd-vo Mixayiova V.A., 2012.
3. Boeree C. G Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 2016
4. Duane P.Schults. Theories of Personality. Wadsworth, a division of Thomson Learning, Inc. Copyright © 2005.-550 p.
5. Ensiklopediya glubinnoy psixologii / Pod red. A. M. Bokovikova. - М., 2021.
6. Eydemiller E.G., Yustiskis V. Psixologiya i psixoterapiya semi. - SPb.,2020.
7. G4oziyev E.G‘. Umumiy psixologiya. Т.: 0 ‘qituvchi, 2010.
8. Galiinullina Z.X. Marginali: ponyatie i empiricheskaya realnost. Avtoreferat diss. kand. sotsiol. nauk. Kazan. 2018;
9. George Boeree.C. Personality Theories/ Sigmund Freud. Psychology Department Shippensburg University/ Original E-Text-Site: [ ttp://wwvv.ship.edu/%7 Ecgboeree/perscontents.html ]. P.6.
10. King М., Koen U., Sitrenbaum Ch. Gipnoterapiya vrednix privichek. - М., 2018.
11.Kleyberg Yu.A. Psixologiya deviantnogo povedeniya: Ucheb. posobie dlya vuzov. — М., 2021.
12. Kloninger S. Teoriya lichnosti: poznanie cheloveka. -SPb.: Piter. 2013.-720 s.
13. Kornilova N.G‘. Xulqi og‘ishgan bolalar psixologiyasi: Uslubiy qo‘llanma. - Т., 2018.
14. Kulakov S.A. Diagnostika i psixoterapiya addiktivnogo povedeniya u podrostkov: Ucheb.-metod. posobie. - М., 2018.
15. Martin D. Psixologicheskie eksperimenti .Sekreti mexanizmov psixiki.-Spb.: praym-EVROZNAK, 2004-480 s.
16. Maslou A. Motivatsiya i lichnost. - SPb.: Piter, 2013. - 352s.
17. Mendeleevich V.D. Psixologiya deviantnogo povedeniya. M. 2014.
18. Myers D.G. Psychology. Ninth Edition. - Worth Publishers, 2010. -9 1 0 p.
19. Myers, D. G. Psychology. Hope College. Holland. Michigan, 2010.-R. 553-593. 488
|
