Zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiti

Download 0,5 Mb.
bet	3/6
Sana	26.07.2024
Hajmi	0,5 Mb.
	#268678

1 2 3 4 5 6

Bog'liq
Musqil ish. Abbos

Doppler effekti

Doppler nashrining tanqidi.
Tanqidning asosiy sababi, maqolaning eksperimental dalillari yo'qligi va faqat nazariy bo'lganligi edi. Uning nazariyasining umumiy izohi va ovoz uchun taqdim etgan qo'llab-quvvatlovchi rasmlari to'g'ri bo'lsa-da, yulduz rangining o'zgarishi haqidagi tushuntirishlar va to'qqizta qo'llab-quvvatlovchi dalillar to'g'ri emas edi. Xato barcha yulduzlar oq yorug'lik chiqaradi degan noto'g'ri tushunchadan yuzaga kelgan va Doppler, aftidan, infraqizil ( W. Herschel, 1800) va ultrabinafsha nurlanish ( I. Ritter, 1801) kashfiyoti haqida bilmagan .
1850 yilga kelib Doppler effekti tovush uchun eksperimental ravishda tasdiqlangan bo'lsa-da, uning nazariy asoslari Jozef Petsval tomonidan qo'zg'atilgan qizg'in bahs-munozaralarni keltirib chiqardi. Petsvalning asosiy e'tirozlari oliy matematikaning rolini bo'rttirishga asoslangan edi. U Doppler nazariyasiga 1852-yil 15-yanvarda Fanlar akademiyasining yig‘ilishida taqdim etilgan “To‘lqinlar harakatining asosiy tamoyillari: to‘lqin uzunligining saqlanish qonuni” nomli maqolasi bilan javob berdi. Unda u nazariya bor-yo‘g‘i 8 sahifada chop etilsa va oddiy tenglamalardan foydalanilsa, uning qimmatli bo‘lishi mumkin emasligini ta’kidlagan. Petsval o'z e'tirozlarida kuzatuvchi va manba harakati va muhitning harakatini, ikkita mutlaqo boshqa holatlarini aralashtirib yubordi. Ohirgi holatda, Doppler nazariyasiga ko'ra, chastota o'zgarmaydi .
Doppler effekti
1845 yilda Utrextlik gollandiyalik meteorolog Kristofer Xenrik Diederik Buijs-Ballot Utrext va Amsterdam o'rtasidagi temir yo'lda tovush uchun Doppler effektini tasdiqladi. O'sha paytda soatiga 40 milya (64 km/soat) aql bovar qilmaydigan tezlikka erishgan lokomotiv bir guruh karnaychilar bilan ochiq vagonni tortib oldi. Vagonning harakat vaqtida uzoqlashishi va yaqinlashishini, Ballot ohang o‘zgarishiga quloq tutdi. Xuddi shu yili Doppler ikkita trubachilar guruhi yordamida tajriba o'tkazdi, ulardan biri stantsiyadan uzoqlashdi, ikkinchisi esa harakatsiz qoldi. U tasdiqladiki, orkestrlar bitta notani o'ynaganda, ular dissonansda bo'lishadi. 1846 yilda u o'z nazariyasining qayta ko'rib chiqilgan versiyasini nashr etdi, unda u manba harakatini ham, kuzatuvchining harakatini ham ko'rib chiqdi. Keyinchalik, 1848 yilda fransuz fizigi Armand Fizo Doppler ishini umumlashtirib, o'z nazariyasini yorug'likka kengaytirdi (osmon jismlari spektrlaridagi chiziqlar siljishini hisoblab chiqdi). 1860 yilda Ernst Max yulduzning o'zi bilan bog'liq bo'lgan yulduzlar spektrlaridagi yutilish chiziqlari Doppler effektini ko'rsatishi kerakligini bashorat qildi va bu erdan kelib chiqqan spektrlarda Doppler effektini ko'rsatmaydigan yutilish chiziqlari ham mavjud. Birinchi tegishli kuzatuv 1868 yilda Uilyam Huggins tomonidan qilinga.
Yorug'lik to'lqinlari uchun Doppler formulalarining to'g'ridan-to'g'ri tasdig'i 1871 yilda G. Vogel tomonidan quyosh ekvatorining qarama-qarshi qirralaridan olingan spektrlardagi Fraungofer chiziqlarining pozitsiyalarini solishtirish orqali olingan. O'lchangan qiymatlaridan hisoblangan qirralarning nisbiy tezligi G. Vogel spektral intervallari quyosh dog'larining siljishidan hisoblangan tezlikka yaqin bo'lib chiqdi.
Doppler effekti avtomobil dvigateli yoki sirenasi yaqinlashganda, orqaga chekinayotgandan ko‘ra balandroq ovoz chiqarishini ko‘rsatadigan animatsiya. Pushti doiralar tovush to'lqinlarini ifodalaydi.
Doppler effekti sirena yoqilgan holda kuzatuvchi yonidan avtomobil o'tganda amalda kuzatish oson. Aytaylik, sirena ma'lum bir ohang beradi va u o'zgarmaydi. Mashina kuzatuvchiga nisbatan harakat qilmasa, u sirena chiqaradigan ohangni aniq eshitadi. Ammo agar mashina kuzatuvchiga yaqinlashsa, u holda tovush to'lqinlarining chastotasi ortadi va kuzatuvchi sirena chiqaradigandan balandroq ohangni eshitadi. O'sha paytda, mashina kuzatuvchining yonidan o'tib ketganda, u sirena chiqaradigan ohangni eshitadi. Va mashina uzoqroqqa ketsa va yaqinlashgandan ko'ra uzoqlashsa, kuzatuvchi tovush to'lqinlarining past chastotasi tufayli pastroq ohangni eshitadi.
Har qanday muhitda tarqaladigan to'lqinlar (masalan, tovush ) uchun manba va to'lqin qabul qiluvchining ushbu muhitga nisbatan harakatini hisobga olish kerak. Tarqalishi uchun muhit kerak bo'lmagan elektromagnit to'lqinlar uchun (masalan, yorug'lik ), vakuumda faqat manba va qabul qiluvchining nisbiy harakati muhimdir.
Zaryadlangan zarrachaning relativistik tezlik bilan muhitda harakatlanishi ham muhim ahamiyatga ega. Bunday holda, Cherenkov nurlanishi laboratoriya tizimida ro'yxatga olinadi, bu Doppler effekti bilan bevosita bog'liq.

Download 0,5 Mb.

1 2 3 4 5 6

Download 0,5 Mb.