ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKA INSTITUTÍ
Sırtqı bólim fakulteti
Geografiya hám ekonomika tiykarları tálim baǵdarı
“1”kurs studenti Torejanov Asadbektıń
ÓZ BETINSHE JUMÍSÍ
Orınladı:. Torejanov Asadbek
Qabılladı: Seitniyazov Qoshqarbay
Tema.Masshtablı kartalar. Geografiyalıq karta va atlaslardı analizlew hám bahalaw.
Joba.
1.Geografiyalıq karta haqqında túsinik.
2.Masshtablı kartalar.
3.Karta hám atlaslardı analizlew hám bahalaw.
Geografiyalıq kartalar—bilim deregi. Hár túrli mazmundaǵı hám masshtabtaǵı kartalardan oqıwshılardıń maqsetli paydalanıwı talap etiledi. Kurstıń materikler hám okeanlar tábiyiy geografiyasına tán bólimlerinde hárbir temaǵa tiyisli kartalar berilgen. Demek, tolıq temanı úyreniw procesinde kartalardan paydalanıw shárt. Geografiyalıq kartalardıń dúziliwi. Geografiyalıq kartalar oǵada kóp hám hár túrli. Kartalar — úyreniw, esapqa alıw, saqlaw hám basqa maqsetler ushın gózlengen bolıwı múmkin. Kartalar kórsetilgen aymaqtıń úlken-kishiligine, masshtabına, mazmunına hám kózde tutılǵan maqsetine qaray toparlarǵa ajıratıladı. 8 Kórsetilgen aymaqtıń úlken-kishiligine qaray, kartalar: dúnya hám yarımsharlar, materikler hám okeanlar, tábiyiy úlkeler, mámleketler, wálayatlar hám basqa hákimshilik birlikler kartalarına bólinedi. Masshtabına qaray: úlken masshtablı (1:10000 nan 1 : 200000 ǵa shekem); orta masshtablı (1 : 200 000 nan 1 : 1 000 000 ge shekem); mayda masshtablı (1 : 1 000 000 hám onnan mayda) kartalar boladı. Belgili bir orınnıń planın dúziwde de belgili masshtabtan (1 : 5000) hám onnan úlken paydalanıladı. Lekin plan kishi aymaqlar ushın dúziledi. Mazmunına qaray, kar talar: ulıwma geografiyalıq hám tematikalıq kartalarǵa bólinedi. Ulıwma geografiyalıq kartalar aymaqlardıń ulıwma kórinisi geografiyalıq ózgesheliklerin súwretleydi. Bularǵa, tiykarınan, tábiyiy hám siyasiy kartalar kiredi. Tematikalıq tábiyiy kartalarda ayırım tábiyat komponentlerine qaraǵanda anıq hám tolıq súwretlenedi. Bunday kartalarǵa 6-klass atlasındaǵı Jer qabıǵınıń dúzilisi, tábiyat zonaları, klimatı hám basqa kartalardı mısal etip kórsetiw múmkin. Ayırım waqıtları tematikalıq kartalarda bir yamasa eki emes, al bir-biri menen baylanısqan birneshe komponentler kórsetilgen boladı. Bunday kartalarǵa kompleksli kartalar delinedi. (6-klass atlasına qarań). Kartalardıń qollanılıw maqseti olardıń masshtabına, mazmunına hám úskenelew usılına úlken tásir kórsetedi. Bunı bir aymaqtıń bir qıylı masshtablı hám mazmunlı, lekin hár qıylı maqsetli kartalardı bir-birine salıstırıp, anıq kóriw múmkin. Maqsetine qaray, kartalardı: oqıw, ilimiy, turistlik, úgit-násiyatlaw sıyaqlı túrlerge bóliw múmkin. Geografiyalıq atlaslardıń anıqlaması, dúzilisi hám ózgeshelikleri. Birden-bir bàǵdàrlàmà tiykarında bir pútin (bólinbeytuǵın) dóretpe sıpatında orınlanǵan geografiyalıq kartalardıń sistemalı toplamına geografiyalıq atlas dep aytıladı. Áyyemgi grek alımı Klavdiy Ptolemeydiń geografiyalıq kartalar toplamı (eramızdıń II ásiri) birinshi geografiyalıq atlas dep esaplaw múmkin. Kartalardıń toplamı ushın «Atlas» atı Merkator tárepinen (1595-jılı) usınılǵan. Mektep geografiyalıq 9 atlasları —bul oqıwshılardıń erkin orınlaytuǵın jumıslàrı ushın arnalǵan eń áhmiyetli kartografiyalıq qollanba bolıp esaplanadı. Geografiyalıq globus. Globus — Jer sharınıń kishireytilgen modeli bolıp, Jerdiń sırtqı kórinisin hám de onıń úlken bólimlerin (materikler, okeanlar, olardıń bólimleri) qatnasın eń durıs hám kórgizbeli kórsetedi. Globusta kartografiyalıq súwretlewdiń qátelikleri bolmaydı. Mektep oqıw globusları 1 : 83 000 000, 1 : 50 000 000, 1 : 40 000 000, 1 : 30000 000 masshtabta tayarlanadı. Belgili watanlasımız Abu Rayxan Beruniy (973—1048-jj) XI ásirde birinshi bolıp arqa yarımshardıń globusın jasaǵan. Tolıq jer sharın súwretlegen birinshi globustı 1492-jılı Martin Bexaym jasaǵan. Biraq onda Amerika, Avstraliya hám Antarktida kórsetilmegen. Hajı Yusip Hayatiy 1886-jılı islegen globus Samarqandtaǵı mádeniyat hám kórkem óner tariyxı muzeyinde saqlanbaqta. Mırza Ulıǵbek atındaǵı ÓzMU geologiya hám geografiya fakultetinde 1984-jılı H. Hasanov basshılıǵında I. Y. Oshev jasaǵan úlken «Relyefli globus» ornatılǵan. Házirgi waqıtta globuslardıń birneshe túrleri bar. Bular mektep globusı, relyefli globus, aspan denelerin kórsetiwshi globuslar bolıp esaplanadı.
Okdiogrammalar – jerbetinin kishi bir bóleginin tegis anıq suwret bolıp tabıladı. Onda jer betinin ústki bólegi emes, bálki ishki dúzilisi de suwretlenedi. Blokadiogrammalar vulqanlar, surilmalar hamjerdin geologik dúzilisi temalarini ótiwde paydalanıladı.
Relefli kartalar – onda waqiya - hadiyseler uzınlıq, kenlik ham balentlik boyinsha suwretlenedi. Relefli kartalar kólemli kartalar bolip, arnawlı vertikal da gorizantal masshtabda islenedi, lekin vertikal masshtab barliqOrinda bir hil bolmawi múmkin. Masshtab, suwretlenip atırǵan hudOnin relefinde pashambalentliklar pariqi ulkenbolsa 2 qıylı vertikal masshtab, ya 'ni 2000 m ge shekem 1 xil masshtab, ondan balentOrinlar ushinbasqa masshtab isletiledi de 2 márte kishreytiriledi. Hazirgiwaqittayarim sharlar, OrtaAziya, Rossiya, Kavkaz, Qrim, Karpat, Ural, Oltoy, Íssı kól hambasqa hudolardin relefli kartalardi baspa etilip, o'qiw-ilimiyjumislarda paydalanıladı.
Masshtab o'qiw kartaları baslang'ich klass, Ortahamjoqari klass kartalarına bolinedi, mazmunıham buyımlanıwı boyinsha da pariq etedi. Geografiya panini kosheritish processindearnawli jazıwsız kartalardan, elektronlastırılgan relefli kartalardan da paydalanıladı. oqiw kartaları iri, Ortaham mayda masshtablı kartalarǵa bolınedi. Oqiw ham geografiyaliq kartalardin mazmuni ham tárepleniwi xusuyatlari. Oqiw geografiyaliq kartalar hár bir klasqa mólsherlengen programmaǵa muwapıq duziledi. Bunday kartalarda o'qiwchinin jası, alarkosheriydigan kitaplardagigeografiyaliq ob'ektler de e'tibar alınadı. Geografiyalıq komponentler oz-ara baylanisligin biliw ushin zarur bolganbasqa ob'ektler de kórsetiwi kerek.
Kartalarda kartografiyali'qsu'wretler 2 formada boladı :
1. Kartada su'wretlengen ob'ektler, sha'rtli belgiler ha'mren'lar menensu'wretlengenda ob'ekt haqqi'nda oyda sawlelendiriw paydaqi'li'wmu'mkin. Bundaysha'rtli belgiler realistik su'wretlerdeyiledi. M: ten'izlar, ko'ller, materiklar, atawlar, ormanlar, batpaqlıqlar, da'r'yalar, kanallar ha'm taǵı basqalardi'n'sha'rtli belgilerge qarapolarhaqqi'nda oyda sawlelendiriw paydaqi'li'wmu'mkin.
2.Geografiyali'q obiektlardi'n'sha'rtlira'wishte qaBull etilgen sha'rtlisu'wretlerja'rdeminde suwretlenedi. M: Geometriyalıq belgiler, háripler, strelkalar, si'zi'qlar, sanaat ha'm awıl ho'jaligi tarmaǵın kórsetiwshi ren'ha'm taǵı basqalar.
Anıq izertlewler —Bunday izertlewde ólshewler ha'mesaplawlarmu'mkin shekem ju'da' anıq atqarıladı. Aljasıqlar mu'mkin shekem kemeytiriledi, ólshewler bir neshe márte tákirarlanadı.
Shamalıq izertlewler — da'slepki bahalawlar ushi'nza'ru'r bolǵan, onsha u'lken bolmaǵan ani'qli'qdag'i' o'ichashlar. Bunday ólshewler anıq a'spablarsiz, geyde bolsa kóz benen shamalap ótkeriledi. Alartiykaran keyingi ali'pbariladigan anıq ólshewlerdi jobalasti'ri'wushi'n atqarıladı.
Маsshtаb. Siz dоsti’n’i’zg’а аvtоbus bа’ndirgisinеn u’yin’izgе shекеmgi jоldi’ qаg’аzg’а si’zi’p кo’rsеtpекshisiz. A’lbеttе bul jоl, wоnshа uzаq bоlmаsа dа, qаg’аzg’а si’ymаydi’. Dеmек, jоldi’ кishirеytipsi’zi’wg’а tuwri’ кеlеdi. Bundа Sizgе mаsshtаb jа’rdеm bеrеdi. Маsshtаb wоri’ndаg’i’ arali’qti’ si’zi’lmаdа, plаn hа’m каrtаdа su’wrеtlеgеndеnеshе mа’rtе кishirеytilgеnligin кo’rsеtiwshi bo’lshек sаn. Аvtоbusbа’ndirgisinеn sizin’ u’yin’izgе shекеmgi arali’q 600 m. Woni’ qi’sqаrti’p si’zi’lmаdа 6 sm yеtip si’zdi’n’i’z. Siz qаshi’qli’qti’ 10000 yеsе qi’sqаrtti’n’i’z. Sоndа mаsshtаb 1:10000 bоlаdi’. Hа’r qаndаy каrtа hа’m wоri’n plаni’ndа wоni’n’ mаsshtаbi’, yаg’ni’y arali’qlаr nеshе yеsе qi’sqаrti’lg’аni’ jаzi’p qоyi’lаdi’. Маsshtаb u’sh tu’rli кo’rinistе bоlаdi’: sаnli’ mаsshtаb, аtаmаli’ mаsshtаb hа’m si’zi’qli’ mаsshtаb (24-bеttеgi 18-su’wrеt). Si’zi’qli’ mаsshtаbtаn pаydаlаni’w yеn’ qоlаyli’si’ yеsаplаnаdi’. Si’zi’qli’ mаsshtаb tеn’ bo’lекlеrgе bo’lingеn tuwri’ si’zi’q tu’rindе bоlаdi’. Yegеr bul mаsshtаb 1 sm gе 100 m dеp jаzi’lsа, аtаmаli’ mаsshtаb, 1:10000 dеp jаzi’lsа, sаnli’ mаsshtаb dеp аtаlаdi’. Yаri’mshаrlаr tа’biyiy каrtаsi’ni’n’ sаnli’ mаsshtаbi’ 1:22000000. Bundа 1 sm dе nеshе кm bаr yекеnligin аni’qlаw ushi’n bеs nоldi wo’shirеmiz. Sоndа аtаmаli’ mаsshtаb 1 sm dе 220 кilоmеtr bоlаdi’. Si’zi’qli’ mаsshtаbtаn arali’qti’ аni’qlаwdа pаydаlаni’w ushi’n cirкuldin’ yекi ushi’n каrtаdаg’i’ аrаli’q аni’qlаni’wi’ tiyis bоlg’аn nоqаtlаrg’а qоyi’p, wоl mаsshtаbqа qоyi’lаdi’. Sоndа arali’q аni’q bоlаdi’ (24-bеttеgi 19-su’wrеt). Аzimut bоyi’nshа ju’riw. Gеоgrаfiyаli’q wоyi’n wаqti’ndа sizgе jеке turg’аn tеrекtin’ 40° li’ аzimut boyi’nsha 200m, sоn’ 180° li’ аzimut bоyi’nshа 500 m hа’m 330° li’ аzumut bоyi’nshа 300 m ju’riw ha’m bul joldi’ 1 …: 5000 masshtab penen da’pterge si’zi’w tаpsi’ri’ldi’ dеyiк. Аzimut bоyi’nshа ju’rgеndе jumi’sti’ to’mеndеgi tа’rtiptе bаslаw кеrек. Dа’slеp jекке tеrекtin’ qаsi’nа bаri’lаdi’. Sоn’ коmpаs strеlкаsi’n bоsаti’p, wоni’n’ аrqа ushi’ 0 nоqаti’nа tuwri’lаnаdi’. Кеyin sho’p аli’p (shi’rpi’ni’n’ sho’bi bоlа bеrеdi), wоni’ коmpаs u’stinе sоndаy yеtip qоyi’w кеrек, sho’p strеlка wоrаyi’ mеnеn 40° li’ bеlgini tutаsti’rsi’n. Sоndа sho’p bаg’i’ti’ 40° li’ аzimut bаg’i’ti’n кo’rsеtеdi. Sizin’ wоrtаshа аdi’mi’n’i’z yаri’m mеtr yеdi. Yendi siz 200 m ju’riw ushi’n 400 аdi’m tаslаysi’z. Кеyin коmpаsti’ qаytа оrientrlеysiz, yаg’ni’y аrqаni’ кo’rsеtiwshi strеlкаni’ 0°qа кеltirеsiz. Sоn’ sho’p pеnеn 180° bеlgini strеlка wоrаyi’ mеnеn tutаsti’ri’p, 180° li’ аzimutti’ tаbаsi’z hа’m кеrекli arali’qti’ ju’rip wo’tеsiz. Кеyingi аzimut bоyi’nshа ju’riw dе usi’ tа’rtiptе wоri’nlаnаdi’.Kartalardıń mazmunın hám ayriqsha qásiyetlerin analiz qılıw jolı menen olardıń qandayda bir maqset ushın qanshelli jaramlı yamasa jaramsız ekenligin anıqlap beriw múmkin. Kartanı analiz qılıw tómendegi tártip boyınsha alıp barıladı: onıń zamanagóyligi, ilimiytárepten jetiliskenligi, mazmunınıń tolıqlıǵı, matematikalıq hám geografiyalıq tiykarlar tańlanıwınıń maqsetke muwapıqlıǵı, generalizatsiya tárepten tuwrı keliwi, úskeneleniw dárejesi, kórgezbeliligi, isletilingen shártli belgilerdiń logikalıq baylanısıwı, ulıwma geografiyalıq kórsetkishlerdiń suwretleniw dárejesi hám karta daǵı suwretlerdiń geometriyalıq tárepten anıqlıǵı itibarǵa alınadı. Kartalardan paydalanıwdıń kólemi júdá keń. Kartadan házirgi kúnde ilimiy-izertlewlerde, xalıq xojalıǵında, proektlestiriwde, joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarında hám de áskeriy jumıslarda paydalanıladı.Ásirese, tábiyiy temalı kartalardan paydalanıw jıldan jılǵa artıp barıp atır. Mısalı, topıraq kartaları járdeminde topıraqtıń gumusi, ximiyalıq quramı, erroziyası, shorlanıw dárejesi, olardı jaqsılaw ilajları kóriledi. Sońǵı payıtlarda tábiyiy resursların bahalaw, tábiyiy ortalıqtı qorǵaw kartaları tuzilib, olardan xalıq xojalıǵında ónimli paydalanılıp atır. Kartalardı analiz qılıw umumgeografik karta menen temalı kartalarda birdey emes, álbette. O'ahlil etiwshi áne sol kartalar mazmunı hám kartografikalıq tárepten jetkilikli maǵlıwmatqa iye bo'lmog'i zárúr.
Umumgeografik kartalardı analiz qılıw jazba formada tómendegi tártipte alıp barıladı :
kartanıń atı (onıń atı, beti, kim tárepinen tuzilganligi), baspa etilgen waqtı hám qay jerde baspa etilgenligi;
kimlerge mólsherlengenligi;
jarıyalawda isletilingen reńler;
bas masshtabı ;
kartografikalıq proyeksiyası qateligi jáne onıń tarqalıwı (eń kem hám eń kóp tarqalǵan maydanları );
mazmunınıń qanday suwretlanganligi: suw obiektleri, relyefi (isletilingen usılı ), o'simligi, topraqları, xalıq jasaytuǵınlıq jayları,shegaraları, sociallıq-ekonomikalıq elementleri, jazılǵan shriftleri;
legendasi hám komponovkasi;
karta tuwrısındaǵı ulıwma juwmaq hám pikirler;
«Kartografikalıq izertlew usılı» tuwrısında gáp ketkende, dep jazadı prof. A. M. Berlyant, kartada suwretlengen waqıya hám processlerdi tuwrı túsindiriw ushın kartadan paydalanıw usılın biliw zárúr ekenligin puqta ańlap jetiw kerek. Alımdıń atap ótiwishe, kartanı biliw ko'rsatkichlarini, geosistemalar arasındaǵı óz-ara baylanıslılıq hám óz-ara munasábetlerdi, olardıń waqıt ótiwi menen ózgeriwi nátiyjesinde payda bolǵan hám payda bolıwı múmkin bolǵan jaǵdaylardı tushuna biliw bolıp esaplanadı. Sońǵı jıllarda kartografiyada jańa tarawdıń modellestiriw usılınan paydalanılıp atır. Modellestiriw sonday usılki, ol jaǵdayda úyrenilip atırǵan obiekt (waqıya hám processler) basqa bir járdemshi obiekt arqalı úyrenilinip, onı úyreniw usılına tuwrı keliwi kerek. Model izertlewdi ańsatlashtiradi hám ápiwayılashtirib beredi, kórgezbeli etiwge múmkinshilik jaratadı, model járdeminde modellashtirilayotgan waqıya hám processler tuwrısında jańa maǵlıwmatlar alıw múmkinshiligi tuwıladı. Modellestiriw izertlewshinde jańa pikirler oyatıwǵa járdem beredi hám óz múmkinshiliklerin sınap kóriwge járdemlesedi. Kartografikalıq modellestiriw degende geografiyalıq waqıya hám processlerden paydalanıw tiykarında jańa bilim alıw hám olardan paydalanıw ushın kartografikalıq dóretpeler jaratıw hám analiz qılıw nátiyjesinde jańaların jaratıw usılın túsiniw kerek. Geografiyalıq modellerge málim bir orınnıń tekst járdeminde suwretlab jazılıwı (jazba modeli), hár túrlı kartalar, aerosuratlar, kosmik pát, kesteler, profiller, diagrammalar, blokdiagrammalar, hár túrlı matematikalıq formulalardı kirgiziw múmkin. Geyde relyeflerdiń tábiyiy kórinisi suwreti de model dep júritiledi. Geografiyada isletiletuǵın modeller ishinde karta tiykarǵı hám dástúriy model esaplanadı. Karta málim bir matematikalıq nızamlar tiykarında tuzuladi, yaǵnıy Jer sharı dumaloq bolıwına qaramay, olarnawlı usıl proyeksiya tiykarında modellashtirilib, tegislikke yoyilib, karta retinde Kartalardı ilimiy tárepten analiz qılıw, waqıya hám processlerdi kartadan oqıp úyreniw kartografikalıq izertlew usılı dep júritiledi. Kartalar geografiyalıq izertlewlerdi aparıwda tiykarǵı qural (qural ) eken, geograflar kartografikalıq izertlew usılın da biliwi kerek.
Kartografikalıq izertlew usılında tómendegi tiykarǵı usıllardan paydalanıladı:
1. Kartanı oqıp úyreniw;
2. Kartanı kartometrik jollar menen analiz qılıw ;
3. Grafik usıl ;
4. Matematikalıq statistikalıq analiz qılıw usılı hám basqalar.
Kartanı oqıp analiz qılıw usılı eń kóp qollanılatuǵın usıl bolıp, kartografikalıq suwretke tiykarlanadı, legenda tiykarında atqarıladı. Kartometrik usılda bolsa kartada ólshew jolları menen noqatlardıń koordinatalarınıń anıqlaw, aralıqlardı esaplaw, biyikliklerdi, maydanlardı, kólemlerdi, múyeshlerdi hám basqa muǵdar, kórsetkishlerin esaplaw jolı menen analiz etiledi. Grafik usılda kartada profil, kesindiler, blokdiagrammalar, hárqıylı diagrammalar hám sızılmalardan paydalanıladı. Mısalı, profil hám kesindiler járdeminde obiektlerdiń vertikal strukturasın, blokdiagramma menen ólshew (qalıńlıǵı, boyı hám eni) járdemindekólemi anıqlanadı. Nátiyjede, Jer maydanı menen geologik struktura arasında baylanıslılıqtı biliw múmkin. Matematikalıq -statistikalıq analiz qılıw usılı jańa qollanilayotgan usıl bolıp, elektron -esaplaw texnikasına tiykarlanadı (mısalı, jalpı ónim, hasıldarlıq hám taǵı basqalar ). Bul usıldı qóllawda izoliniya usılı qol keledi. Sebebi bunda karta daǵı hár qanday noqatda «tasvirlangan waqıya» ma`nisin anıqlasa boladı. Statistikalıq kórsetkishler járdeminde bul usıl menen aymaqlar rayonlastır
Kartalar hám atlaslar jaratıw júdá mashaqatlı jumıs bolıp, kóp texnologiyalıq processlerdi óz ishine aladı.
Kartalar, tiykarlanıp, 2 qıylı usılda :
1. Tikkeley dalada syomka qılıw jolı menen (fototopografik usılda )hám arnawlı syomka qılıw, mısalı, geologik syomka, topıraq syomkasi (kadastrlaw syomkasi), geobotanik, geofizik syomka hám basqa jollar menen islenedi.
2. Kameral sharayatta, yaǵnıy kabinette, jıynalǵan hár túrlı derek hám maǵlıwmatlar (astronomık, topografikalıq, syomka dárekleri, kartografikalıq, geografiyalıq, ekonomikalıq -statistikalıq, aerokosmik pát hám basqa derekler) tiykarında arnawlı qánige kartograflar tóbeonidan dúziledi. Házirgi kartografiya sabaqlıqlarında hám qóllanbalarda topografikalıq hám geografiyalıq kartalardı atız hám kameral sharayatta jaratıw tuwrısında maǵlıwmat berilgen. Lekin atız sharayatında topografikalıq kartalar tiykarında dúzilgen iri hám orta masshtablı, temalı kartalar da boladı, olar geologik, geobotanik, topıraq, landshaft kartaları bolıp tabıladı. Bunday kartalardı jaratıw jolların arnawlı pánler, yaǵnıy topıraqshunoslik kartografiyasi,geologik kartografiya, geobotanik kartografiya pánleri uyretedi. Kartografiyada bir-birine uqsas hám bir-birine jaqın bolǵan, lekin óz-ara parıq etetuǵın 3 kartografikalıq termin (termin) bar.Olar: kartalardı proektlestiriw, tahrir qılıw hám dúziw terminleri bolıp tabıladı. Kartalardı proektlestiriw jańa kartanı jaratıw hám ámeldegi kartalardı modernizaciyalaw, yaǵnıy jańalaw bolıp esaplanadı.Kartalardı tahrir qılıw degende, karta jaratıwdıń redakciyasıy hújjetlerin islep shıǵıw hám karta jaratıw processinde ilimiytexnikaviy jumıslarǵa basshılıq qılıw usılları túsiniledi. Kartalardı dúziw degende, kartanıń dáslepki nusqasın jaratıw usılı túsiniledi, bul matematikalıq tiykar, kartanıń mazmunı,generalizatsiyalangan kartografikalıq xarakteristika sawlelengen nusqa bolıp tabıladı. Proektlestiriwdiń maqseti kartanı jaratıw yamasa hám jańalaw processinde alıp barılatuǵın islerdi shólkemlestiriw hám bahalawdan ibarat esaplanadi.
Karta hám atlaslardı proektlestiriw wazıypalarına tómendegiler kiredi:
a) buyırtpashı menen birgelikte texnikalıq wazıypalardı islepshıǵıw, iri kartografikalıq dóretpeler bolsa, onıń ulıwma programmasın islep shıǵıw ;
b) kartanıń matematikalıq tiykarın (masshtabı, proyeksiyası,formatı (ólshemleri), komponovkasi (atlas bolsa, onıń maketi komponovkasi) ni islep shıǵıw ;
d) kartanıń mazmunın islep shıǵıw, shártli belgileri, súwretlew usılların, tájiriybe nusqasın hám avtorlıq maketini(nusqasın ) tayarlaw ;
e) kartanı ańsat hám arzan jol menen sapalı etip tayarlaw jolinislep shıǵıw ;
f) karta hám atlastı jaratıw ushın zárúr bolǵan shólkemlestirilgen islerdi joybarlaw hám ámelge asırıw ;
g) karta hám atlaslardıń texnikalıq -ekonomikalıq tiykarın islep shıǵıw.
Karta yamasa atlastıń programması proektlestiriwdiń negizi bolıp tabıladı. Bul process tómendegilerdi: kartası dúziletuǵın aymaqtıń atı,kimler ushın mólsherlengenligi, kartografikalıq túri, tiði, karta hám atlaslardıń temaları, matematikalıq hasası, kartalardıń mazmunı,generalizatsiya prinsiðlari, súwretlew usılları hám formaları, statistikalıq hám kartografikalıq derekler, olardan paydalanıw tártibi hám de karta yamasa atlastı tayarlaw texnologiyasın óz ishine aladı. Programmaǵa qosımsha túrde taǵı texnikalıq -ekonomikalıq esapkitoblar, texnikalıq -shólkemlestirilgen jumıslar hám kartanıń ilimiy-texnika joybarı tayarlanadı. O'uzilgan karta hám atlastıń joybarında jaratılıp atırǵan karta yamasa atlas tuwrısında tolıq maǵlıwmat beriligine qalmay, onıń tolıq ma`nisi hám ózine túser bahası, karta hám de atlastıń málim texnologiyalıq processleri, avtorlıq maketini tayarlaw, dúziw hám tahrir qılıw, nusqasın tayarlaw hám de jarıyalaw maketini tayarlaw processlerin orınlaw waqıtları da kórsetiledi.
Joqarıda kórsetilgen jumıslar atqarılıp, qánigeler hám buyırtpashılar tárepinen qáwipsizlik etilip, tastıyıqdan ótkennen sońǵına joybar tiykarǵı hújjet bolıp esaplanadı hám jumısqa kiriladi. Joqarıda karta hám atlaslardı proektlestiriw procesiniń sxeması berilgen
Karta hám atlaslardı proektlestiriw tómendegi basqıshlarǵa bólinedi:
karta hám atlaslardıń maqseti hám temaları ;
atlas kartalarınıń dizimin anıqlaw ;
matematikalıq tıykardı islep shıǵıw ;
maket komponovkasini tayarlaw ;
kartografikalıq hám basqa dereklerdi anıqlap dizimin dúziw;
karta mazmunın islep shıǵıw hám suwretlenetuǵın tolıq maǵlıwmat hám obiektlerdi, waqıya hám hádiyselerdi klassifikatsiyalap, anıqlaw ;
shártli belgilerdi islep shıǵıw, karta hám atlaslardı kórkem tárepten úskenelew jolların islep shıǵıw, ramka jáne onıń sırtındaǵı bezew, kesindi hám qosımsha kartalar, hám de atlastıń ústki bólimlerin, kartalardaǵı aytaqırlardı súwret hám súwretler menen bezew;
atlas yamasa karta programmasın islep shıǵıw ;jumıs processleriniń texnologiyasın islep shıǵıw ;
atlaslar ushın geografiyalıq tiykarlardıń tiðlarini islep shıǵıw hám avtorlıq maketlarining mazmunın anıqlaw ;
hár bir jumıs procesi boyınsha sarp etiw-ǵárejetlerdi esaplab shıǵıw ;
processler boyınsha jumıs grafigini islep shıǵıw ;
Ilimiy texnikalıq joybardıń (IO'L) tiykarǵı hújjeti karta hám atlastıń programması esaplanadı.
Karta hám atlas programmasında tómendegi bólimler ámeldegi:
karta hám atlastıń atı, isletiliwi hám olarǵa bolǵan talaplar ;
kartanıń matematikalıq hasası ;
kartanıń mazmunı, súwretlew usılları hám generalizatsiyalash prinsiðlari;
kartografikalıq derekler hám olardan paydalanıw jolların kórsetiw geografiyalıq xarakteristika hám generalizatsiya qılıw ushın usınıslar ;
karta jaratıw texnologiyası.
Programmada avtorlıq maketini (nusqasın ) jaratıw ushın tómendegi usınıslar beriledi: Qaysı geografiyalıq dereklerden qanda etip paydalanıw, qaysı masshtabda avtorlıq nusqası dúziw kerekligi kórsetiledi, hár bir nusqa ushın arnawlı formular tutıladı, ol jaǵdayda kartografikalıq derekler kórsetiledi.Programmada temalı kartalar dizimi berilip, olardıń mazmunı anıqlanadı hám de recenziyaǵa beriw waqıtları kórsetiledi.Programmada tahrir qılıw, dúziw hám proektlestiriw menen baylanıslı bolǵan máseleler sheshimi de, álbette kórsetiliwi kerek.Programmanıń texnologiyalıq bóleginde karta hám atlas jaratıwda paydalanıw múmkin bolǵan jańa texnologiyalıq usıllar, yaǵnıy kompyuterlerden, EMM lardan hám basqa jańa ásbap -úskenelerden paydalanıw múmkinshilikleri kórsetiledi. Karta hám atlaslar jaratıwda shártli belgilerdi tańlaw hám jayında isleta biliw kerek. Shártli belgiler ápiwayı formada, mazmunga ılayıq túrde tańlanıwı zárúr, usınıń menen birge házirgi zaman texnologiyasiga uyqas bolıw kerek.Kartografikalıq kárxanalarda arnawlı shártli belgilerden ibarat fotoalbom ámeldegi bolıp, qayta dúziwde sol albomdan paydalanıladı. Karta dúziwde legendaning áhmiyeti úlken bolıp tabıladı, sol sebepli legenda kartanıń gilti dep da júritiledi. Sebebi ol karta mazmunın ashıp beredi. Kartanı oqıwǵa kirisiwden aldın onıń legendasi menen tanıwıladi. Kartanıń legendasi karta programması menen birge islep shıǵılıp, karta dúziw nusqası menen birge beriledi.Legendani islep shıǵıwda shártli belgiler karta mazmunına uyqas bolıp ǵana qalmastan, mantiq tárepten de tolıq, ápiwayı, oqıwchan hám qısqa bolıwı zárúr. Kompleks legenda, tiðologik hám de sintetik legendalar bar. Mısalı, sintetik legendalar landshaft kartalarında, bahalaw hám boljaw kartalarında kóbirek isletilse, tiðologik legendadan ilimiy klassifikaciya menen baylanıslı bolǵan kartalarda paydalanıladı. Avtorlıq maketlari (nusqası ) arnawlı qánigelesken shólkemlardagi joqarı maman qánigeler, karta tarawı boyınsha isleytuǵın xızmetkerler hám kartograf-redaktorlar tárepinen dúziledi.
Karta avtorları tómendegi tártipte jumıs aparıwı múmkin:
karta dúziw ideyası payda bolǵandan keyin onıń mazmunı anıqlanadı ;
kartanıń programması dúziledi;
derekler úyrenip shıǵıladı ;
kartanıń dáslepki legendasi islep shıǵılıp, kórsetkishler anıqlanıp shkalalar saylanadı ;
kartanıń dáslepki eskizi (qo'lbola) nusqası tayarlanadı ;
derekler islep shıǵılıp, qosımsha kesindi kartalar,
grafiklar, sxemalar tayarlanadı ;
kartanıń tolıq legendasi islep shıǵıladı ;
kartanıń avtorlıq nusqası dúziledi;
avtorlıq nusqası maydanınan túsindiriw xati jazıladı.
Kartanıń shala programması kartograf-redaktor menen birgelikte dúzilisi jaqsı payda beredi. Avtorlıq nusqası redakciya tárepinen qabıl etiledi. Kartografik kárxanalarda avtorlıq nusqası joqarı dárejede orınlanǵan hám hámme nızam -qaǵıydalarǵa tolıq juwap beredi dep tapılsa, onı dúziw nusqasısız tuwrıdan-tuwrı jarıyalaw procesine ótkerse boladı.Bunda jumıs procesi qisqaradı hám jarıyalaw jumısı tezlashadi.Atlas kartaların proektlestiriw ápiwayı karta tayarlawdan azmaz sonda da parıq etedi, baribir atlas teması tiykarında jumıs alıp barıladı. Atlas kartaları masshtabı hám proyeksiyasına úlken itibar berilip,komponovkaga ılayıq etip saylanadı.Atlasda ulıwma hámme kartalar ushın birdey shártli belgiler tańlanıp, atlas daǵı temalı kartalar ushın bolsa bólek legenda islep shıǵıladı. Atlas kartaların jaylastırıwda, olardıń izbe-izligine úlken itibar berilip, kartalar mazmunı hám áhmiyetine qaray masshtab saylanadı. Kartalar ushın bir neshe qıylı geografiyalıq tiykar jaratıladı. Bunda generalizatsiya dárejesi de birdey bolıwı kerek. Atlas kartalarınıń shártli belgileri, shriftler, reń menen úskeneleniwi aldınan atlas programmasında kórsetilgen sıyaqlı bir mazmunga baǵınıwı kerek.Atlastı proektlestiriw ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye. Yaǵnıy bunda atlas aldına qoyılǵan maqsetke, kartalar sanına hám, sonıń menen birge, quramalılıǵı hám de texnikalıq xarakteristikaına itibar beriledi. Atlastıń matematikalıq hasası onıń qanday joybarlanıwına,kartalarınıń mazmunı bolsa olardıń generalizatsiya dárejesine, shártli belgiler quramı atlas kartalardıń kólemine hám úskeneleniwine baylanıslı.Atlas jaratıwdıń taǵı bir ózgesheligi sonnan ibarat, oǵan kirgizetuǵın hámme kartalar bır jola baspaǵa tayarlanmaydi,bálki bir-birine baylanıslı hám bir-birin toldıratuǵın kartalar gruppaları daslep dúziledi, áne sonnan keyin kartalardı baspaǵa tayarlaw procesine tapsırıw múmkin. Sonday etip, karta hám atlaslardı tayarlawda olardı proektlestiriw eń quramalı hám juwapkerli jumıs esaplanadı. Sol sebepli de bul processga úlken itibar beriledi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar.
Q. Bahromov, G.Halimova. Geografiyadan mashq va masalalarni yechish usullari.
Qurbonov A. S. Geologiya. T.: «O‘qituvchi» 1992 yil.
Ziyonet.uz
|
