AMALIY ISH 1. Konchilik qurilmalari avtomatlashtirilgan elektromexanik
sistemalarga qo‘yiladigan talablarni aniqlash.
1. Elektr yuritma tushunchsivafunsional sxemasi.
2. Yuritma elementlari
3. Elektr yuritmalarning asosiy turlari va ularning vazifalari
4. Avtomatlashtirilgan elektromexanik sistemalarga qo‘yiladigan talablarni
Elektr yuritma deb mashinalarning ish organlarini harakatga keltiradigan hamda
bu jarayonlarni maqsadga muvofiq boshqaradigan, hamda elektr dvigatel, kuchli
o‘zgartgich, boshqarish, axborot hamda kuchli o‘zgartgich, boshqarish, axborot
hamda uzatish qurilmalaridan tashkil topgan murakkab elektromexanik tizimga
aytiladi.
Yuritmaning «chiqish» koordinatlariga ish mashinasi organlarining me’yorda
ishlashi uchun zarur bo‘lgan elektromagnit moment M yoki kuch F va harakat
koordinatlari: burchak tezlik w yoki chiziqli tezlik n hamda ularga mos harakat
yo‘nalishi bo‘laklari Da, D S kiradi.
Yuritma elementlari quyidagilardan iborat.
Uzatish qurilmasi harakat shakllarini o‘zgartirish va mexanik energiyani dvigatel
qurilmasidan mashinaning ish organlariga uzatish uchun mo‘ljallangan.
Dvigatel qurilmasi elektromexanik o‘zgartgich bo‘lib, elektr energiyasini mexanik
energiyaga aylantiradi va uzatish qurilmasi bilan birgalikda ish organining berilgan
harakat turlarini shakllantiradi.
1- rasm. Avtomatlashtirilgan elektr yuritmaning funsional sxemasi.
Kuchli o‘zgartgich qurilmasi elektr yuritma tizimini elektr manbayi bilan bog‘lash
uchun (masalan, sanoat elektr tarmog‘i bilan) elektr energiyani bir turdan ikkinchi
turga o‘zgartirish uchun (masalan, o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka aylantirish)
xizmat qiladi. Kuchli o‘zgartgich qurilmasining asosiy vazifasi jarayon davomida
boshqariladigan energiya oqimini shakllantirishdan iborat. Elektr yuritma
tizimlarida ish mashinalari, mexanizmlar va ish jarayonlarida «energiyani
tejaydigan» texnologiyalarni qo‘llash, tiklanuvchi energiya manbalarini yaratish
kuchli o‘zgartgich, dvigatel va uzatish qurilmalarining xususiyatlariga bog‘liq.
Boshqarish va axborot qurilmalari energiya oqimi W va mashinalarning ishchi
organlari harakatlarini boshqarishning berilgan qonuniyatlar bo‘yicha
shakllantirish uchun mo‘ljallangan.
Avtomatlashtirilgan elektr yuritmani avtomatik boshqariluvchi elektromexanik
tizimning (ABT) keng qo‘llaniladigan turi deb qarash mumkin.
Avtomatlashtirilgan
elektr
yuritmaning
funksional
sxemasi
1-rasmda
ko‘rsatilgan. Bu sxema elektr yuritmaning ayrim elementlari va ular orasidagi
bog‘lanishlarni kengroq o‘rganish imkoniyatini beradi. Bu yerda ingichka chiziqlar
bilan elektr energiyani uzatish kanallari, qo‘sh punktir chiziqlar
ingichka chiziqlar bilan elektr energiyani uzatish kanallari, qo‘sh punktir chiziqlar
bilan mexanik energiyani uzatish kanallari, punktir chiziqlar bilan esa, elektr
yuritma yoki bajaruvchi mexanizmning o‘lchanayotgan koordinatlari to‘g‘risida
axborot uzatish kanallari ko‘rsatilgan.
Energiya manbalari (EM) odatda, sanoat elektr tarmog‘i yoki maxsus
akkumulyator batareyasi, individual generator ko‘rinishidagi mustaqil manba
bo‘lishi mumkin. Bu hol asosan uchish apparatlari va kemalardagi «bort»
tizimlarida qo‘llaniladi.
Kuchli elektr o‘zgartgich qurilmasi (KEO‘Q) — rostlanmaydigan kuchlanish Ut,
tok Itva chastota ft ni Ut dan (masalan, tarmoqdan) olib dvigatelni ta’minlaydigan
U, I va f ga ega bo‘lgan elektr energiya W¶ ga aylantirib beradi.
Avvallari KEO‘Q sifatida elektr mashina o‘zgartgich qurilmalari ishlatilar edi.
Hozirda asosan o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka aylantirib beradigan kuchli
yarim o‘tkazgich o‘zgartgichlar tiristorli boshqariluvchi to‘g‘rilagich (BT),
tranzistorli-impuls o‘zgartgichlar hamda o‘zgaruvchan tok kuchlanishi shaklini
o‘zgartirib beradigan turli tranzistorli va tiristorli invertorlar hamda chastota
o‘zgartgichlari qo‘llaniladi.
Dvigatel qurilmasi (DQ) elektr energiyani W¶ rotorni (yakorni) chiziqli yoki
aylanma harakatga keltiradigan mexanik energiyaga Wm aylantirib
beradi.Myexanik energiya Wm oqimi mexanik uzatish qurilmasidan o‘tib, xuddi
shu ko‘rinishdagi energiya Wim ga aylanadi, bu esa ish mashinasi orqali qabul
qilinadi.
IMlarda Wi energiya aylanma harakatda koordinatlari Mi.o — qarshilik momenti,
wim — burchak tezlik hamda ilgarilanma harakatda esa koordinatlari Fi.o —
qarshilik kuchi va Vi.o — chiziqli tezlikka ega bo‘lgan ish organi (IO)ning
mexanik ishiga aylantiriladi.
Tabiiyki, energiya oqimi Mtni Mi ga aylantirish elektr yuritma elementlarining
sifati hamda energiya oqimini boshqarish qonuniga ko‘ra isroflar bilan amalga
oshiriladi.
Boshqarish qurilmasi (BQ) KEO‘Q yoki DQ, yoki O‘Qlarning ayrim, ba’zi
hollarda esa bir vaqtning o‘zida ikki, uch qurilma koordinatlarini boshqaradi.
Boshqarish qurilmasi boshqarish qonunini berish qurilmasi BQberilayotgan axborot
va xabarchi o‘zgartgichlardan kelayotgan axborotlarni taqqoslab, kerak bo‘lgan
ko‘rinishda shakllantiradi. Xabarchi — o‘zgartgichlar elektr yuritmaning turli
koordinatlarini (momentlar, kuchlar, burchak va chiziqli tezlik, tok, kuchlanish va
h.k.) o‘lchashga mo‘ljallangan axborot — o‘lchov qurilmalari ko‘rinishida bo‘lib,
ular bu koordinatalarni bir turdagi (masalan, kuchlanish) elektr signallariga
aylantiradi.
Elektr yuritmalarning asosiy turlari va ularning vazifalari. Barcha elektr
yuritmalarni funsional vazifalari, energiyaning bo‘linishi, ish mashinasi chiqish
o‘qining harakat shakli, iste’mol qilayotgan tok turi, o‘zgartgich, dvigatel, uzatish
va boshqarish qurilmalarining o‘ziga xos xususiyatlari va boshqa holatlari bo‘yicha
bir nechta turlarga bo‘lish mumkin.
Funsional vazifalari bo‘yicha elektr yuritmalar bosh va yordamchi elektr
yuritmalarga bo‘linadi. Bosh elektr yuritma jarayonning asosiy operasiyasini yoki
ish mashinasining ijrochi organini harakatga keltiradi. Yordamchi elektr yuritma
esa, mashinaning yordamchi organlarining harakatini ta’minlaydi. Masalan,
tokarlik dastgohi bosh elektr yuritmasi ishlov berilayotgan detalni aylanma hara-
katga keltiradi, yordamchi elektr yuritma esa kesish asbobini detalning bo‘ylamasi
bo‘yicha ilgarilama hara katga keltiradi.
Nazorat savollari:
1. Elektr yuritma tushunchsiva funsional sxemasi?.
2. Yuritma elementlariga qandaiy elementlari kiradi?
3. Elektr yuritmalarning asosiy turlari va ularning vazifalari nimalardan
iborat?
| 