5-ma’ruza. Kapsulalar va ularni ishlab chiqarish texnologiyasi.
Reja:
1. Tibbiyot kapsulalari va ularni TDV orasida tutgan o‘rni
2. Tibbiyot kapsulalarining ta’rifi, tavsifi va tasnifi.
3. Tibbiyot kapsulalarini ishlab chiqarish texnologiyasi
4. Yumshoq jelatin kapsulalari va ularni tayyorlash usullari
4.1. Tomchilash usuli
3.2. Presslash usuli
3.3. Botirib olish usuli
5. Qattiq jelatin kapsulalari
5.1. Qattiq jelatin kapsulalarining kombinatsiyalari
5.2. Qattiq jelatin kapsulalarini dori moddalari bilan to‘ldirish
6. Tibbiyot kapsulalarining sifatini baholash
Tayanch so’z va iboralar: kapsula,yordamchi modda, jelatin, kapsulyator,
tomchilash usuli, presslash usuli, botirib olish usuli.
Ma’ruzaning maqsadi: Talabalarga tibbiyot kapsulalari va ularni TDV orasida
tutgan o‘rni, tibbiyot kapsulalarining ta’rifi, tavsifi va tasnifi to‘g‘risida tushuncha
berish. Tibbiyot kapsulalarini ishlab chiqarish texnologiyasi. Yumshoq jelatin
kapsulalari va ularni tayyorlash usullari. Qattiq jelatin kapsulalarini dori moddalari
bilan to‘ldirish.
Ajratilgan vaqt - 2 soat.
Kapsulalar aniq dozalarga bo‘lingan dori turidir. Ular suyuq, kukunsimon, bo‘tqa
va donador shakldagi dorilar bilan to‘ldirilgan jelatina qobig‘idan iborat.
Kapsulalar ichishga hamda yo‘g‘on ichakka va vaginal usulda ishlatishga
mo‘ljallangan bo‘ladi. Kapsulalar ikki xil: qopqoqchali qattiq va butun qobig‘li
yumshoq bo‘ladi. Qattiq jelatina kapsulalarining shakli silindrsimon, uchi
yarimsharsimon-dumaloq bo‘lib, ikki qismdan iborat: tanasi va qopqoqchasi,
ikkala qismi tirqish qoldirmasdan bir-biriga oson kirishi kerak. Qattiq jelatina
kapsulalarida “qulf” vazifasini bajaruvchi burama shaklda chuqurchasi bo‘lishi
mumkin.
Qattiq kapsulalar sig‘imiga qarab sakkiz o‘lchovda tayyorlanadi: 000 (1,37 ml), 00
(0,95 ml), 0 (0,68 ml), 1 (0,5 ml), 2 (0,37 ml), 3 (0,3 ml), 4 (0,21 ml), 5 (0,13 ml).
Kapsulalarni birinchi bo‘lib fransuz dorishunoslari Mot (Mothes) va Dyublan
(Dublane) 1833-yilda taklif qilishgan. Hozirgi kunga qadar AQSh
farmakopeyasiga kiritilgan 40 dan ortiq, Angliya farmakopeyasiga kirgan 30 dan
va Xalqaro farmakopeyaga kirgan 10 dan ortiq maqolalar bu dori shaklining tutgan
mavqei qanchalik yuqori ekanligini isboti bo‘la oladi. Jelatina kapsulalari uch xil
usulda tayyorlanishi mumkin:
1. Qolipni jelatina eritmasiga botirib olish,
2. Tomchilash,
3. Taxtakashlash.
Jelatina kapsulasining mikroblarga nisbatan turg‘unligini oshirish uchun
konservantlar: benzoy kislotasi va natriy benzoati 0,05-0,1% gacha, salitsil
kislotasi 0,12% gacha, nipagin va nipazol (7:3 nisbatdagi aralashmasi) 0,3-0,5%
gacha qo‘shilishi mumkin. Kapsulalarni ichakda erishini ta’minlash uchun
(glyutoidli kapsulalar) 3:1 nisbatida tayyorlangan atseton-spirt aralashmasiga 5%li
atseto-ftalat eritmasi bilan ishlov beriladi yoki kapsula tayyorlash jarayonida
jelatina massasiga 15-30% miqdorda atseto-ftalat sellyulozaning ammoniyli tuzi
qo‘shiladi.
Kapsula lotincha –“capsula”so‘zidan olingan bo‘lib, futlyar, qobiq, quti degan
ma’noni bildiradi. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan kapsulalar dozalarga
bo‘lingan, qobiq bilan himoyalangan dori moddasidan tashkil topgan dori shakli
bo‘lib, asosan ichish uchun, shuningdek rektal va vaginal usullarda qo‘llashga
mo‘ljallangan.
Birinchi bor kapsulalar haqidagi ma’lumotlar eramizdan avvalgi 1500 yillada
“Ebers papiruslarida” qayd etilgan. Keyinchalik 1730 yilda Venetsiyalik farmatsevt
De Pauli toza terpenni noxush xidi va mazasini kapsulalash orqali yo‘q qilgan.
Oradan 100 yil o‘tib, 1833 yilda Parijda farmatsevt Varnabe Mote va Avgust
Dyublan tomonidan jelatin massasiga simob solingan charm qopchani botirib olish
usulida kapsularni olishga muvaffaq bo‘lishgan
1
.
1874 yilda Deytroytlik Xyubel botirib olish usuli bo‘yicha kapuslalar olinadigan
apparatni kashf qildi va birinchi marta katta miqdordagi kapsulalarni ishlab
chiqishga muvaffaq bo‘ldi, shuningdek u kapsulani hajmi bo‘yicha raqamlash
tizimini taklif qildi.
Avvaliga dorixonalarda keyin esa farmatsevtik korxonalarda “Kapsulalangan dori
shakllari” nomi bilan ishlab chiqarila boshlandi. Bu jihatdan antibiotiklardan
tayyor dori vositalari ishlab chiqarishda kapsulalar qulay. Shuningdek jelatina
kapsulalari yordamida bo‘yovchi va changlanuvchi moddalardan ham tayyor dori
vositasini ishlab chiqarish imkoniyati yuqori.
Bugungi kunda kapsulalar tayyor dori vositalari orasida alohida o‘rin tutadi.
Qaysiki ular farmatsevtik ishlab chiqarishda tabletkalar va ampulalardan so‘ng
uchinchi o‘rinni egallaydi.
O‘zbekiston Respublikasi 12-davlat reestridan jami 5115 ta nomdagi tayyor dori
vositalari ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lib, ularning 418 tasi (8,1%) kapsula dori shakliga
to‘g‘ri keladi. Agar ro‘yxatdan o‘tgan kapsula dori shakllarini farmatsevtik ishlab
chiqaruvchilar bo‘yicha taxlil qilsak, 33 tasi mahalliy (8%), 114 tasi MDH
davlatlari tomonidan (27%) va 271 tasi horijiy davlatlar (65%) farmatsevtik
korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan kapsula dori shakllariga to‘g‘ri keladi.
Agar bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida ro‘yhatdan o‘tgan umumiy
kapsula dori shakllarini farmakoterapevtik guruhlari bo‘yicha tahlil qiladigan
bo‘lsak, antibiotiklar, vitaminlar va me’da-ichak yarasiga qarshi ishlatiladigan dori
moddalardan tayyorlangan kapsulalar etakchi o‘rinlarni egallaydi.
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida tayyor dori vositalarini ishlab
chiqaruvchi farmatsevtik korxonalar 83 tani tashkil qilib, ular ishlab chiqaradigan
tayyor dori vositalarining nomenklaturasi 741 taga etgan. Tayyor dori vositalari
ishlab chiqaradigan korxonalarning faqatgina 6 tasi kapsula dori shaklini ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan bo‘lib, ularda 33 nomdagi kapsulalar bugungi kunda
ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. Kapsula qobig‘ini tayyorlashda jelatin, suv va
tibbiyot amaliyotida ishlatishga ruxsat etilgan turli yordamchi moddalar (glitserin,
sorbit, qand, titan II oksidi, kislotali qizil 2S, tropeolin 0, natriy yoki kaliy
metabisulfit, nipagin va boshqalar) dan foydalaniladi. Kapsulada kukun, qattiq,
suyuq yoki pastasimon konsistensiyali, bir yoki bir nechta dori moddasi yoki ularni
turli tibbiyotda ishlatishga ruxsat etilgan va xususiy farmakopeya maqolalarida
keltirilgan yordamchi moddalar bilan birgalikdagi aralashmalari bo‘lishi mumkin.
Kapsula silliq yuzali, xech qanday tashqi zararlanishlarsiz va xavo hamada
mexanik aralashmalarni saqlamagan holatda bir butun bo‘lishi kerak. YUmshoq
kapsulalar ( Capsulae molles) - sferik, tuxumsimon, cho‘zinchoq yoki silindrsimon
tuzilishli bo‘lib, yo‘lli yoki yo‘lsiz bo‘lishi mumkin. Yumshoq kapsulalar har xil
o‘lchamda 1,5 ml gacha bo‘lgan hajmda bo‘lishi mumkin. Yumshoq kapsula
qobiqlari tarkibidagi plastifikatorlar miqdoriga qarab qattiq yoki elastik bo‘lishi
mumkin. Bu kapsulalarning tarkibidagi glitserin miqdori 20-25% ni tashkil qiladi.
Hajmi 0,1-0,2 ml bo‘lgan, asosan moyli eritmalar bilan to‘ldirilgan kapsulalar
durlar ( Perlae gelatinosae) deyiladi. Yumshoq kapsula deyilishiga sabab
yordamchi moddalar yumshoq elastik qobiq massasini tayyorlash jarayonida
qo‘shiladi, so‘ngra navbatdagi texnologik jarayonlardan o‘tadi. Natijada qobiqning
dastlabki elastiklik hossasi qisman yoki butunlay yo‘qoladi. Bunday kapsulalar
butun, elastik yoki qattiq bo‘lishi mumkin. Ba’zan yumshoq kasulalarning
qobig‘ining tarkibiga ta’sir etuvchi modda kiritiladi.
Qattiq kapsulalar ( Capsulae durae operculatae) - silindr shaklli, ikki tomoni
yarim sferik tuzilishli bo‘lib, ikki qismdan: korpus va qopqoqdan iborat. Har ikki
qism bir-biriga bo‘shliq hosil qilmasdan, oson kiyilishi lozim. Qattiq kapsulalar
maxsus korpus va qopqoqni bir-biriga mustahkam kiyilishini ta’minlovchi
ushlagichlardan iborat bo‘lishi mumkin. Kapsulalarning qattiqligi ularning
tarkibida glitserinni umuman bo‘lmasligi yoki uning miqdorini 0,3% dan
oshmasligi bilan belgilanadi. Qattiq kapusulalarga asosan sochiluvchan hossaga
ega bo‘lgan kukunlar va granulalar solinadi. Qattiq kapsulalar hajmiga ko‘ra 8 ta
raqam ostida ishlab chiqariladi. Kapsuladagi massaning hajmi uning zichligi va
g‘ovakligiga bog‘liq. Eng katta hajmli kapsula “000” raqamli, eng kichigi esa “5”
raqamli. Qattiq kapsulalar barcha “shakl beruvchi” texnologik jarayonlaridan
o‘tgandan so‘ng dori moddasi bilan to‘ldiriladi va ular mos keluvchi taranglik va
qattiqlik ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi. Qattaq kapsulalar 2 ta seksiyadan iborat
tuzilishli bo‘lib, ular oldindan tayyorlab qo‘yiladi va zarurat bo‘lganda dori
moddalari bilan to‘ldiriladi.
Retard kapsulalar – kapsulalarning alohida guruhi bo‘lib, tarkibidagi dori
moddasini ajralib chiqish tezligi va miqdorini boshqarish mumkin bo‘lgan ta’siri
uzaytirilgan (prolongirlangan) kapsulalardir. Bu maqsadda dori moddaisning
ajralib chiqish tezligi va joyini ta’minlovchi maxsus yordamchi moddalardan
foydalaniladi. Bu moddalar kapsula qobig‘ining tarkibida yoki ichidagi dori
moddasi bilan birga yoki har ikki holatda ham bo‘lishi mumkin.
Ichakda eriydigan kapsulalar modifikatsiyalangan ajralib chiquvchi vositalar
qatoriga kirib, ular oshqozon shirasiga turg‘un, ta’sir etuvchi moddani ichakda
ajratib chiqaradi. Ular qattiq yoki yumshoq kapsulalarni kislotali sharoitga turg‘un
bo‘lgan plenkalar bilan qoplab, yoki kislotali sharoitga turg‘un bo‘lgan plenkalar
qoplangan granulalar yoki kukunlar bilan to‘ldrilgan kapsulalardir.
Ba’zi bir kapsula turlari o‘ziga hos nom bilan nomlanadi. Bo‘yni cho‘zinchoq
kapsulalar tubatinalar deb atalib, ular asosan bolalar amaliyotida ko‘p ishlatiladi.
| 