9-mavzu.Ishlab chiqarish changlari va zaharli moddalarning inson organizmiga salbiy
ta’siri, ularga qarshi chora-tadbirlar
Reja:
1.Ishlab chiqarish changlari moddalarning inson organizmiga salbiy ta’siri;
2.Changlarga qarshi chora-tadbirlar;
3.Ishlab chiqarish jarayonlarida zararli omillar va ulardan himoyalanish tadbirlari;
4. Ishlab chiqarishda zararli moddalar va ulardan himoyalanish usullari.
1.Ishlab chiqarish havosi tarkibidagi changiar, ularning salbiy ta’siri.
Sanoatda, qishloq xo ‘jaligida bajariladigan ishlaming hammasida, transport vositalarining
ishlatilishida changiar hosil bo ‘ladi va ajraladi. Bunday changiar kelib chiqish manbalariga
ko
l
ra: tabiiy va sun’iy chang- larga bo ‘linadi.
Tabiiy changiar - inson faoliyatiga bogMiq boMmagan holda hosil boMadigan changiar.
Bunday changiar shamol va kuchli bo ‘ronlar ta’sirida qum va tuproq yemirilgan
qatlamlarining uchishi, o ‘simlik va hayvonot olamida paydo boMadigan changiar, vulqonlar
otilishi, kosmosdan keladigan changiar (kosrnik jismlaming yerga tushishi, yonib ketishidan
hosil boMadigan changiar) kiradi. Tabiiy changlarning miqdori tabiiy sharoitga, havoning
holatiga, yil fasliga, aniqlanayotgan zonaning qaysi mintaqada joylashganligiga bogMiq.
Masalan, atmosferadagi changiar miqdori shi- moliy tumanlarga nisbatan janubiy tumanlarda, o
‘rmon zonalariga qa- raganda choM zonalarida, qish oylariga nisbatan yoz oylarida ko ‘proq
boMishi ma’lum.
MaMumotlarga qaraganda, har bir kubometr havo tarkibida katta shahar hududlarida 6 ming
atrofida, avtomobil vositalaridan ajraladigan qurum va tutunlami ham qo ‘shib hisodlaganda 30
ming atrofida har xil kattalikdagi chang zarralarini tashkil etadi.
Sun’iy changlarga sanoat korxonalarida va qurilishlarda insonning bevosita yoki bilvosita
ta’siri natijasida hosil boMadigan changiar kiradi. Jumladan, cho ‘yan va poMat ishlab
chiqarish pechlaridan, issiqlik elektr stansiyalarida (IES) ko ‘mir yoqilishidan, qurilish ishlarida
yer qazish ish- lari, portlatish ishlari, sement ishlab chiqarish, togMardan ma’danlami qa- zib
olish ishlari va boshqa ishlarda juda ko ‘p miqdorda changiar ajraladiki, bu changlami atrof
muhitga chiqarib yuborish natijasida tabiatga halokatli ta’sir ko ‘rsatishi ma’lum. Shuningdek,
sanoatning ba’zi bir tarmoqlarida, masalan, kimyo sanoatida xavfli sanoat changlari ajralib,
ularning chiqarib yuborilishi fojiali holatlarni vujudga keltiradi. Changlarning zararli ta’sirlari
ulaming kimyoviy tarkibiga bogMiq.
Changiar kattaligi bo ‘yicha 3 guruhga boMinadi: 1 - yirik changiar (kattaligi 10 mkm dan
katta boMgan changiar). Bunday changiar o ‘z ogMrligi ta’sirida yerga tushadi; 2 - mayda
changiar (kattaligi 10 mkm dan 0,25 mkm gacha boMgan changiar) bunday changiar yomgMr,
qor
yog‘ishi natijasida yerga tushishi mumkin; 3 - uitramikroskopik changlar (kattaligi 0,25 mkm
dan kichik changlar, ular yerga qo ‘nmaydi). Ishlab chiqarish changlarining inson organizmiga
ta’siri ko ‘p omillarga bog‘liq. Ularga chang zarrachalarining kattaligi, shakli, uning havodagi
miqdori, ta’sir etish muddati, ularning fizik-kimyoviy xossalari. ish jarayonining muhiti va
boshqa ta’sirlar kiradi. Masalan, tashqi harorat ko ‘tarilganda kishi jismoniy mehnat bilan
shug‘ullanganda tez-tez nafas olishi natijasida organizmga chang kirish darajasi oshadi. Bir
vaqtda chang tarkibida radioaktiv aerozollarning bo ‘lishi va havodagi boshqa gazlaming ta’siri
changning organizmga zararli ta’sirini kuchaytiradi. Chang zarrachalarining gigiyenik
ta’siridan tashqari yana boshqa salbiy ta’sirlari ham bor, jumladan: a) changlar texnologik
jihozlarning yemirilishini tezlashtiradi; qimmatbaho materiallami yaroqsiz holatga keltirib,
iqtisodiy zarar yetka- zadi; b) texnosferada changlaming tarqalishi sanitariya holatini yomon-
lashtiradi, jumladan, deraza va yorituvchi jihozlarning ifloslanishi oqibatida yorug‘likni
kamaytiradi; d) ko ‘mir, yog'och, solyar moyi changlari yong‘in va portlashlarning yuzaga
kelishiga sharoit yaratadi. Changlarn- ing kimyoviy tarkibi, eruvchanligi, katta-kichikligi,
shakli, ularning tuzili- shi (kristall yoki amorf), elektr o ‘tkazuvchan!igi va boshqa xususiyatlari
ularning organizmga ta’sir qilishida muhim rol o ‘ynaydi. Changlaming organizmga ko ‘p
tomonlama ta’siri ularning kimyoviy tarkibiga bog‘liq bo ‘ladi. Eng awalo, changning salbiy
ta’siri nafas olganda kuzatiladi. Bunda chang havo bilan nafas olinganda nafas organlarini
zararlaydi. Bundan tashqari changlar yuqori nafas yoMlarining, ko ‘z shilliq qava- tining, teri
qoplamasining, o ‘pka yoMlarining zararlanishiga olib keladi. Changlar ichida kremniy va
uning birikmalarining changi eng xavfli hi- sobianadi. Jumladan, kremniy oksidi (kvars), silikat
changlari, ba’zi bir metallar (aluminiy va boshqalar)ning changlari va ularning aralashmalari
erimaydigan hisoblanib, nafas olish tizimlarida tutilib qoladi va aluminoz kasalligini yuzaga
keltiradi.
Eriydigan changlar nafas yoMIarida tutilib so ‘riladi va qonga о vadi. ular kimyoviy
tarkibiga qarab organizmda turli xilda ta’sir xususiyatla- rini namoyon etadi. Masalan, qand
3
changi zararsiz, qo ‘rg‘oshin, mis va boshqa metallarning changi zaharlovchi ta’sir ko ‘rsatadi.
Changlaming katta-kichikligi ularning havodagi turg‘unligi, nafas yo ‘llariga kirishi va
qancha chuqurlikka kirib borish imkoniyatini bel- gilaydi. Masalan, 10-20 mkm kattalikdagi
zarrachalar
Nyuton
qonuniga
bo ‘ysungan holda yerga tortishish kuchi ta’sirida ma’lum tezlik bilan yerga tushadi. Inson
nafas olganda ular nafas yo ‘llarining yuqori qatlam- larida ushlanib qoladi.
Mikroskopik zarrachalar esa (0,25-10 mkm) havoda ancha turg‘un boMib, bir xil tezlikda
yerga tushadi. Nafas olinganda asosan ularning 5 mkm gacha kattalikdagi zarrachalari nafas yo
‘llariga kiradi. Ultrami- kroskopik zarrachalar kattaligi 0,25-0,1 mkm va undan kichik bo ‘lgan
zarrachalar Broun harakatiga bo ‘ysunganligidan havoda uzoq vaqt tu- radi. Ular o ‘zaro
harakatlanganda bir-biri bilan to ‘qnashishilari natijasida yiriklashib, yerga tushadi. Bunday
muhitda nafas olingan havo- dagi ultramikroskopik zarrachalarining 60-70% i o ‘pkada
ushlanib qoladi. Bu zarrachalarning massasi katta boMmaganligidan changli shikastlanishning
rivojlanishi katta bo ‘lmaydi. Chang zarrachalarining shakli har xil bo ‘lishi mumkin: sferik,
yassi, turli shaklli. Aerozollar hosil boMishida chang zarralari miqdorining ko ‘p qismi sferik
shaklga ega bo ‘ladi.
Dezintegratsiya aerozollarida esa yassi shaklli va murakkab shaklli zarrachalar bo ‘ladi.
Mana shunday shaklli zarrachalardan shisha to- lasi, sluda kabilarining changlari nafas
yoilariga kirganda yuqori nafas yo ‘llari hujayralarini zararlaydi hamda ko ‘zning shilliq
qavatiga va teriga ta’sir ko ‘rsatadi.
Chang zarrachalarining elektr bilan zaryadlangan bo ‘ 1 ishi aerozol- larning turg‘unligiga
va ulaming biologik faolligiga ta’sir qiladi. Qattiq materiallaming changishi vaqtida chang
zarrachalarining 90-98% i mus- bat yoki manfiy zaryadlanadi. Yirik zarrachalar esa quyi
zaryadli boMadi. Changning zararli ta’siri pnevmokoniozlar deb ataluvchi asab kasalligiga olib
keladi. Ular silikoz, silikatoz va boshqa shakllarda boMishi mumkin. Silikoz - toza kremniy (II)
oksidi changining ta’siridan pnevmokinioz- ning ko ‘p uchraydigan va xarakterli shakli.
Silikatoz - kremniy kislota tuzlarining changi nafas olish yoMlariga kirganda paydo
boMadi.
Pnevmokonioz - kasallikgi ko ‘mir, aluminiy, temir va aralash tarkibli changiar ta’sirida
ham rivojlanishi mumkin.
Silikoz juda changli sharoitda odatda ko ‘p yil, ko ‘pincha ogMr jismoniy ish bajarilganda
rivojlanadi. Bu kasallik tog‘-kon va sement, ale- baster ishlab chiqarish ishchilarining kasb
4
kasalligi hisoblanadi. Silikoz kasalligi halloslash, yo ‘tal, ko ‘krak qismida og‘riq boMishidan
boshla- nadi. Boshlanishida bu belgilar kam sezilarli boMib, halloslash faqat jismoniy ish
bajarganda paydo boMadi. Kasallik kuchaygan davrda nafas yetishmasligi va halloslash, oddiy
ishlarni bajarganda va hatto tinch holatda turganda ham ro ‘y beradi.Ishlab chiqarishdagi
changiar faqat pnevmokoniozning yuzaga kelishiga sabab boMmay, balki nafas yoMlari, teri
va shilliq qavatning boshqa kasalliklarini ham keltirib chiqaradi. Bularga teri hujayralarining
ko ‘chishi, har xil toshmalar, ekzema, der- matitilar kiradi.
| 