O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
A. J. ISAQOV, M. A. TOJIYEV, B. N. ERKINOV
ELEKTR YURITMALARNI
AVTOMATIK BOSHQARUV
Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
Qayta nashr
TOSHKENT – 2016
UO‘K: 621.3(075)
KBK 31.291ya722
I 78
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
markazi ilmiy-metodik Kengashi qaroriga asosan nashr etilgdi.
Ta q r i z c h i l a r:
V. BERDIYEV – TTYMI «Elektr transport» kafedrasi mudiri, t.f.n., dotsent;
A. BOQIYEV – O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi
«Qishloq va suv xo‘jaligida standartlashtirish» markazi katta ilmiy xodimi,
t.f.n., dotsent.
UO‘K: 621.3(075)
KBK 31.291ya722
ISBN 978-9943-978-36-2
© A. Isaqov, M. Tojiyev, B. Erkinov, 2012;
© «Voris-nashriyot», 2012;
© «Fan va texnologiya», 2016.
A. J. Isaqov, M. A. Tojiyev, B. N. Erkinov. Elektr yuritma-
larni avtomatik boshqaruv. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv
qo‘ll anma. (Qayta nashr). – T.: «Fan va texnologiya», 2016, –
128 b.
O‘quv qollanmada elektr mashinalari to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar,
kollektorli o‘zgarmas tok mashinalari, o‘zgarmas tok motorlari, transfor-
matorlar, transformatorlarning maxsus xillari va o‘zgaruvchan tok mashinalari
mavzulari bayon etilgan.
Qo‘llanma texnika yo‘nalishidagi kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari
uchun mo‘jallangan.
ISBN 978-9943-978-36-2
3
KIRISH
Elektr energiyasi energiyaning xalq xo‘jaligida foydalani-
ladigan asosiy turi hisoblanadi. Elektr energiya ishlab chiqara-
digan va uni iste’mol qiladigan elektr mashinalari elektr siste-
maning asosiy qismini tashkil etadi.
Quvvati bir necha vattdan o‘nlab va hatto yuzlab
megavattgacha bo‘lgan elektr mashina toyyorlash mumkinligi
undan sanoat, transport va qishloq xo‘jaligini elektrlashtirishda
asosiy ish mashinasi sifatida foydalanishga imkon beradi.
Barcha elektr-magnitaviy mehanizmlar kabi elektr mashina
ham energiyani o‘zgartiruvchi hisoblanadi. Issiqlik va atom
elektr stansiyalarida elektr energiya ishlab chiqarishda yoqilg‘ini
yondirish yoki yadro reaksiyalari natijasida olingan issiqlik
energiyasi bug‘ trubinasi vositasida aylanma mexanik ener giyaga
aylantiriladi, bu energiya esa elektr mashinasini – generatorni
harakatga keltiradi. Gidravlik elektr stansiyalarda elektr
energiyasi olish uchun sathi muayyan balandlikka ko‘tarilgan
suv energiyasidan foydalaniladi. Suv gidrotrubina orqali o‘tib,
vali generator vali bilan bog‘langan g‘ildirakni aylantiradi. Gene-
ratorda sodir bo‘ladigan elektr-magnitaviy jarayon natijasida
mexanik energiya elektr energiyaga aylan tiriladi.
Xo‘jalikning turli sohalarida iste’mol qilinadigan elektr
energiyasining ko‘pgina qismi mashina, mexanizm va stanoklarni
harakatga keltirish uchun yana mexanik energiyaga aylan tiriladi.
Elektr energiyasi elektr motorlari deb ataladigan mashi nalar
yordamida mexanik energiyaga aylantiriladi.
4
Elektr mashinalaridan, asosan (bevosita), generatorlar yoki
motorlar sifatida foydalaniladi. Lekin elektr mashinalari boshqa
maqsadlarda ham ishlatiladi. Masalan, elektr energiyaning
iste’mol qilinishi, ko‘pincha, elektr tokining turini o‘zgartirish,
chunonchi, o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka aylantirish yoki
kuchlanish kattaligini o‘zgartirish bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday
o‘zgartirishlar elektr-mashinaviy o‘zgartirgichlar vositasida amal-
ga oshiriladi.
Elektr mashinalaridan elektr signallarining quvvatini kuchay-
tirishda ham foydalaniladi. Bunday hollarda elektr mashina elektr-
ma shinaviy kuchaytirgich deyiladi.
Elektr qurilmalarning quvvat koeffitsiyentini oshirish uchun
foydalaniladigan elektr mashina sinxron kompensator deyiladi.
Elektr mashinalari vazifasiga ko‘ra bo‘linishdan tashqari,
ishlash prinsipiga ko‘ra ham tasniflanadi. Bu tasnifga muvofiq,
elektr mashinalari bir-biridan ham ishlash prinsipi, ham kons-
t ruksiyasi jihatidan farq qiladigan kollektorli va kollektorsiz
mashinalarga bo‘linadi.
Kollektorli mashinalar, asosan, o‘zgarmas tokda ishlash uchun
qo‘llaniladi. Kollektorli mashinalarning kam quvvatlilarigina ham
o‘zgarmas, ham o‘zgaruvchan tokda ishlash uchun universal qilib
ishlanadi.
Kollektorsiz mashinalar asinxron va sinxron mashinalarga
bo‘linadi hamda ular ko‘p fazali ham, bir fazali ham bo‘lishi
mumkin.
Ishlab chiqarish faoliyatining hamma sohalarida elektr
mashinalarining keng tarqalganligi ularning turli ish sharoitlariga
va qo‘yiladigan talablarga mos keluvchi ko‘pdan-ko‘p konstruktiv
formalarining ishlab chiqilishiga olib keldi.
Transformator o‘zgaruvchan tok elektr energiyasining statistik
o‘zgartirgichi hisoblanadi. O‘zgaruvchan tok kuchlanishni
transformator vositasida o‘zgartirishi mumkinligi o‘zgaruvchan
tokka bir qancha afzalliklar beradi, shu sababli bu tok keng
5
tarqalgan. Hozirgi vaqtda o‘zgaruvchan tok elektr qurilmasini
transformatorsiz tasavvur etib bo‘lmaydi.
Hech qanday aylanuvchan qismlari yo‘qligi sababli
transformatorning konstruktiv shakli elektr mashinasidan tubdan
farq qiladi. Lekin transformatorlarning ishlash prinsipi ham,
elektr mashinalarining ishlash prinsipi singari, elektromagnit
induksiya xodisasiga asoslangan. Bundan tashqari, o‘zgaruvchan
tok elektr mashinalari ishlaganda sodir bo‘ladigan fizik jarayonlar
ko‘p jihatdan transformatorlar ishlashidagi fizik jarayonlarga
o‘xshaydi.
Shuning uchun ushbu o‘quv qo‘llanmada transformatorlar
nazariyasining asoslarini o‘rganish yana shu sababli ham foy-
daliki, u o‘zgaruvchan tok elektr mashinalariga doir masalalarini
yanada chuqurroq tushunib olishga imkon beradi.
6
| 