1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
PEDAGOGIKA FAKULTETI
“MAKTABGACHA TA’LIM” YO’NALISHI
Bajardi: Rabbanayeva N
Tekshirdi: Qudratov J
Samarqand-2014
2
Biosfera va uning xususiyatlari.
REJA;
1. Biosfera.. Biosfera ta’limoti.
2. Biosferadagi modda va energiya aylanishi.
3. Insonning biosferadagi o’rni.
4. Biosferadagi ekologik muammolar va tabiatni muhofaza qilish.
3
I. Biosfera (yunoncha ―bios‖- hayot, spharia – shar) tirik mavjudotlar
tarqalgan yer qobig‘idir. Uning tarkibi, tuzilishi va energetikasi tirik
organizmlar faoliyati majmuasi bilan belgilanadi. Biosfera o‘zida tirik
notirik komponentlarni hamda bir butunlikni tashkil etadi. U litosferaning
yuqori qismini, butun gidrosferani, tropasfera va stratasferaning quyi qismini
o‘zida qamrab olgan. Biosfera to‘g‘risidagi ta‘limotni akademik
V.I.Vernadskiy yanada rivojlantirgan. Ekologiya uchun biosfera
ta‘limotining ahamiyati juda kattadir. Chunki biosfera tirik va notirik
tabiatning oliy darajadagi o‘zaro ta‘siri va ekotizimlar majmuidan iboratdir.
«Biosfera» atamasini fanga ilk bor Avstriyalik tabiatshunos olim E.Zyuss
(1875-1914) kiritgan. O'z mohiyatiga ko'ra, biosfera Yerdagi turli xil o't-giyoh
va boshqa o'simliklardan tortib, to ulkan ko'p yillik daraxtlargacha, ko'zga
ko'rinmaydigan mikroorganizm (virus, mikrob, bakteriya va b.) lardan
nihoyatda yirik hayvon (tuya, fil, kit va b.) largacha bo'lgan tirik organizm
majmuidir. Odamlar ham, so'zsiz, biosfera unsuri hisoblanadi. Shu bilan birga,
inson uchun esa barcha biosfera unsurlari eng muhim hayotiy omillar manbai
hamdir.
Umuman, biosfera tushunchasi ikki xil ma‘noda ta‘riflangan. Birida
biosfera yerdagi barcha tirik organizmlarning majmuasi tarzida tushunilgan.
V.I Vernadskiy esa tirik va notirik organizmlarning o‘zaro ta‘sirini o‘rganib,
biosfera tushunchasini yangi ma‘noda anglaydi. U biosferani tirik va notirik
tabiatning birinchi sohasi tarzida tusuunadi.
Olimning biosfera tushunchasini bunday talqin qilishi Yerda
hayotning paydo bo‘lishi muommosiga bo‘lgan qarashlarini
ifodalaydi.
U bir necha variantlardan iborat:
1. Hayot yer paydo bo‘lgunga qadar yuzaga kelgan va uni butunlay
qamrab olgan.
2. Hayot yer paydo bo‘lgandan keyin yuzaga kelgan.
3. Hayot yerning shakllanish jarayonida yuzaga kelgan.
V.I. Vernadskiy uchunchi variantni ma‘qullagan va bizning
sayyoramizda qachonlardir hayot izlari yoki tiriklik namunasi
bo‘lmagani haqida ishonchli ilmiy dalil yo‘qligini e‘tirof etgan.
Boshqacha aytganda, uning nazarida biosfera Yerda hamisha
bo‘lgan. Shunday qilib, olim biosfera deganda YERning nozik
qobig‘ini tushungan. Undagi barcha jarayonlar tirik organizmlarning
4
bevosita ta‘sirida kechadi. Biosfera uzoq tarixiy davrlardan boshlab
doimo rivojlanishdadir. U Ona sayyoramizdagi hayot qobig‘ini, tirik
organizmlarning o‘zaro chambarchas aloqa va munosabatlaridan iborat
murakkab ekologik tizimlar majmuini tashkil etadi.
Atmosferada hayotning eng yuqori chegarasi 16-20 km
balandlikdagi yupqa ozon qatlami bilan belgilanadi. Okeanlarning ham
deyarli barcha qismida hayot mavjuddir. YERning qattiq qismida hayot
3 km va hatto undan ham chuqurroqqa kirib borgan. (neft konlaridagi
bakteriyalar).
Yer sirtida kimyoviy elementlarning tarqalishini o‘rganish
natijalari shuni ko‘rsatadiki, tirik moddalarda mujassamlashgan birorta
element yo‘q. Akademik V. I. Vernadskiy ta‘riflagan biogeokimyoviy
tamoyillar quyidagicha:
1.Biosfera kimyoviy elementlarning biogen migratsiyasi mavjud bo‘lib,
u o‘zini maksimal darajada namoyon etishga intiladi. Afsuski bugungi
kunda bu tamoyil inson faoliyati doirasi kengayishi tufayli buzilgan.
2.Turlarning evolyutsiyasi atomlarning biogen migratsiyasini taboro
kuchaytiradi.
3.Tirik modda o‘zini o‘rab turgan atrof–muhit bilan uzluksiz ravishda
kimyoviy almashinuvda bo‘ladi.
Bu tamoyillar buzilgan holda biosfera faoliyatini ta‘minlab turgan
kosmik ta‘sirlar uni yemiruvchi omilga aylanishi mumkin. Tabiatdagi
har qanday organizmlar notirik tabiat bilan uzviy bog‘liq sharoitdagina
mavjud bo‘la oladi, hayot o‘zining butun namoyon bo‘lish jarayonida
sayyoramizda katta o‘zgarishlar keltirib chiqargan evolyutsiya
jarayonida takomillashib borgan tirik organizmlar butun sayyora
bo‘ylab kengroq tarqalgan hamda energiya va moddaning qayta
taqsimlanishida muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Yerga keladigan energiyaning 99% ini quyosh energiyasi tashkil
qiladi. Bu energiya atmosfera, litosfera, gidrosferadagi turli-tuman jarayonlarga
sarflanadi. Yerda energiyaning sarflanishidan tashqari uning bog‘lanishi va
uzoq vaqtda zaxira sifatida to‘planishini ta‘minlaydigan yagona jarayon
mavjud. Bu jarayon fotosintez jarayondir.
Tirik organizmlarning asosiy sayyoraviy vazifasi quyosh energiyasini boglash
va zaxira holatida to‘plash bo‘lib, bu energiya keyinchalik biosferadagi ko‘plab
5
geoximik jarayonlarga sarflanadi.
Tirik organizmlar o‘z tarixi davomida juda katta energiyani
o‘zlashtirgan. Bu energiyaning kattagina qismi tarix davomida bog‘langan
xolda to‘planib qolgan. Bo‘lar ko‘mir, torf va boshqa organik moddalardir.
Biosferada mikroorganizmlar hayot faoliyat natijasida o‘zgaruvchan
valentli elementlarning (azot, magniy, ferrum) oksidlanishi va qaytarilishi
amalga oshadi. Qaytaruvchi mikroorganizmlar geterotrof bo‘lib, energiya
manbai sifatida organik moddalardan foydalanadi. Oksidlovchi bakteriyalar
avtograf va geterotrof bo‘lishi mumkin.
Bunday organizmlarning hayot faoliyatining geologik natijasi
oltingurgut, metal sulfidlari yotkiziklarining, temirli va temir- marganesli
rudalarining hosil bo‘lishidir. Ko‘pchilik geterotroflar: asosan zamburuglar,
hayvonlar va mikroorganizmlar hayot faoliyati natijasida organik
moddalarning parchalanishi amalga oshadi. Bundan tashqari, tuproqda
mikroorganizmlar hayot faoliyati natijasida energiya zaxirasiga ega bo‘lgan
murakkab kompleks birikma - gumus hosil bo‘ladi. Bu birikma tuproq
unumdorligining asosi hisoblanadi. Gumusning parchalanishi juda sekin sodir
bo‘ladi, shuning uchun o‘simliklar doimo mineral elementlar bilan ta‘minlanib
turadi.
Kimyoviy energiyaning hosil bo‘lishi bilan boradigan organik
moddalarning parchalanish jarayoni biosferaning barcha hayot bilan band
qismlarida sodir bo‘ladi. Fotosintez esa faqat quruqlikda va suvning yuza
qatlamlarida o‘tadi. Organik moddaning bir qismi parchalovchilar uchun
noqulay sharoitga tushganda, cho‘kma jinslar tarkibida saqlanib qoladi.
Shuning uchun organik moddalar sintezi va parchalanishi to‘liq bir-biriga mos
kelmaydi. Bunday sintez va parchalanish o‘rtasidagi nomuvofiqlik
atmosferadagi kislorod miqdorini ta‘minlaydi.
Atmosferadagi kislorod fotosintez natijasida to‘planadi. Kislorodning
yagona abiogen manbai atmosferani yuqori qatlamida suvning
fotodissosiasiyasi bo‘lib, uning ahamiyati juda kam. O‘simliklar tomonidan
chiqariladigan kislorod molekulalarining miqdori CO2 molekulasining
miqdoriga teng. Ajralib chikkan kislorod yana oksidlanish jarayonlariga va
nafas olishga sarflanadi. Lekin organik moddalarning bir qismi cho‘kindi
jinslar bilan yer ostiga qolishi sababli, bu organik moddalarga sarflanishi kerak
bo‘lgan kislorod atmosferaga qoladi. Atmosferadagi kislorodning ko‘p qismi
mineral moddalarning oksidlanishiga sarflanadi. Erkin kislorodning
konsentrasiyasi oshishi bilan uning mineral moddalarning oksidlanishiga
sarflanishi kam oshadi va aksincha kislorod konsentrasiyasi kamaysa sarflanish
sekinlashadi.
6
CO2 atmosferaga organizmlarning nafas olishi orqali tushadi. CO2 ning
ikkinchi manbai yer qatlamidagi cho‘kma jinslardagi kimyoviy jarayonlar
natijasida ajralishidir. Bu manba ham biogen manba hisoblanadi. CO2 ning
juda kam qismi abiogen manbadan, vulkonlar otilishi natijasi ajralib chiqadi.
Atmosferadagi azot inert gazdir, lekin u ko‘pgina sintez va parchalanish
jarayonlarida ishtiroq etadi. Atmosferadagi azot azotofiksator organizmlar
tomonidan o‘zlashtiriladi. Bu organizmlar o‘lgandan keyin azot o‘simliklar
tomonidan o‘zlashtiriladigan holatga o‘tib oziq zanjiriga tushadi.
Gazsimon moddalarni o‘zlashtirish va ajratish orqali tirik organizmlar
havo tarkibini doimiy saqlab turadi. Tirik modda atomlarni biosferada qayta
taqsimlab turadi.
Ko‘pchilik organizmlar o‘z tanasida ma‘lum elementlarni to‘plash
xususiyatiga ega. Masalan, suv o‘tlar tanasidagi magniyning 10%,
korinoyolilarning chiganogida fosforning 20%, oltingugurt bakteriyalari
tanasida oltingugurtning 10% to‘planishi mumkin. Organizmlar tanasida kaliy,
natriy, alyuminiy va boshqa elementlar ham to‘planadi. Bunday organizmlar
o‘lgandan keyin shu elementlar to‘plangan qatlamlar hosil bo‘ladi. Shunday
qilib tirik organizmlar moddalarning biosferada aylanishida muhim rol
o‘ynaydi.
Moddalarning biogen aylanishi bilan birga biosferada suvning ham
aylanishi kuzatiladi. Bu jarayon quyosh energiyasi hisobiga amalga oshadi.
Quyosh energiyasi havo massasining harakatini ham amalga oshiradi.
Planetadagi bu jarayonlar bir butun modda aylanishini ta‘minlaydi. Bu jarayon
maydaroq, maxalliy modda aylanishlari orqali amalga oshadi.
Har qanday kichik biologik aylanishda atomlar ko‘p marta tirik
organizmlar tarkibiga tushishi va chiqishi mumkin. Moddalarning tirik
organizmlar orqali o‘tish tezligi turli ekosistemalarda turlicha bo‘ladi. Biologik
aylanish quyidagi ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi:
1) Biologik aylanish xajmi - olingan ekosistemadagi tirik organizmlar
tarkibidagi kimeviy elementlar miqdori.
2) Biologik aylanish tezligi - vaqt birligi ichida sintezlanadigan va
parchalanadigan tirik modda miqdori.
Har xil elementlarning katta va kichik aylanishlardan o‘tish tezligi
turlicha bo‘ladi. Masalan, atmosferadagi barcha kislorod tirik organizmlar
orqali ikki ming yilda, barcha SO2 -uch yuz yilda o‘tadi. Maxalliy aylanishlar
tezroq o‘tadi.
Biosfera juda katta ekosistema bo‘lib, uning ishlashi undagi
jarayonlarning o‘zaro boshqarilishiga asoslangan.
Biosferaning barqarorligi tirik organizmlarning yuqori xilma - xilligiga
7
asoslangan. Tirik organizmlar quyosh energiyasining o‘zlashtirishi va
atomlarning biogen migrasiyasini ma‘lum tezlikda ushlab turib biosfera
barqarorligini ta‘minlaydi.
Lekin biosfera barqarorligining ma‘lum chegaralari bor va boshqarilish
imkoniyatlarining buzilishi muhim salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Hozirgi vaqtda yer yo‘zida ahamiyati jihatidan tirik organizmlar yig‘indisidan
qolishmaydigan kuch paydo bo‘ldi. Bu kuch inson va uning texnikasidir. Inson
nafaqat biosfera energetik resurslarning katta qismidan balki, energiyaning
biosferadan o‘zga manbaidan (m-n; atom energiyasidan) foydalanmoqda,
natijada geoximik jarayonlar tezlashmoqda.
8
II. Evolyutsion o'zgarishlar tarzida o'tgan uzoq geologik davrlar
mobaynida, asta-sekinlik bilan, bosqichma — bosqich Yerdagi jami hayotiy
muhitlar paydo bo'lgan. Eng so'ngida. barcha zaruriy omillar shakllanib
bo'lgach, jonli modda va, nihoyat, biounsurlar paydo bo'lib, bir-biriga bevosita
bog'liqlikda rivojlanib, mukammal shakllarga ega bo'lgan. Bunda, albatta, turli
tabiiy hodisa va omillar (ular «biogen» va «abiogen») ta'sirida ayrim turlar
yo'qolib (qirilib) va boshqasi vujudga kela boshlagan. Fikrimiz isboti uchun
ko'plab misollar keltirish ham mumkin. Masalan, bir davrlar sayyoramizda
yashagan, lekin butunlay yo'qolib ketgan dinozavrlarning qoldiqlari hozirgi
paytda, olimlarning qidiruvlari tufayli topilmoqda. Buni matbuot va
teleko'rsatuvlardan ham bilib olsa bo'ladi.Biosfera insoniyatning barcha turdagi
talab-ehtiyojlarini qondiruvchi omillar majmui hisoblanadi. Biosferaning
mavjudligiga sabab ham, Yer sayyorasidagi hayotiy omillarning bari to'la -
to'kis namoyon bo'ladi. Bunga quyidagi misollarni keltirish o'rinli
albatta.O'simliklar olamida quyosh nuri ta'sirida amalga oshadigan fotosintez
jarayoni tufayli. juda muhim organik moddalaring hosil bo'lishi bilan birga,
havo muhitiga toza kislorod gazi chiqariladi. Xuddi shuningdek. biounsurlar
vositasida, uzluksiz ravishda. tabiatda modda — energiva almashinish
jarayonlari ham amalga oshadi. Umuman. qayd etish mumkinki, Yerda
hayotning doim barqaror holda bo'lishi uchun modda — energiya almashinish,
fotosintez va boshqa jarayonlar bo'lib turishi kerak.
| 