Amaliy topshiriq-4 Shamiyeva Dildora 100-22 gurux
O’zgaruvchilar va ularning nOmlanishi
sOnli ma’lumOtlar turlari. Butun sOnlar,
xaqiqiy sonlar, kompleks sonlar Arifmetik
amallar
Barcha dasturlash tillarida bo„lgani kabi Python dasturlash tilining ham o„ziga mos
alifbosi va dastur yozish qoidalari mavjud. Python dasturlash tilida har bir buyruqlar
yangi satrda joylashtiriladi.
Masalan:
print(2 + 3)
print(“Hello”)
Python dasturlash tilida bo„sh joy va tabulyatsiya juda katta ahamiyatga ega.
Python dasturlash tilida operatorlar blokini tashkil etish bo„sh joy va tabulyatsiya
orqali amalga oshiriladi. Noto„g„ri qo„yilgan bo„sh joy yoki tabulyatsiya xatolik
keltiradi. Masalan, yuqoridagi kodni o„zgartirib yoziladigan bo„lsa, xatolik ko„rsatadi.
print(2 + 3)
print(“Hello”)
Shuning uchun yangi ko„rsatmalarni satr boshidan yozish maqsadga muofiq
bo„ladi. Bu hususiyat Python dasturlash tilini Java, C# kabi boshqa dasturlash
tillaridan ajratib turadi. Yana bir e‟tiborli tomoni shundaki, tilning ba‟zi bir operatorlari
bir nechta satrlardan iborat bo„lishi mumkin. Masalan:, if shart operatori,
if a1 < a2:
print(“Hello”)
Bu holatda a1 o„zgaruvchisi a2 o„zgaruvchisidan kichik bo„lsa ekranda “Hello”
yozuvi hosil bo„ladi. Bu yerda bo„sh joy yoki tabulyatsiya orqali yozilgan print(“Hello”)
buyrug„i if operatorining bir qismi sifatida kelmoqda. Python dastulash tilida kodlarni
yozishda bo„sh joylarni 4 soniga karrali qilib tashlash maqsadga muofiq bo„ladi. 5 yoki
6 ta bo„sh joylar tashlansa ham dastur xatosiz ishlaydi. Bunday operatorlar ko„p emas,
shuning uchun bo`sh joy tashlash borasida qiyinchiliklar bo„lmaydi. Python dasturlash
tili C dasturlash oilasidagidek registr tanlaydigan dasturlash tili hisoblanadi, ya‟ni bu
dasturlash tilida katta va kichik harflar bilan yozilgan o„zgaruvchilar turli xil
o„zgaruvchilar deb qaraladi. Shuning uchun dasturlash tilidagi xizmatchi so„zlar ham
registrga bog„liq bo„ladi.
Izohlar (kommentariyalar).
Python dasturlash tili yozilgan kodlarga qanday vazifa bajarishini izohlar
yordamida yoritib borish mumkin. Dastur ishga tushayotgan vaqtda interpretator
izohni taniydi va bu dasturni ishlashiga hech qanday noqulaylik tug„dirmaydi. Python
dasturlash tili izohlar blokli yoki satrli ko„rinishda bo„ladi. Python dasturlash tilida
izohlarni (# – funta) belgisi bilan hosil qilish mumkin. Blokli izohlar qoldirishda funta
belgisini satrning boshiga qo`yiladi.
# Habarni konsol oynasiga chiqarish
print(“Hello World”)
Satrli izohlarda esa buyruqlar yozilgan qator oxiriga yoziladi.
print(“Hello World”) # Habarni konsol oynasiga chiqarish
Shebang mahsus buyruq bo„lib, dasturning birinchi satrida izoh sifatida kiritish
uchun ishlatiladi. Shebang (#!) tarzda yoziladi va dastur haqida ma‟lumot beradi.
#! Pythondagi birinchi dastur
print(“Hello World”) #Habarni konsol oynasiga chiqarish
Asosiy funksiyalar
Python dasturlash tili bir qatorga kiritiladigan (standart) funksiyalardan iborat.
Ulardan ba‟zilari dastur yozishda ko„p marta ishlatiladi, ayniqsa ma‟lumotlarni
ekranga
chiqarish va ma‟lumotlarni kiritish funksiyalari, lekin ular bilan tanishib chiqamiz.
Ma‟lumotlarni chiqarish uchun ishlatiladigan asosiy funksiyalardan biri “print()”
hisoblanadi:
print(“Hello Python”)
Agarda birdaniga bir nechta ma‟lumotlarni chiqarish kerak bo„lsa, u holda print()
funksiyasiga ma‟lumotlarni yoki o„zgaruvchilarni, vergul yoki qo„shish (, yoki +) bilan
ajratib yozish mumkin:
print(“To‟liq ismim: ” + “Xurshidbek ” + “Musayev”)
Yuqorida keltirilgan dasturning qismi ekranda barcha ma‟lumotlarni bir satrda
hosil qiladi:
To‟liq ismim: Xurshidbek Musayev
Ma‟lumotlarni klaviaturadan kiritish ham mumkin. Bu funksiya input() funksiyasi
hisoblanadi. Bu funksiyaning ma‟lumotlarni kiritish uchun izoh yozish xususiyatiga ega.
name = input(“Ismingizni kiriting: ”)
print(“Salom, ” + name)
Natija:
Ismingizni kiriting: Xurshidbek
Salom, Xurshidbek
O‘zgaruvchilar, ma’lumotlar turlari
O„zgaruvchilar ma‟lum bir qiymatni o„zida saqlaydi. Python dasturlash tilida
boshqa dasturlash tillaridagi kabi lotin harfi yoki ostki chiziqcha bilan boshlanadi.
O„zgaruvchilar harflardan yoki raqamlardan tashkil topadi. Bundan tashqari
o„zgaruvchilarning nomi Python dasturlash tili xizmatchi so„zlari bilan ustma–ust
tushmasligi kerak. Kalit so„zlar dasturlash tilida ko„p emas, ularni eslab qolish oson:
and, as, assert, break, class, continue, def, del, elif, else, expect, False, finally, for, from,
global, if, import, in, is, lambda, None, nonlocal, not, or, pass, raise, return, True, try,
while, with, yield.
Masalan: oddiy o„zgaruvchi e‟lon qilish quyidagicha amalga oshiriladi:
name = “Temur”
Bu yerda Temur qiymatini o„z ichiga oluvchi name nomli o„zgaruvchi aniqlangan.
Python dasturlash tilida o„zgaruvchilar ikki xil yo„l bilan nomlanadi: camel case
(tuyasimon) va underscore notation (ostki chiziq bilan ajratilgan).
Camel case (tuyasimon) da har bir o„zgaruvchini tashkil etuvchi so„zlar katta
harflardan boshlanadi. O„zgaruvchining nomi ikki so„zning birikmasidan tashkil topgan
bo„lsa, masalan,
userName = “Temur”
Underscore notation (ostki chiziq bilan ajratilgan) da esa qo„shimcha nomlar ostki
chiziq bilan ajratilgan bo„ladi, masalan,
user_name = “Temur”
Python dasturlash tilida turli xildagi ma‟lumotlar turlari mavjud, butun sonli,
haqiqiy sonli, kompleks sonlar satrli kattaliklar, ketma–ketliklar, to„plamlar va
hokazolarga bo„linadi.
–boolean – mantiqiy tip. Qiymati True yoki False.
–int – xotiradan 4 bayt joyni egallaydigan ixtiyoriy butun son.
–float – xotiradan 8 bayt joyni egallaydigan ixtiyoriy haqiqiy son.
–complex – kompleks son.
–str – satrlar. Masalan: “Hello”. Python dasturlash tilining 3.x versiyasidan
boshlab satrli kattaliklar Unicode belgilarini o„z ichiga olgan.
–bytes – nomanfiy butun son. 0 dan 255 gacha bo„lgan sonlarni o„z ichiga oladi.
–list – ro„yhat.
–tuple – kortej.
–set – ob‟ektlarning tartibsiz to„plami.
–frozen_set – set tipi bilan bir xil. Lekin bu o„zgarmas hisoblanadi.
–dict – har bir elementi kalit va qiymatga ega bo„lgan to„plam.
Python dasturlash tilida o„zgaruvchilar ma‟lumotlar turini o„zlashtiriladigan
qiymatlardan kelib chiqqan holda farqlaydi. Satrlarda qo„shtirnoq (“ ”) yoki apostrof („
‟) lar ichiga yozilgan ma‟lumotlar str tipiga tegishli deb qaraladi. Agarda
o„zgaruvchining qiymati butun son bo„lsa, Python dasturlash tili avtomatik tarzda
o„zgaruvchi int tipida e‟lon qilingan hisoblanadi. Agar o„zgaruvchining qiymati haqiqiy
songa tegishli bo„lsa, o„zgaruvchi float tipida e‟lon qilingan deb qaraladi.
x = 3.9e3
print(x) # 3900.0
x = 3.9e-3
print(x) # 0.0039
Haqiqiy son ko„pi bilan 18 ta raqamdan tashkil topishi mumkin. Agarda raqamlar
soni 18 ta raqamdan ko„p bo„lsa, yuqorida ko„rsatilganidek yozish maqsadga muvofiq
bo„ladi. Shuning bilan birga bitta dastur yaratilayotgan vaqtda o„zgaruvchilarga bir
nechta turdagi qiymatlarni birin–ketin berish mumkin:
user_id = “12 Temur smith 438”
print(user_id)
user_id = 234
print(user_id)
type() funksiyasi orqali o„zgaruvchilar qaysi tipga tegishli ekanligini bilish
mumkin:
user_id = “12 Temur smith 438”
print(user_id) #
user_id = 234
print(user_id) #
Arifmetik amallar .Python dasturlash tili barcha arifmetik amallar bilan ishlay
oladi.
(+) Ikki sonni qo„shish:
print(6 + 2) # 8
(–) Ikki sonni ayrish:
print(6 - 2) # 4
(*) Ikki sonni ko„paytirish:
print(6 * 2) #12
(/) Ikki sonni bo„lish:
print(6 / 2) # 3
(//) Ikki sonni bo„lgandan hosil bo„ladigan sonning butun qismi:
print(7 // 2) # 3
(**) Darajaga ko„tarish:
print(6 ** 2) # 36
(%) Ikki sonni bo„lgandan hosil bo„lgan qoldiq qismi:
print(7 % 2) # 1
Arifmetik amallarni ketma–ket qo„llanilganda ustunlik darajasiga qarab
ishlatiladi. Ustunlik darajalari quyidagi ro„yhatda keltirilgan.
1. ** Chapdan o„ngga tomon
2. *, /, //, % Chapdan o„ngga tomon
3. +, - Chapdan o„ngga tomon
Masalan: bizda quyidagi amal bajarilmoqda:
number = 3 + 4 * 5 ** 2 +7
print(number) # 110
Bu yerda avval darajaga ko„tarish amali bajariladi (5 ** 2), so„ngra ko„paytirish
amali (25 * 4), keyin esa chap tomondagi son qo„shiladi (100 + 3) va nihoyat yig„indiga 7
soni qo„shiladi (103 + 7) = 110. Amallar ketma–ketligini o„zgartirish uchun qavslardan
foydalaniladi:
number = (3 + 4) * (5 ** 2 + 7)
print(number) # 224
Bunday ifodada birinchi o„rinda qavsdagi ketma–ketliklar bajariladi, avval
birinchi qavsning ichi hisoblanadi, so„ng ikkinchi va oxirida ko„paytirish amallari
bajariladi. Eslatib o„tish kerakki, arifmetik amallarni bajarayotganda (int va float)
tiplaridan foydalanish mumkin, agarda int tipdagi son float tipidagi songa qo„shilsa, int
tipidagi son float tipiga o„giriladi.
Qiymat berishli arifmetik amallar
Arifmetik amallarni bajarishda o„zgaruvchining qiymatini qandaydir songa ortirish
yoki kamaytirish mumkin. Bu turdagi amallarni qiymat berishli arifmetik amallar deb
ataladi. Qiymat berishli arifmetik amallar quyidagilar:
(+=) Qiymat berishli qo„shish amali;
(–=) Qiymat berishli ayirish amali;
(*=) Qiymat berishli ko„paytirish amali;
(/=) Qiymat berishli bo„lish amali;
(//=) Qiymat berishli bo„linmani butun qismini topish amali;
(**=) Qiymat berishli darajaga ko„tarish amali;
(%=) Qiymat berishli qoldiq topish amali;
number = 10
number += 5
print(number) # 15
number -= 3
print(number) # 12
number //= 5
print(number) # 2
Pythonda sonlarning 3 ta turi mavjud:
| 