|
Mavzu: O‘lchash vositalari va ularning turlari. Reja
|
| Sana | 16.12.2023 | | Hajmi | 45 Kb. | | #120959 |
Bog'liq O‘lchash vositalari Radioaktivlik, o-lchov-turlari-va-usullari-asosiy-afzalliklari-va-kamchiliklari
Mavzu: O‘lchash vositalari va ularning turlari.
Reja.
1. O‘lchashlarning usullari va turlari.
2. O‘lchash vositalari va ularning turlari.
1. O‘lchashlarning usullari va turlari
Kattalikning sonli qiymatini odatda o‘lchash amali bilangina topish mumkin, ya’ni
bunda ushbu kattalik miqdori birga teng deb qabul qilingan shu turdagi kattalikdan necha
marta katta yoki kichik ekanligi aniqlanadi.
O‘lchash deb, shunday solishtirish, anglash, aniqlash jarayoniga aytiladiki, unda
o‘lchanadigan kattalik fizik eksperiment yordamida, xuddi shu turdagi, birlik sifatida
qabul qilingan miqdori bilan o‘zaro solishtiriladi.
Bu ta’rifdan shunday xulosaga kelish mumkinki: birinchidan, o‘lchash bu har xil
kattaliklar to‘g‘risida informatsiya hosil qilishdir; ikkinchidan, bu fizik eksperimentdir;
uchinchidan - o‘lchash jarayonida o‘lchanadigan kattalikning o‘lchov birligining
ishlatilishidir. Demak, o‘lchashdan maqsad, o‘lchanadigan kattalik bilan uning o‘lchov
birligi sifatida qabul qilingan miqdori orasidagi (tafovutni) nisbatni topishdir. YA’ni,
o‘lchash jarayonida o‘lchashdan ko‘zda tutiladigan maqsad, ya’ni izlanuvchi kattalik (bu
shunday asosiy kattalikki uni aniqlash butun izlanishni, tekshirishni vazifasi, maqsadi
hisoblanadi) va o‘lchash obyekti ishtirok etadi. O‘lchash obyekti (o‘lchanadigan kattalik)
shunday yordamchi kattalikki, uning yordamida asosiy izlanuvchi kattalik aniqlanadi,
yoki bu shunday qurilmaki, uning yordamida o‘lchanadigan kattalik solishtiriladi.
Shunday qilib, uchta tushunchani bir-biridan ajrata bilish kerak; o‘lchash, o‘lchash
jarayoni va o‘lchash usuli.
O‘lchash - bu umuman har xil kattaliklar to‘g‘risida informatsiya qabul qilish,
o‘zgartirish demakdir. Bundan maqsad izlanayotgan kattalikni son qiymatini qo‘llash,
ishlatish uchun qulay formada aniqlashdir.
O‘lchash jarayoni - bu solishtirish eksperimentini o‘tkazish jarayonidir (solishtirish
qanday usulda bo‘lmasin).
O‘lchash usuli esa - bu fizik eksperimentning aniq ma’lum struktura yordamida,
o‘lchash vositalari yordamida va eksperiment o‘tkazishning aniq yo‘li, algoritmi
yordamida bajarilishi, amalga oshirilishi usulidir.
O‘lchash odatda o‘lchashdan ko‘zlangan maqsadni (izlanayotgan kattalikni)
aniqlashdan boshlanadi, keyin esa shu kattalikning xarakterini analiz qilish asosida
bevosita o‘lchash obyekti (o‘lchanadigan kattalik) aniqlanadi. O‘lchash jarayeni
yordamida esa shu o‘lchash obyekti to‘g‘risida informatsiya hosil qilinadi va nihoyat
ba’zi matematik qayta ishlash yo‘li bilan o‘lchash maqsadi haqida yoki izlanayotgan
kattalik haqida informatsiya (o‘lchash natijasi) olinadi.
O‘lchash natijasi - o‘lchanayotgan kattalikning son qiymatini o‘lchash birligiga
ko‘paytmasi tariqasida ifodalanadi.
X=n[x], bu yerda X - o‘lchanadigan kattalik;
n - o‘lchanayotgan kattalikning qabul qilingan o‘lchov birligidagi son qiymati; [x] -
o‘lchash birligi
O‘lchash jarayonini avtomatlashtirish munosabati bilan o‘lchash natijalari
o‘zgarmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektron hisoblash mashinalariga yoki avtomatik
boshqarish tizimlariga berilishi mumkin. Shuning uchun, keyingi paytlarda, ayniqsa,
kibernetika sohasidagi mutaxassislarda o‘lchash haqidagi tushuncha quyidagicha
ta’riflanadi.
O‘lchash – bu izlanayotgan kattalik haqida informatsiya qabul qilish va o‘zgartirish
jarayonidir. Bundan ko‘zda tutilgan maqsad shu o‘lchanayotgan kattalikning ishlatish,
o‘zgartirish, uzatish yoki qayta ishlashlar uchun qulay formadagi ifodasini ishlab
chiqishdir.
O‘lchash fan va texnikaning qaysi sohasida ishlatilishiga qarab u aniq nomi bilan
yuritiladi: elektrik, mexaniq, issiqlik, akustik va x.k.
O‘lchanayotgan kattalikning sonli qiymatini topishning bir necha xil turlari (yo‘llari)
mavjuddir. Quyida shu yo‘llar bilan tanishib chiqamiz.
Bevosita o‘lchash - O‘lchanayotgan kattalikning qiymatini tajriba ma’lumotlaridan
bevosita topish. Masalan, oddiy simobli termometrda yoki lineyka yordamida o‘lchash.
u = s∙x;
Bunda: u - muayyan birlikda ifodalanyotgan o‘lchanayotgan kattalikning qiymati;
s - shkalaning bo‘lim qiymati;
x - shkaladan olingan qaydnoma.
Bilvosita o‘lchash - bevosita o‘lchangan kattaliklar bilan o‘lchanayotgan kattalik
orasida bo‘lgan ma’lum bog‘lanish asosida katalikning qiymatini topish. Masalan,
tezlikni o‘lchash.
u = f (x1 x2 ...xn).
Majmuiy o‘lchash - bir necha nomdosh kattaliklarning birikmasini bir vaqtta bevosita
o‘lchashdan kelib chiqqan tenglamalar tizimini yechib, izlanayotgan qiymatlarni topish.
Masalan, har xil tarozi toshlarining massasini solishtirib, bir toshning ma’lum massasidan
boshqasining massasini topish uchun o‘tkaziladigan o‘lchashlar, haroratni qarshilik
termometri orqali o‘lchash.
O‘lchash turlari
bilvosita
bevosita
majmuiy
nisbiy
mutlaq
birgalikda
Birgalikdagi o‘lchash - turli nomli ikki va undan ortiq kattaliklar orasidagi
munosabatni topish uchun bir vaqtda o‘tkaziladigan o‘lchashlar. Misol, rezistorning 20
0S dagi elektr qarshiligi qiymatini turli temperaturalarda o‘lchab topish.
Mutlaq o‘lchash - bir yoki bir necha asosiy kattaliklarni bevosita o‘lchanishini va
(yoki) fizikaviy doimiylikning qiymatlarini qo‘llash asosida o‘tkaziladigan o‘lchash.
Nisbiy o‘lchash - kattalik bilan birlik o‘rnida olingan nomdosh kattalikning nisbatini
yoki asos qilib olingan kattalikka nisbatan nomdosh kattalikning o‘zgarishini o‘lchash.
O‘lchash usuli – deganda o‘lchash qonun-qoidalari va o‘lchash vositalaridan
foydalanib, kattalikni uning birligi bilan solishtirish usullarini tushunamiz.
O‘lchashning quyidagi usullari mavjud:
Bevosita baholash usuli - bevosita o‘lchash asbobining sanash qurilmasi yordamida
to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘lchanayotgan kattalikning qiymatini topish. Masalan, prujinali
manometr bilan bosimni o‘lchash yoki ampermetr yordamida tok kuchini topish.
O‘lchov bilan taqqoslash (solishtirish) usuli - o‘lchanayotgan kattalikni o‘lchov orqali
yaratilgan kattalik bilan taqqoslash (solishtirish) usuli. Masalan tarozi toshi yordamida
massani aniqlash. O‘lchov bilan taqqoslash usulining o‘zini bir nechta turlari mavjud:
Ayirmali o‘lchash (differensial) usuli - o‘lchov bilan taqqoslash usulining turi
hisoblanib, o‘lchanayotgan kattalikning va o‘lchov orqali yaratilgan kattalikning
ayirmasini (farqini) o‘lchash asbobiga ta’sir qilish usuli. Misol qilib uzunlik o‘lchovini
qiyoslashda uni komparatorda namunaviy o‘lchov bilan taqqoslab o‘tkaziladigan
o‘lchash. Yoki, voltmetr yordamida ikki kuchlanish orasidagi farqni o‘lchash, bunda
kuchlanishlardan biri juda yuqori aniqlikda ma’lum, ikkinchisi esa izlanayotgan kattalik
hisoblanadi.
(U=U0 (Ux; Ux=U0 ((U
Ux bilan U0 qanchalik yaqin bo‘lsa, o‘lchash natijasi ham shunchalik aniq bo‘ladi.
Nolga keltirish usuli - bu ham o‘lchov bilan taqqoslash usulining bir turi hisoblanadi.
Bunda kattalikning taqqoslash asbobiga ta’siri natijasini nolga keltirish lozim bo‘ladi.
Masalan, elektr qarshiligini qarshiliklar ko‘prigi
bilan to‘lamuvozanatlashtirib
o‘lchash
.
Almashlash usuli - o‘lchov bilan taqqoslash usulining turi hisoblanib, o‘lchanayotgan
kattalikning o‘lchov orqali yaratilgan ma’lum qiymatli kattalik bilan o‘rin almashishiga
asoslangan. Misol, o‘lchanadigan massa bilan tarozi toshini bir pallaga galma-gal qo‘yib
o‘lchash yoki qarshiliklar magazini yordamida tekshirilayotgan rezistorning qarshiligini
topish:
Mos kelish usuli - o‘lchov bilan taqqoslash usulining turi. O‘lchanayotgan kattalik
bilan o‘lchov orqali yaratilgan kattalikning ayirmasini shkaladagi belgilar yoki davriy
signallarni mos keltirish orqali o‘tkaziladigan o‘lchash. Masalan, kalibr yordamida val
diametrini moslash.
Har bir tanlangan usul o‘z usuliyatiga, ya’ni o‘lchashni bajarish usuliyatiga ega
bo‘lishi lozim. O‘lchashni bajarish usuliyati deganda, ma’lum usul bo‘yicha o‘lchash
natijalarini olish uchun belgilangan tadbir, qoida va sharoitlar tushuniladi.
O’lchanadigan kattalikning œlchash jarayonida œzgarish xarakteriga kœra statik va
dinamik œlchashlarga ajratiladi. Statik œlchash deganda šiymati œlchash jarayoni
mobaynida œzgarmaydigan kattalikni œlchash tushuniladi. Bundan tashšari, davriy
œzgaruvchan kattaliklarning turђun rejimidagi œlchashlar ќam kiradi. Masalan,
œzgaruvchan kattalikning amplituda, effektiv va boshša šiymatlarini turђun rejimida
œlchash.
Dinamik œlchashlarga šiymatlari œlchash jarayonida œzgarib turadigan kattaliklarni
œlchashlar kiradi. Dinamik œlchashga vašt bœyicha œzgaradigan kattalikning oniy
šiymatini œlchash misol bœla oladi.
YUšorida kœrilgan œlchash usullaridan tubdan farš šiluvchi diskret œlchash usuli ќam
mavjud. Diskret œlchash usuli shundan iboratki, unda vašt bœyicha uzluksiz
œzgaradigan kattalik vašt bœyicha diskretlanadi, mišdor bœyicha esa kvantlanadi yoki
boshšacha šilib aytganda vašt bœyicha uzluksiz œzgaradigan kattalik vaštning ayrim
momentlariga tegishli uzuš šiymatlariga o`zgartiriladi.
X(t) – vašt bœyicha uzluksiz œzgaradigan kattalikning œzgarish grafigi; Xk – kvant
mišdorlari ya’ni œlchanadigan X=f(t) kattaligining t1, t2, t3, ……. tn momentlariga
tegishli uzuš šiymatlari. Demak, diskret œlchash usuli bœyicha œlchanadigan
kattalikning ќamma šiymati (0 ( t) emas, balki, ayrim momentlarga tegishli šiymatigina
ma’lum bœladi. Diskretlash bu muayyan diskret (juda šisša) vašt oraliђida šadnomalarni
olishdir. t1, t2, t3, ……. tn – diskretlash momentlari deyiladi va t1( t2 gacha orališ
diskretlash momentlari deyiladi. Kvantlash esa, X(t) kattalikning uzluksiz šiymatlarini
Xk diskret šiymatlarining tœplami (nabori) bilan almashtirishdir. Œlchanadigan
kattalikning uzluksiz šiymatlari muayyan tartiblar asosida kvantlash darajalarining
šiymatlari bilan almashtiriladi. Kodlashtirish esa, muayyan ketma-ketlikda ifodalangan
sonli šiymatlarni tavsiya etishdan iborat.
Uzluksiz œzgaruvchan kattalikning diskret usuli asosida uzuk diskret šiymatlariga,
kodlarga œzgartirilishi asosan 3 xil usulda amalga oshiriladi.
2. O‘lchash vositalari va ularning turlari
Ma’lumki, o‘lchashni biror bir vositasiz bajarib bo‘lmaydi.
O‘lchash vositasi deb o‘lchashlar uchun qo‘llaniladigan va meyorlangan metrologik
xossalarga ega bo‘lgan texnikaviy vositaga aytiladi.
O‘lchash vositalarining turlari xilma-xil. Ular sodda yoki murakkab, aniqligi katta yoki
kichik bo‘lishi mumkin. O‘lchash vositalari meyorlangan metrologik xossalarga ega
bo‘lishlari lozim va bu metrologik xossalar davriy ravishda tekshirilib turiladi. O‘lchash
amalida o‘lchanayotgan kattalikning qiymati to‘g‘ri aniqlanishi aynan mana shu o‘lchash
vositasining to‘g‘ri tanlanishiga va ishlashiga bog‘liq.
O‘lchash vositalarining namoyondalari sifatida quyidagilarni keltirishimiz mumkin:
o‘lchovlar;
o‘lchash asboblari;
o‘lchash o‘zgartkichlari;
o‘lchash qurilmalari;
o‘lchash tizimlari.
O‘lchovlar - keng tarqalgan o‘lchash vositalaridan hisoblanadi.
O‘lchov deb, kattalikning aniq bir qiymatini hosil qiladigan, saqlaydigan o‘lchash
vositasiga aytiladi. Masalan, tarozi toshi, elektr qarshiligi, kondensatori va shu kabilarni
o‘lchovlarga misol qilib olishimiz mumkin.
O‘lchovlarning ham turlari va xillari ko‘p. Standart namunalar va namunaviy moddalar
ham o‘lchovlar turkumiga kiritilgan.
Standart namuna - modda va materiallarning xossalarini va xususiyatlarini tavsiflovchi
kattaliklarni hosil qilish uchun xizmat qiladigan o‘lchov sanaladi. Masalan, g‘adir-
budurlikning namunalari, namlikning standart namunalari.
Namunaviy modda esa, muayyan tayyorlash sharoitida hosil bo‘ladigan va aniq
xossalarga ega bo‘lgan modda sanaladi. Masalan, "toza suv", "toza metall" va hokazolar.
"Toza rux" 4200S temperaturani hosil qilishda ishlatiladi.
O‘lchovlar ko‘p qiymatli (o‘zgaruvchan qarshiliklar, millimetrlarga bo‘lingan
chizg‘ich) va bir qiymatli (tarozi toshi, o‘lchash kolbasi, normal element) turlarga
bo‘linadi. Ba’zan o‘lchovlar to‘plamidan ham foydalaniladi.
Kattalikning o‘lchamini hosil qilish va foydalanishda quyidagi qatorni yodda
tutishimiz lozim bo‘ladi:
Ishchi o‘lchash vositalari, namunaviy o‘lchash vositalari, ishchi etalon, solishtirish
etaloni, nusxa etalon, ikkilamchi etalon, maxsus etalon, birlamchi etalon va davlat
etaloni.
Fan va texnikaning eng yuqori saviyasida aniqlik bilan ishlangan namunaviy
o‘lchovlar etalonlar deb ataladi. Etalonlar ishlatiladigan va davlat etalonlariga bo‘linadi.
Davlat etalonlari namunaviy o‘lchov va asboblarni tekshirishda qo‘llaniladi va Davlat
standarti idoralarida saqlanadi.
O‘lchash asbobi deb kuzatish (kuzatuvchi) uchun qulay ko‘rinishli shaklda o‘lchash
ma’lumoti signalini ishlab chiqishga mo‘ljallangan o‘lchash vositasiga aytiladi.
Ma’lumotni tavsif etishiga qarab o‘lchash vositalari quyidagilarga bo‘linadi:
Shkalali o‘lchash vositalari;
Raqamli o‘lchash vositalari;
O‘ziyozar o‘lchash vositalari.
|
| |
