See discussions, stats, and author profiles for this publication at:
https://www.researchgate.net/publication/377381975
А
XBOROT URUSHLARI: KELIB CHIQISHI TARIXI VA MAZMUN-MOHIYATI
Article
· November 2023
CITATIONS
0
READS
99
1 author:
Nuralibek Bozarov
Denov Institute of Entrepreneurship and Pedagogy
11
PUBLICATIONS
0
CITATIONS
SEE PROFILE
All content following this page was uploaded by
Nuralibek Bozarov
on 13 January 2024.
The user has requested enhancement of the downloaded file.
330
UDK 17.004
АXBOROT URUSHLARI: KELIB CHIQISHI TARIXI VA MAZMUN-
MOHIYATI
Bozarov Nuralibek Saidmurod o„g„li -
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti tarix yo„nalishi 2-bosqich
magistranti nuralibek_bozarov@dtpi.uz (O`zbekiston)
Annotatsiya: Ushbu maqolada axborot urushlarining kelib chiqishi tarixi, uning
mohiyati, tarixiy taraqqiyoti, globallashuv kabi masalalar muhokama etiladi.
Kalit so‗zlar: Axborot urushi, globallashuv, strategiya, qurol.
Abstract: This article discusses the history of the origin of information wars, its
nature, historical development, and issues such as globalization.
Keywords: information war, globalization, strategy, weapons.
Аннотация: В данной статье рассматривается история зарождения
информационных войн, их природа, историческое развитие, а также такие
вопросы, как глобализация.
Ключевые слова: Информационная война, глобализация, стратегия,
оружие.
XXI asr globallashuv jarayonida axborot strategik resursga aylanib bormoqda.
Axborot taraqqiyot va rivojlanishning asosiy omili bo‗lish bilan bir qatorda, harbiy
qurol singari vayronkorlik kasb eta boshladi. Bundan 40-50 yillar oldin kuchli
targ`ibot quroli hisoblangan ommaviy axborot vositasi esa ayni paytga kelib,
davlatlar va xalqlarni taraqqiyot yo‗lidan adashtirishda eng samarali qo‗poruvchi
qurol sifatida qo‗llanilmoqda. Dastlab Sovuq urush davrida fizik olim Tomas Ron
tomonidan qo‗llana boshlangan ―axborot urushi‖ atamasi, o‗sha davrda omma
e‘tiboriga tushmagan. Ko‗p yillardan so‗ng insoniyat taqdirida tub o‗zgarish sodir
etishga qodir bo‗lgan ushbu atama ostidagi harakatlar takomillashib, harbiy
maqsadlarni amalga oshirishda texnologiya qatoridan o‗rin olishi va xalqlar ongini
jang maydoniga aylantirilishi natijasida, axborotdan kuchli vayronkor qurol sifatida
foydalanish holatlari kun sayin ortib borayotganligini ko‗rishimiz mumkin.
Ushbu maqola tarixiylik, qiyosiy-tahlil yondoshuvlar singari tarixiy metodlar
asosida yoritilgan bo‗lib, axborot urushlari va uning tarixi, rivojlanish bosqichlari
haqida to‗xtalib o‗tilgan.
Tarixan axborot qarama-qarshiligi qurolli kurashning ajralmas qismi sifatida
vujudga kelgan. Uning paydo bo‗lishiga hujum qiluvchi tomonning o‗z askarlarining
ruhini ko‗tarish va dushman irodasini zaiflashtirish istagi sabab bo‗lgan. Xuddi
shunday, u ikkinchisini faol qarshilik ko‗rsatish qobiliyatidan mahrum qildi, uning
tezroq yo‗q qilinishiga hissa qo‗shdi, o‗zining moddiy va jismoniy yo‗qotishlarini,
shu jumladan o‗zi uchun bosib olingan mehnat va moddiy resurslarni yo‗qotishni
kamaytirdi. Dushmanga jangovar bo‗lmagan vositalar bilan ta‘sir qilishning eng
qadimgi shakli-uni o‗z (ba‘zan xayoliy) jangovar kuchi bilan qo‗rqitish-juda erta
paydo bo‗lgan.
331
Qadim davrdan boshlab axborot urushlarining turli ko‗rinishlarda mavjud
bo‗lganligini ko‗rishimiz mumkin. Bu avvalgi urushlarda kuzatilgan harbiy
harakatlardan tubdan farq qilgan holda, manupulyativ usullarga tayanganligini
ko‗rishimiz mumkin. Maqolada axborot urushi tarixi bir qancha tarixiy faktlar orqali
dalillangan.
Biz uning izlarini ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilish davridagi qabilalarning
qurolli to‗qnashuvlarida, quldor davlatlarning urushlarida ko‗ramiz. Qo‗rquv ta'sirida,
ayniqsa jangda, uning xatti-harakati haqida o‗ylash uchun vaqt yo‗q bo‗lganda,
dushman taslim bo‗lishga yoki deyarli refleksli ravishda qochishga qaror
qiladi.Davlat paydo bo‗lishi bilan axborot qarama-qarshiligi nafaqat urush davrida,
balki, tinchlik davrida (diplomatik, iqtisodiy va boshqa sohalarda) turli mamlakatlar
o‗rtasidagi munosabatlarning ajralmas qismiga aylandi.
Axborot qarama-qarshiligining rivojlanishiga hissa qo‗shadigan eng muhim omil-
bu ma‘lumotni ommaga maqsadli ravishda etkazish bo‗yicha tadbirlarning
bosqichma-bosqich taqsimlanishi, avvalambor, inson mehnat faoliyatining alohida
funksiyasiga, so‗ngra mehnat faoliyatining bir turiga va nihoyat, maxsus. kasbiy
faoliyat. Qadim zamonlarda ham qarama- qarshi tomonlar ―dushmanning ma‘naviy-
ruhiy va jangovar qudratini zaiflashtirish, shuningdek, o‗z qo‗shinlarining
ma‘naviyatini yuksaltirish uchun ma‘naviy ta‘sir vositalaridan foydalanishga harakat
qilganlar‖. Bu tarixan axborot qarama-qarshiligining birinchi shakli- jangovar va
qo‗zg‗olon operatsiyalarini axborot va psixologik qo‗llab- quvvatlash edi. Axborot
urushi – raqib sanalgan mamlakat rahbariyatiga, uning jamoatchilik yoki diniy
tashkilotlariga va ular qabul qiladigan qarorlarga ta‘sir ko‗rsatish, ijtimoiy fikr va
jamoatchilik ongini o‗ziga kerakli yo‗nalishda shakllantirishga urinishdir. Ta‘sir
qilishning asosiy dastaklari – kitoblar, kinofilmlar, televideniye, internet, OAV
nashrlari [1].
Shaxs birinchi, og‗zaki, bosqichda ma'lumotni yetkazib berishning asosiy
tashuvchisi va vositasi bo‗lib, uning faoliyatining yo‗nalishini belgilaydigan inson
psixikasi ta'sir ob'ekti sifatida harakat qildi. Miloddan avvalgi va hozirgi vaqtda inson
psixikasining axborot ta'sirining asosiy ob'ekti - ong, irodasi va hissiyotlari bo‗lgan
tarkibiy qismlarini ajratib ko‗rsatdi: ―Ruhning uchta kuchi mavjud, ular harakat va
haqiqat uchun asosiylari: his qilish, aql, intilish‖.
Axborot
qarama-qarshiligining
uchinchi
bosqichi
yangi
ma'lumot
tashuvchilarning (19-asr o‗rtalarida - fotografiya ixtirosi) va elektr energiyasining
ochilishi (19-asr oxiri) tufayli paydo bo‗lgan ma'lumotni yetkazib berishning yangi
vositalarining paydo bo‗lishiga olib keldi): telegraf, telefon, radio, kino, televizor.
Axborotga ta‘sir qilish vositalarining ko‗rinishi va majoziyligi sezilarli darajada
oshdi, har qanday hajmdagi ma'lumotlarni to‗plash va uzoq muddatli saqlash
imkoniyatlari oshdi. Aholining ongi, irodasi va his-tuyg‘ulariga operativ va uzoq
muddatli, tanlab va ommaviy axborot ta‘sirini ta‘minlash mumkin bo‗ldi [2].
Ushbu bosqichda birinchi marta nafaqat inson ongiga, balki axborot-texnik tizim
va majmualarga ta'sir ko‗rsatishning axborot-texnik vositalari, ya'ni: tele va
radioeshittirish, aloqa, aloqa vositalarini bostirish imkonini beruvchi radioelektron
urush vositalari. Agar axborot qarama-qarshiligi rivojlanishining barcha to‗rt
332
bosqichini batafsil tahlil qiladigan bo‗lsak, unda quyidagilarga to‗xtalib o‗tishimiz
kerak.
Qarama-qarshi tomonga axborot-psixologik ta'sir ko‗rsatish g‗oyalarining kelib
chiqishi qadimgi dunyo hukmdorlari tomonidan odamlar massasini jismoniy
zo‗ravonliksiz boshqarishning dastlabki tushunchasi deb hisoblanishi mumkin. O‗sha
paytdagi psixologik qarama-qarshilikning ahamiyatini tushunish Misr va Ossuriya
harbiy boshliqlarining jang jarayonining rivojlanishini jangchilarning ruhiy holati
bilan bevosita bog'laydigan qarashlaridan dalolat beradi. Ta'limning asosiy vazifasi
jangchida ruhiy barqarorlikni rivojlantirish, o‗limga tayyor bo‗lish, uning orqasini
emas, balki yuzini doimo dushmanga qaratish deb hisoblangani bejiz emas. Harbiy
rahbarlar tarbiyaviy maqsadlarda din, urf-odatlar, urf-odatlar va marosimlarga keng
tayangan. Bunga xalq eposi ham hissa qo‗shgan. Harbiy rahbarlar tarbiyaviy
maqsadlarda din, urfodatlar, urf-odatlar va marosimlarga keng tayangan. Bunga xalq
eposi ham hissa qo‗shgan. Dezinformatsiyaning klassik namunasi - XIII asrda Kichik
Osiyodagi ta‘sir doiralarini yunon qabilalari o‗rtasida taqsimlash uchun Troya
urushida hal qiluvchi rol o‗ynagan ―Troya oti‖ spartaliklar yuborgan odamning
so‗zlariga ko‗ra, ma'buda Afina tomonidan shaharga taqdim etilgan troyan oti tufayli
spartaliklar Troyani egallab olishdi va uni yer bilan yo‗q qilishdi. ―Troya oti‖ iborasi
razvedkachilarning dushmanni dezinformatsiya qilish operatsiyasini, keyin esa uning
harbiy mag'lubiyatini anglatadigan professional so‗zga aylandi.[3]
Gannibal harbiy dushman haqida dezinformatsiya qilish bo‗yicha qadimgi
dunyoning eng yaxshi mutaxassislaridan biri hisoblangan. (miloddan avvalgi III-II
asrlar) Shunday qilib, qadimgi yunon tarixchisi Polibiy Gannibalning dushmanga
noto‗g‗ri ma'lumot berish uchun qanday operatsiyalarni mahorat bilan amalga
oshirganligi haqida dalillarni qoldirgan. [4]
Qadim zamonlarda tegishli vazifalar nafaqat urush davrida, balki tinchlik
davrida ham axborot qarama-qarshiligi orqali hal qilingan. Tarixda tinchlik davrida
mohiyatan birinchi axborot-psixologik operatsiyalarni muvaffaqiyatli o‗tkazish
holatlari mavjud. Masalan, Shumer yodgorliklari (miloddan avvalgi 4-ming yillik)
―asab urushi‖ni olib borishga misol keltiradi: Shumerning Uruk shahri hukmdori
qimmatbaho metallarga boy Aratta shahri aholisini va hukmdorini atayin rejali
ravishda qo‗rqitib, qo‗rqitib qo‗ygan. qo‗rqinchli mish-mishlar, buning natijasida har
qanday jismoniy majburlash shu-merga katta soliq to‗lagan. Axborot qarama-
qarshiligini amaliy amalga oshirishda tajriba to‗planishi bilan uni nazariy tushunish
zarurati paydo bo‗ldi. Axborot urushi nazariyasi sohasidagi hujjatlashtirilgan
ishlanmalar ichida xitoylik tadqiqotchilarning ishlarini tarixan birinchisi deb
hisoblash mumkin. Ko‗chmanchi tatarlar o‗rtasida targ‗ibotdan tashqari, tatar
rahbarlarining axborot va psixologik qayta ishlanishi ham mavjud edi. Qrimdagi
agentlarga turklarga qarshi tashviqot olib borish, tatar qo‗shinlarini Rossiya
fuqaroligiga o‗tkazishga undash vazifasi berildi, bu Rossiyada ular uchun osonroq
bo‗lishini ko‗rsatdi, chunki Turkiyadagi kabi ekspluatatsiya yo‗q. General-anshef
Dolgorukiydan tatarlarga imkon qadar ko‗proq manifestlarni «tarqatib yuborish»
so‗ralgan, ularni Rossiya fuqaroligiga o‗tkazishga chaqirgan. Qrim, Kuban va butun
Kavkazda
Turkiyaning
kuchli
mafkuraviy
agentlariga
qarshilik
Rossiya
kontrrazvedkasi tomonidan amalga oshirildi.
333
Ikkinchi jahon urushi davrida Britaniya va Amerika tashviqot organlari arsenalida
paydo bo‗lgan auditoriyaga psixologik ta'sir ko‗rsatishning yangi usullaridan biri
ularning ishonchini qozonish edi. Britaniya tomoni tomonidan tashviqot olib
borishning yana bir asosiy usuli dushmanning rasmiy xabarlarida noaniqliklardan
foydalanish edi.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, bugungi globallashuv hamda axborot urushlari
avj olgan davrda har birimiz axborot iste‘molida axborotlarni sinchiklab
o‗rganilmasdan turib, uni keng ommaga tarqatish o‗rinli bo‗lmaydi. Hozirgi kunda
axborot urushining yangi poligoni hisoblangan Internet orqali amalga oshiriladigan
va katta mablag‗ talab qilmaydigan g‗oyaviy ta‘sir va tazyiqning o‗ziga xosligi
shundaki, u o‗quvchi, tinglovchi yoki tomoshabinga sezdirilmasdan amalga oshiriladi
va bevosita qurbonlarni keltirib chiqarmaydi. Axborot urushi dushmanni yo‗q
qilmagan, katta xarajatni talab qilmagan holda, yuqori samara beradi. Bunda g‗oyaviy
ta‘sir yo‗naltirilgan mamlakatlar aholisining xohish-istaklari, mentaliteti, mavjud
muammolari jiddiy o‗rganilgan holda, asosiy diqqat kishilar ongi va dunyoqarashiga
ta‘sir ko‗rsatishga, shakllangan qadriyatlarni o‗zgartirishga, ularning regulyatorlik
rolini kamaytirishga yoki butunlay yo‗qqa chiqarishga qaratiladi. Internet rivoji
hozirgi davrdagi g‗oyaviy kurashga o‗ziga xoslik bag‗ishlamoqda. Bu ma‘lumotlar
oqimi manfaatdorlik nuqtai nazaridan yetkazilishida yoki ataylab qarama-qarshi
xarakterdagi ma‘lumotlarni poyma-poy berish orqali oxir-oqibatda odamlar idrokini
susayishtirishga intilishda yorqin namoyon bo‗ladi. Bu o‗ziga xoslik jamiyat
a‘zolaridan tizimli ravishda axborotning muayyan qatlamini yashirish, ularni
muhokama ob‘ektiga aylantirmaslikka intilishda ham yaqqol ko‗rinadi.
Har kuni dunyoda millionlab voqealar sodir bo‗ladi. Ammo internetda kishilar
diqqatiga muayyan ijtimoiy-siyosiy kuchlar manfaatidan kelib chiqib e‘tibor qaratgan
masalalargina havola etiladi. Bu ularning hodisalarni yoritishning ustuvor
yo‗nalishlarini belgilab berishini, muayyan ma‘lumotlarni olish, talqin qilish,
baholash va tarqatish orqali fuqarolarda tegishli fikr va xulosalar shakllanishiga
xizmat qilishini ko‗rsatadi. Bu internetning ijtimoiy fikrni kerak bo‗lgan shaklga
yo‗naltira olishi, u bilan manipulyasiya qila olishidan dalolat beradi. Mazkur
jarayonda soxta, to‗qib chiqarilgan axborotni xaqiqat sifatida taqdim etish, voqelikni
biryoqlama taqdim etish yoki buzib ko‗rsatish, reallikni adekvat qabul qilishga
yordam beradigan muhim, kerak elementlarni yashirishga alohida e‘tibor berilishini
ta‘kidlash zarur.
| 