• 5-SHOʻBA TEXNOLOGIYALAR VA BARQAROR RIVOJLANISH PSIXOLOGIYADA XAVOTIRLANISHNING ILMIY-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
  • Rahimova Sabohat Bahodir qizi Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali talabasi Annotatsiya
  • Kalit soʻzlar
  • COMPUTER SCIENCE AND ENGINEERING TECHNOLOGIES
  • Computer science and engineering technologies




    Download 0,58 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet1/2
    Sana08.12.2023
    Hajmi0,58 Mb.
    #113868
      1   2
    Bog'liq
    article202201247



    COMPUTER SCIENCE AND ENGINEERING TECHNOLOGIES” 
    International scientific and technical conference on October 14-15, 2022. 
    Web: 
    http://journal.jbnuu.uz/
     
    494 
    5-SHOʻBA
    TEXNOLOGIYALAR VA BARQAROR RIVOJLANISH
     
     
    PSIXOLOGIYADA XAVOTIRLANISHNING ILMIY-PSIXOLOGIK 
    XUSUSIYATLARI 
     
    Otamuratov Rustam Uskanovich
    Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali 
    rustamota1989@gmail.com
     
    Oʻrolov Husniddin Omon oʻgʻli 
    Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali talabasi 
    Rahimova Sabohat Bahodir qizi
    Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali talabasi 
    Annotatsiya: Ushbu maqolada hozirgi kundagi dolzarb boʻlgan 
    psixologiyadagi muammo xavotirlanish uning ilmiy-nazariy tomonlari darajalari 
    va yuzaga chiqishlari haqida boradi. 
    Kalit soʻzlar: xavotir, qoʻrquv, tashvish, klassik psixoanaliz, individual 
    psixologiya, neopsixoanaliz, gumanitar va kognitiv psixologiya, abstrakt, 
    fenomen. 
    Mamlakatimizda taʼlim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar ertangi 
    yosh avlodni har tomonlama tarbiyalab, kelajakda komil insonlar boʻlib 
    yetishishlarini 
    koʻzda tutadi. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq 
    mamlakatimiznig ertasi boʻlgan yosh avlodga eʼtibor katta boʻlgan [1]. 
    Тashvish - bu zamonaviy psixologiyada xavotirlanish bilan alamshingan 
    yoki toʻldirib keluvchi atama sifatida keladi. Xavotirlanish – bu noqulaylikni 
    kutish bilan bogʻliq hissiy noqulaylikni boshdan kechirish, tahdidli xavfning 
    oldindan sezilishi. Xavotirlanish hissiy holat va barqaror mulk, shaxsiyat yoki 
    temperament xususiyati sifatida ajralib turadi. Jahon psixologik adabiyotlarda bu 
    atama “qoʻrquv” va “tashvish” tushunchalarida qayd etilgan. Bundan tashqari, 
    oxirgi tashcish ham butun hodisani ifodalash uchun ishlatiladi. “Xavotirlanish” - 
    bu shaxsning hissiy holatini ifodalovchi tashvish hissi. Vaziyat sub’ektiv his - 
    tuygʻular, tashvish, qorongʻu his-tuygʻular va fiziologik nuqtai nazaridan-
    avtonom nerv tizimining faollashishi bilan tavsiflanadi. Bu holat stressli 
    vaziyatga hissiy munosabat sifatida paydo boʻladi va vaqt oʻtishi bilan intensiv 
    va dinamik ravishda vaziyat nuqtayi nazaridan yoki shaxsiy sigftlar bilan farq 
    qilishi mumkin.


    COMPUTER SCIENCE AND ENGINEERING TECHNOLOGIES” 
    International scientific and technical conference on October 14-15, 2022. 
    Web: 
    http://journal.jbnuu.uz/
     
    495 
    Jahon adabiyotlarida xavotirlanish va qoʻrquv muammolari bilan bir qator 
    olimlar shugʻullanishgan boʻlib, F. Lersch, R.B.Kettel, Uilyam Mac Daugoll, 
    G.A. Murray, B. Weiner, K. Dvek, A. Bandura, E. Desy, R. Rayan, Yu. Kul va 
    boshqalar tashvish va xavotirlanish muammosini oʻrganishda yuqori natijalarga 
    erishishgan. Xavotirlanish boʻyicha olib borilgan tadqiqotlarni va ularga tegishli 
    boʻlgan ishlar sarhisobi qaralganda ushbu mavzuga tegishli boʻlgan ilmiy maqola 
    va ilmiy ishlar sezilarli darajada soʻnggi yillarda ortib borayotganini koʻrish 
    mumkin, shunday qilib, 1920-yilda psixologik adabiyot va jurnallarda abstraktda 
    faqat 3 ta maqola, keyingi 1960-yilda – 222 ta va 1995-yilda esa – 600 dan ortiq 
    maqolalar yozilgan boʻlib hozirgi kunga kelib ushbu maqola va ishlanmalarning 
    soni mingdan ziyod boʻlgan boʻlsa ajab emas [2]. 
    Xavotir muammosiga boʻlgan qiziqish turli yoʻnalishdagi psixologlarning 
    ishlarida aks ettirilgan. Ushbu ilmiy atamani ilk marotaba klassik psixoanaliz 
    vakili - Z. Freyd fan olamiga olib kirgan. Bundan tashqari klassik psixoanaliz 
    vakili V. Reich; individual psixologiya vakili - A. Adler; neopsixoanaliz maktabi 
    vakili - K. Horney, G. Sullivan, E. Erikson; gumanitar va kognitiv psixologiya 
    maktabi vakili - K. Rogers va J. R., D. Teylor, C. Spielberger, X. Eisenk, Kattel, 
    K. Izard, N. Miller, A. Spens, Sirazon va boshqalar tashvishlarning eksperimental 
    tadqiqotlari bilan shugʻullanishgan. Rus psixologiyasi vakillari orasida ushbu 
    mavzuga oid bilimlari bilan katta hissa qoʻshgan olimlar - A. Prixojan, F. Berezin, 
    Yu. Xanin, V. Stolin va boshqalar sanaladi. Ular shaxsiy tashvish va 
    muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi oʻrtasidagi munosabatlarni tadqiq qildilar: 
    H. Hekhausen (1980), D. McClelland (1957), D. Atkinson (1957), K. Devidson 
    (1960), S. Sarazon (1972), D. Naycholls (1976), R. Waite (1960). Bugungi kunga 
    qadar xavotirlanishni na nazariy aniqlik, na motivatsiya fenomeniga 
    qarashliligini oʻziga xosligi muammosiga xali yetarli ma’lumotlar olishdagi 
    natijalarga erishishmagan [4]. 
    Yuqoridagilarga olimlarning xavotirlanishga oid bilimlaridan foydalangan 
    holda, ularga asoslanib, quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:
    - xavotirlanish - bu odamning tashvishlanish tajribasiga boʻlgan moyilligi, 
    -xavotirlanish holati "men" sohasida yuzaga keladigan ziddiyat bilan 
    muammoli vaziyat, 
    - ishonch bilan, tashvish aloqa motivatsiyasi, muvaffaqiyatga erishish 
    uchun motivatsiya va h.k. kabi vazifalarni bajarishga kirishadigan yetakchi 
    shaxsiy tuzilmalar oʻrnini egallaydi,
    - har bir inson oʻzining optimal darajadagi tashvish va xavotirlanish
    darajasiga ega-bu “foydali tashvish” deb ataladi, 
    - xavotirlanish - haddan tashqari yuqori darajadagi xatti-harakatlar va 
    faoliyatning umumiy tartibsizligida namoyon boʻladigan notoʻgʻri reaksiya 


    COMPUTER SCIENCE AND ENGINEERING TECHNOLOGIES” 
    International scientific and technical conference on October 14-15, 2022. 
    Web: 
    http://journal.jbnuu.uz/
     
    496 
    sifatida qaraladi [5-6].
    F. B. Berezin xavotir (qoʻrquv) holati hissiy holati boʻlib, bir qator hissiy-
    emtsionalholatlar kabi tabiiy ekanligini ta'kidladi, shunga qarab olim xavotirni 
    bir-biri bilan almashib, oʻsib rivojlanib boradigan xavotirlanish holatining oltita 
    darajasini aniqladi. Ushbu darajalar bizning xavotirlanish holatini yanada 
    yaqinroq tushuniob olish imkonini beradi, ular quyida keltiriadi: 
    1. Birinchi daraja - signalning eng past intensivligi. Bu keskinlik, 
    xushyorlik, noqulaylik hissi bilan ifodalanadi. Bu tuygʻu tahdid belgisi emas, 
    balki signalning yanada aniq namoyon boʻlishining tezkor boshlanishi uchun 
    signal sifatida xizmat qiladi. Ushbu signal darajasi eng katta adaptiv qiymatga 
    ega.
    2. Ikkinchi darajada - ichki taranglik hissi giperostezik reaksiyalarni 
    oʻzgartiradi yoki ular unga qoʻshiladi. Ilgari neytral boʻlgan his-tuygʻular muhim 
    ahamiyat kasb etadi va ular kuchaytirilganda - salbiy hissiy-tuygʻular yuzaga 
    keladi(affekt).
    3. Uchinchi daraja - bu tashvish. Bu noaniq tahdid, noaniq xavf hissi 
    koʻrinishi tariqasida namoyon boʻladi.
    4. Toʻrtinchi daraja - qoʻrquv. Bu xavotirning oshishi bilan yuzaga keladi 
    va ob’ektiv ravishda namoyon boʻladi, noaniq xavfni aniqlash boshlanadi. Shu 
    bilan birga, qoʻrquv bilan bogʻliq boʻlgan ob’ekt, albatta, tashvishning haqiqiy 
    sababini, haqiqiy tahdidni aks ettirmaydi.
    5. Beshinchi daraja - yaqinlashib kelayotgan falokatning muqarrarligi hissi, 
    bu xavotirning asta-sekin oʻsib borishi va qoʻrquv hissi bilan ifodalanadi. Shu 
    bilan birga, bu tajriba his-tuygʻularning mazmuni bilan emas, balki tashvishning 
    ortishi bilan bogʻliq. Bunday tajriba noaniq, ammo juda kuchli tashvishlarga olib 
    kelishi mumkin.
    6. Eng muhim daraja - bu xavotirli va qoʻrqinchli hayajon, bu vosita oqimi, 
    vahima atrofdagilardan yordam izlash muhtojligi bilan ifodalanadi [3].
    Xavotirlanish aniq yoshga xos xususiyatga ega. Har bir yosh davri uchun, 
    barqaror taʻlim sifatida real tahdid yoki tashvish mavjudligidan qatʻi nazar, 
    koʻpchilik bolalar uchun ortib borayotgan tashvishga sabab boʻladigan muayyan 
    sohalar, haqiqat obʻektlari mavjud. 
    Xavotirlanish insonning muloqot qilish qobiliyatiga ishonchsizligiga olib 
    keladi, salbiy ijtimoiy maqom bilan bogʻliq va ziddiyatli munosabatlarni 
    shakllantiradi. Bunda oʻsmirlarda doimo oʻzlariga va qarorlariga ishonchlari 
    komil emas, ular doimo atrofdan muammoni kutishadi, hissiy jihatdan beqaror, 
    shubhali, ishonchsiz boʻlib qolishadi. Ular bilan muloqot tanlangan, hissiy 
    jihatdan notekis boʻlib qoladi va qoida tariqasida, eski qoʻshimchalar doirasi bilan 
    chegaralanadi. Notanish odamlar bilan aloqa qilish qiyin, suhbatni boshlash 


    COMPUTER SCIENCE AND ENGINEERING TECHNOLOGIES” 
    International scientific and technical conference on October 14-15, 2022. 
    Web: 
    http://journal.jbnuu.uz/
     
    497 
    qiyin, toʻsatdan savollarda chalkashlik va tormozlanish paydo boʻladi [7]. 
    Muayyan darajadagi tashvish - faol shaxsning tabiiy va majburiy 
    xarakteristikasi sanaladi, sababi yuqorida aytib oʻtganimiz kabi motivlar va 
    qiziqishlarning koʻpligi shaxsda koʻplab muammolarni va xavotirlarni keltirib 
    chiqaradi. Har bir inson oʻzining maqbul yoki kerakli darajadagi xavotirlik – 
    simptomi va sindromiga ega - bu esa shaxsning hayotdagi foydali tashvishi 
    sanaladi. Insonning bu boradagi ahvolini baholash uning uchun oʻz-oʻzini nazorat 
    qilish va oʻz-oʻzini tarbiyalashning muhim tarkibiy qismidir. Haddan tashqari 
    yuqori darajadagi xatti-harakatlar va faoliyatning umumiy tartibsizligida 
    namoyon boʻladigan notoʻgʻri reaksiya sifatida qaraladi. Yuqori tashvishli 
    toifaga mansub shaxslar oʻzlarining hurmati va hayotiy faoliyati uchun keng 
    koʻlamli vaziyatlarda oʻzlarida shaxsiy va vaziyatli tahdidni koʻrishga moyil 
    boʻlishadi. Bunday holatlarda ular keskinlikning aniq holatiga javob berishadi. 
    Xavotirlanish umumiy ma’noda ayni xotiramizda paydo boʻladigan dastlabki 
    tajribalariz orqali yuzaga chiqadi. Shuning uchun ham yaxshi xotiralar insonni 
    xavotirlanishdan saqlay oladi.

    Download 0,58 Mb.
      1   2




    Download 0,58 Mb.
    Pdf ko'rish

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    Computer science and engineering technologies

    Download 0,58 Mb.
    Pdf ko'rish