O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH
VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
AX – 070 - 20 GURUH TALABASINING
KIBER XUQUQ VA KIBER ETIKA FANIDAN
Mustaqil ishi
Mavzu: DTni ruxsat etilmagan o`zgartrishlardan himoyalash
Bajardi: Adhamjon Mingboyev
Reja:
1.DT ni ruxsat etilmagan o`zgartirishlardan himoyalash.
2.Dasturlarni ishonchliligini va butunligini ta’minlash kriptografik vositalari.
3.Shartli bepul bo`lgan DTni himoyalash usullari.
4.Kiberhuquq sohasiga oid xalqaro standartlar.
5. Kiberhuquq sohasiga oid xalqaro, milliy, yevropa hamda AQSH standartlari.
6.Kiberetikaning asosiy qoidalari va uning ahamiyati.
7.Bulutli tizimlarda axborotni himoyalashning huquqiy ta’minlanganligi.
8.Elektron to`lovlarni amalga oshirishning huquqiy asoslari.
9.Xulosa
Dastur kodining yetarli xavfsizlik tekshiruvi: Dastur kodini amalga oshirishdan oldin, uni xavfsizlik tekshiruvlaridan o'tkazib chiqish lozim. Bu tekshiruvlar dasturda potentsial xavfsizlik haqida mashhur bo'lgan haqiqiyatlarga asoslangan bo'lishi kerak. Xavfsizlik skanerlari va analiz vositalari, potentsial xavfsizlik haqida ma'lumot berish uchun foydalanilishi mumkin.
Xavfsizlik salohiyatlarini taqdim etish: Dasturda foydalanuvchilarga moslashtirilgan xavfsizlik salohiyatlari taqdim etilishi kerak. Bu salohiyatlar, ma'lumotlarni himoya qilish, dasturda ruxsat etilmagan o'zgartirishlarni cheklash va nazorat qilish imkonini beradi.
Ruxsatni yo'qotish: Dasturda faqatgina ruxsat etilgan foydalanuvchilar yoki tashkilotlar tomonidan o'zgartirishlar amalga oshirilishi kerak. Bu uchun dasturda mas'uliyat tizimi yaratish, ro'yhatdan o'tish va huquqiy davom etish shart bo'lgan foydalanuvchilarni aniqlash kerak. Ruxsatni yo'qotish prinsipi, dasturda ruxsat etilmagan o'zgartirishlardan himoyalashni ta'minlashda katta ahamiyatga ega.
Auditing va monitoring: Dasturda o'zgartirishlarni kuzatish va monitoring tizimlari o'rnatilishi kerak. Ushbu tizimlar orqali dasturda amalga oshirilgan o'zgartirishlar kuzatilishi va ulardan kelib chiqqan xatolar aniqlanishi mumkin. Auditing, dastur jarayonlari va ma'lumotlar bazasidagi o'zgartirishlarni sistemli ravishda tekshirish imkonini beradi.
Avtomatik taqiqotlar va xavfsizlik maslahatchilaridan foydalanish: Dasturda avtomatik taqiqotlar va xavfsizlik maslahatchilaridan foydalanish, ruxsat etilmagan o'zgartirishlarni aniqlash va ularni oldini olishga yordam beradi. Bu maslahatchilar, ma'lumotlar bazasini kuzatish, zararli faoliyatni aniqlash va xavfsizlik bosqichini oshirishga yordam beruvchi
Dasturiy taminotni ruxsat etilmagan o'zgartirishlardan himoyalash bo'yicha qo'llanma va maslahatlar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Dastur kodini himoya qiling: Dastur kodining xavfsizligini ta'minlash uchun, kodni muhimiyatli ma'lumotlar va konfidensial ma'lumotlar bilan o'rganganingizdan ishonch hosil qiling. Qo'llanmalar, deydi ma'lumotlar va yoshro'ylik usullari, dastur kodini himoya qilish uchun mavjud bo'lgan xavfsizlik protokollari va standartlar haqida ma'lumotlar berishi mumkin.
Xavfsizlik protokollarini amalga oshiring: Dasturda xavfsizlik protokollarini o'rnatish juda muhimdir. Masalan, autentifikatsiya, autorizatsiya, ma'lumotlar tarqatishlarini shifrlash, XSS (Cross-Site Scripting) va CSRF (Cross-Site Request Forgery) kabi yoshro'ylik yozuvlaridan himoya qilish uchun muhimdir. Xavfsizlik protokollarining dasturda samarali bir xavfsizlik modelini ta'minlashga yordam berishini ta'minlang.
Ruxsat birligini tanlang: Dasturda foydalanuvchilar uchun ruxsat birligini aniqlang. Bunda har bir foydalanuvchiga moslashtirilgan ruxsatlar va huquqlar mavjud bo'lishi kerak. Bu, dasturda ruxsat etilmagan o'zgartirishlarni cheklash va dasturda foydalanuvchilarga kerakli ruxsatlarni berishni taminlaydi.
Ruxsat birligini monitoring qiling: Dasturda ruxsat birligini monitoring qilish muhimdir. Bunda, ruxsat etilmagan o'zgartirishlarni aniqlash va ularni identifikatsiya qilishning bir qismini o'z ichiga oladigan monitoring tizimlarini o'rnatish kerak. Bu tizimlar, dasturda amalga oshirilgan har qanday ruxsat etilmagan o'zgartirishlarni aniqlash uchun monitoring holatlari va signal berishlarni o'rnata oladi.
Ruxsat etilmagan o'zgartirishlarni kuzatish: Dasturda ruxsat etilmagan o'zgartirishlarni kuzatishni amalga oshirish juda muhimdir. Bu tufayli, dasturda amalga oshirilgan o'zgartirishlarni davlat holatini, muvaffaqiyat darajasini va dastur ishga tushirishida yuzaga kelgan
2.Dasturlarni ishonchliligini va butunligini ta’minlash kriptografik vositalari.
Dasturlarni ishonchliligini va butunligini ta'minlash uchun kriptografik vositalar juda muhimdir. Kriptografiya, ma'lumotlarni shifrlash va yechishishning bir qator usullarini o'z ichiga olgan ilmiy fan sifatida taniladi. Quyidagi kriptografik vositalar dasturlarni ishonchlilik va butunlikni ta'minlashda foydalaniladi:
Shifrlash algoritmalari: Shifrlash algoritmalari, ma'lumotlarni shifrlash uchun qo'llaniladigan matematik vositalardir. Bu algoritmalarga misol sifatida AES (Advanced Encryption Standard), RSA (Rivest-Shamir-Adleman), DES (Data Encryption Standard) va Blowfish kabi algoritmalarni kiritish mumkin. Shifrlash algoritmalari, ma'lumotlarni hech kimga o'qish imkonini beradi va ularni yolg'iz egallash imkonini beradi.
Hash funksiyalari: Hash funksiyalari, ma'lumotlar to'plamini bir unikal o'zgaruvchan qiymatga aylantirish uchun ishlatiladi. Bu funksiyalar ma'lumotlar to'plamining cheklangan qiymatini hosil qilish uchun foydalaniladi. Misol uchun, SHA-256 (Secure Hash Algorithm 256-bit) va MD5 (Message Digest 5) hash funksiyalari kriptografik maqsadlar uchun keng ishlatiladi. Hash funksiyalari, dasturda ma'lumotlar to'plamining haqiqiylikni tekshirish uchun va ma'lumotlarni qaytarishning muhim qismini taminlash uchun foydalaniladi.
Elektron imzolar: Elektron imzolar, ma'lumotlarning aslidan kelib tushganligini va xatda ozu yuborilganligini tasdiqlovchi kriptografik vositalardir. Elektron imzolar, ma'lumotlar to'plamini imzolash uchun xususiy kalitlarni ishlatadi va imzolangan ma'lumotni tekshirish imkonini beradi. Elektron imzolar, ma'lumotlar yuborish jarayonida ishonchlilikni ta'minlash uchun keng qo'llaniladi.
Kriptografik protokollar: Kriptografik protokollar, ma'lumotlar o'zgarishlari jarayonida ishonchlilik va butunlikni ta'minlash uchun ishlatiladi. HTTPS (Hypertext Transfer Protocol Secure) bu protokollarning eng mashhur misolidir, bu protokol internetda ma'lumotlar o'zgarishi uchun ishlatiladi va ma'lumotlarni shifrlaydi.
3.Shartli bepul bo`lgan DTni himoyalash usullari.
1. Parolni kuchaytirish: Foydalanuvchilar uchun kerakli ko'rsatkichlarni o'rnatish yoki belgilashdan iborat parollar, dasturni himoyalash uchun oson va effektiv usul hisoblanadi. Parollar katta va kichik harflar, raqamlar va belgilar kombinatsiyasini o'z ichiga olgan bo'lishi kerak. Foydalanuvchilardan parollarni belgilash vaqtida kerakli xavfsizlik talablari bilan tanishishni so'rayish tavsiya etiladi.
2. Avtomatik yopish: Dasturni ishga tushirish vaqti yoki inaktivlik davomida, avtomatik ravishda dastur o'zini yopish imkonini berish yaxshi bir usuldur. Bu usul, dasturning bekor qilinishi bilan birga, dasturda ko'p ishlatiladigan ma'lumotlarning bir ikkilanish va xavfsizlik risklarini kamaytirishi mumkin.
3. Xavfsizlik yangilanishlarini o'rnatish: Dasturda yaxshi ravishda yangilanishlar va ta'ziqlanishlar o'rnatish, xavfsizlik yomonotiga qarshi oqibat qilishga yordam berishi mumkin. Dasturning versiyalarini, kutubxonalarni va kiritilgan boshqa modullarni yangilab, xavfsizlik bo'yicha kamchiliklarni bartaraf etish va xavfsizlik ustidan yangi atakalarga javob berish imkonini beradi.
4. Ma'lumotlarni shifrlash: Agarda dastur ma'lumotlar bazasida foydalanuvchilarning shaxsiy ma'lumotlari yoki konfidensial ma'lumotlar bo'lsa, ularni shifrlashning to'g'ri ravishini tanlash foydali bo'ladi. Ma'lumotlarni shifrlash, dasturning tashqi xodisalar tomonidan o'qish uchun qimmatli ma'lumotlarni himoya qilishga yordam beradi.
5. Audit va monitoring: Dasturning amalga oshirilishini kuzatib borish, dasturda xatoliklar yoki xavfsizlik narxlarini aniqlashga yordam beradi. Audit va monitoring tizimlari orqali dasturda sodir bo'lgan harakatlarni kuzatish, ma'lumotlar bazasida o'zgartirishlarni tekshirish, yolg'onchi hamkorliklarini aniqlash va xavfsizlik bilan bog'liq mavjud muammolarni identifikatsiya qilish mumkin.
Shartli bepul dasturiy taminotni himoyalash usullari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Patchlar va yangilanishlar: Dasturning xavfsizlik bo'yicha yamalar (patch) va yangilanishlarni o'rnating. Bu, dasturning ishlashida aniqlik va muhim xavfsizlik bo'yicha ko'proq kamchiliklarni bartaraf etish imkonini beradi. Dasturning ish faoliyatida paydo bo'lgan xatoliklarni to'g'rilash uchun, dasturning ishlab chiqarilgan versiyalarini kuzatib borish va yangilashda qat'iy nazoratning o'rnatilishi kerak.
2. Dastur tarkibi tekshiruvchi platformalar: Shartli bepul dastur tarkibini tekshiruvchi platformalar bilan foydalaning. Bu platformalar dasturning kodini, kutubxonalarni va tarkibiy komponentlarni xavfsizlik yechimlari bo'yicha tekshirish imkonini beradi. Bu yordamda, kodning xavfsizlik standartlariga mosligi, potentsial xavfsizlik nusxalarini aniqlash va xavfsizlik risklarini kuzatish imkoniyatiga ega bo'lasiz.
3. Foydalanuvchilarni ta'lim va ma'lumotlar bilan taminlash: Foydalanuvchilarni dastur haqida ta'lim va ma'lumotlar bilan taminlash juda muhimdir. Bu ta'lim va ma'lumotlar, foydalanuvchilarga dasturning xavfsizlik tavsiflarini, xavfsizlik protokollarini va xavfsizlik amallarini tushunishga yordam beradi. Foydalanuvchilarga, noyob tarmoqlarni, foydalanish sohasidagi xavfsizlik xabarnomalarini va shubhalar haqida xabar berishni o'rgatish ham juda foydali bo'ladi.
4. Xavfsizlik sinovlari va penetretsion testlari: Dasturning xavfsizlik darajalarini oshirish uchun xavfsizlik sinovlari va penetretsion testlardan foydalanishga intilish mumkin. Bu testlar orqali dasturda potentsial xavfsizlik bo'yicha nusxalar, tashqi seranganalar va xavfsizlikdagi kichik qat'lamlarni aniqlash imkoniga ega bo'lasiz. Bu testlar natijasida topilgan xavfsizlik xatoliklari va kamchiliklar xususiy sanab ko'riladi va ularni bartaraf etishga yordam beradi.
5. Monitoring va loglarni tekshirish: Dasturning amalga oshirishini va dastur jarayonida yuzaga kelgan voqealarni monitoring qilish va login
4.Kiberhuquq sohasiga oid xalqaro standartlar.
Kiberhuquq sohasida xalqaro standartlar, tizimlarning xavfsizligini ta'minlash, shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish, internet erkinligini va shubhalar yuzasidan hamkorlikni qo'llab-quvvatlashga oid qonunlardan iborat bo'lib, ularga amal qilishga ko'ra ko'rsatmalardan iborat. Quyidagi xalqaro standartlar kiberhuquq sohasida muhim ahamiyatga ega:
1. Xalqaro Standartlar Tashkiloti (ISO): ISO 27001 va ISO 27002 standartlari, axborot tizimlari xavfsizligi va ma'lumotlarni himoya qilishga oid asosiy standartlar hisoblanadi. Ular, axborot tizimlari xavfsizligi va ma'lumotlar himoyasi yechimlari, xavfsizlik boshqarmasi, xavfsizlik ko'rsatkichlari, xavfsizlik auditlari va boshqalar kabi mavzularga oid talablarni o'z ichiga oladi.
2. Xalqaro Telekommunikatsiya Birjasi (ITU): ITU, telekommunikatsiya sohasida hamkorlik va tartibni ta'minlashga oid xalqaro standartlarni belgilaydi. Masalan, ITU-T X.509 standarti, elektron imzolash va sertifikatlashtirishni qo'llab-quvvatlaydigan, X.800 standarti esa telekommunikatsiya tarmoqlarida xavfsizlik va xavfsizlik protokollarini tartibga soladigan.
3. Kiberhuquqda Hamkorlikning Xalqaro Qo'mitasi (ICANN): ICANN, internetni boshqarish, DNS tizimini (domen nomi tizimi) va internetga oid boshqa masalalarni tuzishda xalqaro standartlarni belgilaydi. Uning қarorlarida internetga oid tartib, ma'lumotlar almashishining himoyasi, domen nomi tartibini muhofaza qilish, to'lov vositalari xizmatlari va boshqa masalalar kabi mavzular o'z ichiga olgan.
4. Kiberxavfsizlikning Xalqaro Qo'mitasi (FIRST): FIRST, kiberxavfsizlik sohasida qo'llanadigan xalqaro standartlarni belgilaydi. Uning qo'llab-quvvatlash davlatlararo tarmog'i, huzuridagi xavfsizlik o'zgartirish jamg'armasi va xavfsizlikga oid masalalarni o'z ichiga olgan standartlari mavjud.
5. Xalqaro Kiberxavfsizlik Harakati (ICSI): ICSI, kiberxavfsizlik sohasida xalqaro hamkorlik va axborot almashishini ko'p tomonlama ta'minlagnan
5. Kiberhuquq sohasiga oid xalqaro, milliy, yevropa hamda AQSH standartlari.
Kiberhuquq sohasida xalqaro, milliy, Yevropa hamda AQSH (Amerika Qo'shma Shtatlari) standartlari mavjud. Bu standartlar, kiberxavfsizlik, shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish, axborot ommaviy sohasi, tashqi seranganalar va boshqa kiberhuquq mavzularida yo'naltirilgan. Quyidagi standartlar bilan tanishishingiz mumkin:
1. Xalqaro Telecomunikatsiya Birjasi (ITU) standartlari: ITU, telecomunikatsiya sohasidagi kiberhuquq standartlarini jamlab chiqadi. Ular, kiberxavfsizlik, ma'lumotlarni himoya qilish, tarmoq protokollari va internet erkinligiga oid standartlarni o'z ichiga oladi.
2. Xalqaro Standartlar Tashkiloti (ISO) standartlari: ISO, xavfsizlik va ma'lumotlarni himoya qilish sohasidagi xalqaro standartlarni joriy etadi. ISO 27001 va ISO 27002 standartlari, axborot tizimlarining xavfsizligi, ma'lumotlar himoyasi va xavfsizlik boshqarmasi uchun asosiy standartlardir.
3. Yevropa Kiberxavfsizlik Agentligi (ENISA) standartlari: ENISA, Yevropa Osiyosidagi kiberxavfsizlik sohasida konsultatsiyalar, rekomendatsiyalar va yuridik belgilarni jamlab chiqadi. Ular, kiberxavfsizlikni o'rganish, tahlil qilish, risk boshqarmasi va tashqi seranganalar bilan kurashishga oid masalalarni o'z ichiga oladi.
4. Amerika Kiberxavfsizlik Standartlari Nizomi (NIST) standartlari: NIST, AQSHda kiberxavfsizlik sohasida xalqaro hamkorlik va standartlarni belgilaydi. NIST SP 800 to'plami, ma'lumotlar himoyasi, tizimlar xavfsizligi, risk boshqarmasi, kiberxavfsizlikning nazorati va boshqalar kabi mavzularni o'z ichiga oladi.
5. Kiberhuquqda Xalqaro Maqsadlar va O'rganuvchilar Assotsiatsiyasi (ICANN) standartlari: ICANN, internet tashkil etish va boshqarish, domen nomlarining tashkili va boshqarish, ma'lumot almashish va shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish sohasidagi standartlarni belgilaydi.
6.Kiberetikaning asosiy qoidalari va uning ahamiyati.
Kiberetika, internet va bilgisayar tarmoqlari orqali o'tkaziladigan faoliyatlarni o'z ichiga olgan soha bo'lib, uni tartibga solish uchun asosiy qoidalari mavjud. Kiberetikaning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:
1. Xavfsizlik: Kiberetikada xavfsizlik katta ahamiyatga ega. Shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish, tarmoqlarda xavfsizlikni ta'minlash, hujjatlar va ma'lumotlar almashishning xavfsiz yo'lini ta'minlash kiberetikaning asosiy qoidalari hisoblanadi.
2. Maxfiylik: Kiberetikada maxfiylikni ta'minlash ham muhimdir. Shaxsiy ma'lumotlarni, foydalanuvchilarning maxfiylikni himoya qilish, axborot almashishning maxfiy yo'lini ta'minlash kiberetikaning asosiy qoidalari orasida joy oladi.
3. Intellektual mulkni himoya qilish: Kiberetikada intellektual mulkni (avtorlik huquqi) himoya qilish zarur. Foydalanuvchilar boshqalarning intellektual mulkiga e'tiborli bo'lishi, plagiatni oldini olish, mualliflik huquqlarini hurmat qilish kiberetikaning asosiy qoidalari hisoblanadi.
4. Qonuniy tartibni saqlash: Kiberetika faoliyati qonuniy tartibga rioya qilishi zarur. Tarmoqda, internetda yuridik tartibni buzish, qonunlarga zid bo'lish, qonunlarni buzish orqali zarar yetkazish kiberetikada qonuniy tartibni saqlashga oid asosiy qoidalardan biridir.
5. Ergashish: Kiberetikada boshqalar bilan etiborli, adolatli va adabiy tarzda muomala qilish zarur. Ijtimoiy tarmoqlarda, forumlarda, internet saytlarida adabiy norma va kelishuvlar to'g'risida qoidalar mavjud. Ergashish, adabiy va huquqiy tartibni saqlashning zarur shartidir.
Kiberetikaning ahamiyati juda katta. U internet va bilgisayar tarmoqlarini doimiy ravishda o'zgartirayotgan dunyo bo'lib, insonlar o'rtasida bog'liq bo'lmagan mamlakatlarning ham o'zaro aloqalari, savdolari va hamkorliklari kiberetika orqali amalga oshiriladi. Bu esa kiberetikaning qonuniy, etik, iqtisodiy va siyosiy asoslari bilan hamkorlikda amalga oshirilishini talab qiladi.
7.Bulutli tizimlarda axborotni himoyalashning huquqiy ta’minlanganligi.
Bulutli tizimlar (cloud computing) axborotni himoya qilishga oid huquqiy ta'minotlarga ega bo'lgan usullarni o'z ichiga oladi. Quyidagi ta'sirli huquqiy masalalar bu mavzuga oiddir:
1. Xavfsizlik va Maxfiylik: Bulutli tizimlar, foydalanuvchilarga axborotni xavfsiz va maxfiy saqlash imkonini beradi. Xavfsizlikni ta'minlash uchun, bulut xizmat ko'rsatuvchilari kiberxavfsizlikning so'nggi standartlariga muvofiq tizimlar qurish, ma'lumotlarni shifrlash, tartibga solish va birgalikda kimlik tasdiqlash protseduralari bilan xavfsizlikni ta'minlash uchun zarur ishlar bilan shug'ullanishadi.
2. Ma'lumotlarni himoya qilish: Bulutli tizimlar, foydalanuvchilarning ma'lumotlarini himoya qilishga oid ta'limotlarni amalga oshirishni ta'minlaydi. Bu ta'limotlar ma'lumotlar o'chirishidan, kechirishidan, o'zgartirishidan va ularga xavfsizlik tizimi orqali kirishni cheklashdan iborat bo'lishi mumkin. Bulut xizmat ko'rsatuvchilari o'zgartirishlardan xabardor bo'lishi, ma'lumotlar o'chirilganligi va o'zgartirishlar haqida yozma xabar yuborishlari hamda ma'lumotlar yedirmaslik va tartibga solish tadbirlari bilan ma'lumotlarni himoya qilishga harakat qilishadi.
3. Konfidensiallik va Mulkiyatlarni himoya qilish: Bulut xizmat ko'rsatuvchilari, foydalanuvchilar bilan o'rtasidagi shaxsiy va korporativ ma'lumotlar konfidensialligini ta'minlashga intiladi. Bu, ma'lumotlarga faqat shaxsiyga ruxsat berilgan odamlar kirishini ta'minlash, konfidensial ma'lumotlarni ajratib turish va mulkiyatga oid ma'lumotlarni himoya qilish shakllarini o'z ichiga oladi.
4. Xizmat to'g'risida shartnoma: Bulut xizmat ko'rsatuvchilari va foydalanuvchilar o'rtasida shartnoma (tizim faoliyatini reglamentlaydigan yuridik hujjat) mavjud bo'lishi lozim. Shartnomada axborotni himoya qilish, foydalanuvchining huquqlari va majburiyatlari, taraflar o'rtasidagi aloqalar, ma'lumotlarni
Bulutli tizimlarda axborotni himoyalashning huquqiy ta'minlanganligi haqida ko'proq malumot olish uchun quyidagi asosiy nuqtalarga e'tibor bering:
1. Tariflar va standartlar: Tariflar va standartlar, axborotni himoya qilishni huquqiy tartibga solishda muhim ahamiyatga ega. Ularning mavjudligi, xizmat ko'rsatuvchilar va foydalanuvchilar o'rtasidagi qo'llanma va imtiyozlarni aniqlab beradi. Misol uchun, ISO/IEC 27001 standarti axborot xavfsizligi uchun zarur talablar va tartibotlarni taqdim etadi.
2. Xavfsizlik tuzilmalari: Bulut xizmat ko'rsatuvchilari xavfsizlik tuzilmalari va himoya vositalarini o'rganishadi. Bu tuzilmalar ma'lumotlarni shifrlash, kimlik tasdiqlash protsesslari, xavfsizlik nazorati, veb ilovalar va kimyoviy himoya vositalarini o'z ichiga oladi.
3. Maxfiylik siyosatlari: Bulut xizmat ko'rsatuvchilari maxfiylik siyosatlarini amalga oshiradi. Bu siyosatlar, foydalanuvchilar tomonidan ko'rsatilgan ma'lumotlarni maxfiy saqlash, ularga kirishga cheklanganligini ta'minlash, ma'lumotlar almashishni cheklash va yashirinlik talablarini o'z ichiga oladi.
4. Yuridik muvozanat: Bulut xizmat ko'rsatuvchilari va foydalanuvchilar o'rtasidagi yuridik muvozanat, axborotni himoya qilishni ta'minlash uchun muhimdir. Bu muvozanatlar shartnoma, foydalanish shartlari, foydalanuvchining huquqlari va majburiyatlari, ma'lumot almashish va o'chirish tartiblari, yuridik javobgarlik va boshqalar kabi mavzularni o'z ichiga oladi.
5. Hisobotlash va sinov: Bulut xizmat ko'rsatuvchilari hisobotlash va sinov tizimlarini o'rnatingan bo'lishi lozim. Ular foydalanuvchilarga xizmat ko'rsatish natijalarini hisobotlash, xavfsizlik holatini baholash, xavfsizlik vazifalarni bajarish va muammolar ustidan ishlash imkonini beradi.
8.Elektron to`lovlarni amalga oshirishning huquqiy asoslari.
Elektron to'lovlar (e-commerce) amalga oshirishning huquqiy asoslari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Shartnoma va qo'llanma: Elektron to'lov jarayonida huquqiy asos, shartnoma (kontrakt) yoki foydalanish shartlari to'g'risida kelishuvga o'xshash shartlar yozib beriladi. Shartnomada xarid qiluvchining va sotuvchining huquq va majburiyatlari, to'lov muddati, to'lov usullari, maxfiylik siyosati, mahsulot yetkazib berish va qaytarish shartlari kabi muhim tafsilotlar keltiriladi.
2. Maxfiylik: Elektron to'lovlar jihatidan maxfiylik muhimdir. Shaxsiy ma'lumotlar, to'lov kartasi ma'lumotlari, hisob-kitoblar va boshqalar kabi maxfiy ma'lumotlarning himoyalashini ta'minlash huquqiy va texnik vositalar bilan amalga oshirilishi kerak. Foydalanuvchilarga maxfiylik siyosati haqida ma'lumot berilishi, shifrlash protokollaridan foydalanish, xavfsizlik sertifikatlarini o'rnatish va to'lov tizimi xavfsizlik standartlariga rioya qilish muhimdir.
3. Kiber xavfsizlik: Elektron to'lovlar orqali foydalanuvchilarning kiber xavfsizliklarini ta'minlash ham muhimdir. To'lov tizimlarining xavfsizlik sohalari (PCI DSS, EMV kabi standartlar)ga rioya qilishi, shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish, kimlik tasdiqlash va to'lovni himoya qilish protokollari bilan foydalanish muhimdir. To'lov jarayonlarida soxta transaktsiyalar va kimlik yetarlichasiz foydalanuvchilar bilan kurashishning oldini olish uchun xavfsizlik tadbirlari olib borilishi kerak.
4. Kiberxavfsizlik va dolzarbligi: Elektron to'lovlar bilan bog'liq bo'lgan kiberxavfsizlik va dolzarbligi huquqi va tartibotlarni o'z ichiga oladi. Bu, to'lov tizimlaridagi to'lov muammo va talablarni aniqlash, to'lov jarayonlaridagi jinoyatlar va shikoyatlarga qarshi kurashish, soxtaliklar bilan kurashish, to'lov muammosini hal qilish, hisobot berish va boshqalar kabi mavzularni o'z ichiga oladi.
|
