AZƏRBAYCAN DÖVLƏT BƏDƏN TƏRBİYƏSİ VƏ
İDMAN
AKADEMİYASI
Fənn: Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya
Mövzu: Nitqin etik məsələləri. Nitq etiketləri
Tələbə: Abbasov Nuran
Müəllim: Abdullayeva Səminə
Qrup: 111A3
İxtisas: Həndbol
Fakültə: Məşqçilik
BAKI-2023
Nitqin etik məsələləri. Nitq etiketləri
İfadə olunan bu və ya digər fikir nitq mədəniyyətinin tələbləri baxımından
düzgün, aydın, məntiqi, yığcam, səlis, zəngin, canlı, ahəngdar, sadə, dəqiq və
anlaşıqlı olmalıdır. Dilin ifadə imkanları o qədər zəngin və o qədər rəngarəngdir ki,
söz və söz formaların hansı sintaktik birləşmədə, hansı mətndə necə işlənməsi
haqqında konkret resept vermək mümkün deyil. Buna görə də eyni dildə danışan hər
fərdin öz danışıq tərzi, öz ifadə üsulu var. Lakin dilin müqəddəsliyini qorumaq, onun
ədəbi dil kimi daha da püxtələşməsi və səlisləşməsi naminə yazıda və nitq prosesində
heç kəs ədəbi dilin müəyyən edilmiş normalarından kənara çıxmamalıdır və bu
normalara əməl etmək hamının şərəfli vəzifəsidir.
Məlum olduğu kimi, insanlara məxsus ümumi mədəniyyət müxtəlif
komponentlərin məcmusundan ibarətdir. Mədəniyyətin ən vacib və aparıcı tərkib
hissələrindən biri də nitq mədəniyyətidir. Biz nitq mədəniyyəti anlayışına danışıq
mədəniyyəti ilə yanaşı, yazı mədəniyyətini də daxil edirik. Əgər hər hansı bir şəxs
öz fikrini nitq mədəniyyətinin yuxarıda sadalanan on bir komponentinin dialektik
vəhdəti əsasında ifadə edə bilmirsə, həmin şəxsin özünü mədəni adam adlandırmağa
heç bir mənəvi haqqı yoxdur.
Hər bir xalqın cəmiyyət üzvləri arasındakı müraciət etiketləri həmin xalqın
ümumi mədəniyyətinin bir hissəsidir. İnsanlar arasındakı ünsiyyət bir-birinə
müraciətdən başlanır. Müraciət forması isə müraciət edənlə müraciət olunan
arasındakı münasibətdən asılıdır. Hətta bu asılılıq o dərəcədədir ki, ünsiyyətin
başlanması və inkişafı müraciətlə müəyyənləşir.
Adamlar onları əhatə edənlərlə ünsiyyətdə müxtəlif məqsədlərlə əksəriyyətin
işlətdiyi bir sıra ifadələrdən istifadə edirlər ki, onların böyük bir qismini mədəni
danışığın etiketləri təşkil edir. Vaxtilə monarx saraylarında, diplomatik dairələrdə
və s. davranış qaydaları “etiket” adlanırdı. Hal-hazırda hər hansı bir cəmiyyətdə
qəbul edilmiş davranış və nəzakət formalarına da “etiket” deyilir. Xalqımızın milli
təfəkkürünə, etnoqrafiyasına, ənənələrinə uyğun işlənilən bu ifadələr, hazır nitq
modelləri bütün hallarda adamları razı salır, onlarda xoş ovqat yaradır, müsahibin
fəaliyyətini istiqamətləndirir, qarşılıqlı anlaşmanı təmin edir. Dilimiz belə ifadələrlə
zəngindir. Adamların gündəlik nitq fəaliyyətində onların dünyagörüşü, savad
dərəcəsi, dilə şüurlu münasibətindən irəli gələn rəngarəng ifadələr tez-tez işlədilir.
Elmi dilçilikdə sözün bir neçə vəzifəsi olduğu göstərilir: a) adlandırma
(nominativ); b) ünsiyyət (kommunikativ); v) müraciət (apelyativ).
Öz tarixi inkişafına görə müraciət növlərini belə qruplaşdırmaq olar: a) ailə-qəbilə
daxilində müraciətlər; b) xalq dilində müraciətlər, milli dildə müraciətlər.
Nitqlə ünsiyyətə başlamazdan əvvəl natiq müraciət etiketlərindən istifadə edir.
Bunu nəzərə alaraq, ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin ədəbi müraciət, danışıq
etiketləri haqqında bir neçə söz demək lazım gəlir:
1. Kömək etmək, qulluq göstərmək məqsədilə: İcazə verin kömək edim; Siz
əziyyət çəkməyin, bunu mən edərəm; Qulluğunda olum; Sizə kömək etmək
lazımdır?; Köməyə ehtiyacınız varmı?; Mən sizi eşidirəm; Cavab verməyə
tələsməyin, bir qədər fikirləşin; Sizi narahat edən nədir?; Sizə nə kömək edə
bilərəm?; Nə buyurursunuz? və s.
2. İş gördürmək, soruşmaq, üzrxahlıq etmək məqsədilə: İnciməyin, sizə zəhmət
verəcəyəm; əgər mümkünsə; zəhmət olmasa; Buyruq olmasın; vaxtınız varsa;
imkanınız olsa; Sizə əziyyət olacaq; Sizi yormayım; Rica edirəm danışın; Lütfən
söyləyin; Üzr istəyirəm; Əvvəlcədən minnətdarlığımı bildirirəm və s.
3. Məmnun olmaq məqamında: Razıyam; Etiraz etmirəm; Sizinlə şərikəm;
Xoşuma gəlir; Çox şadam; Minnətdaram; Məmnuniyyətlə; Xoşdur; baş üstə; göz
üstə; Arxayın olun; Sizi unutmaram; Sizinlə işləmək mənim üçün böyük şərəfdir;
Allah köməyin olsun; Tanrı sənə yar olsun.
4. Etiraz etmək, razılıq verməmək məqamında: Bu, məni təmin etmir; Etirazımı
bildirirəm; Etiraz edirəm; Sizin fikrinizlə şərik deyiləm; Mən başqa cür düşünürəm;
Bağışlayın, bu məsələdə sizinlə razı deyiləm; Bu, mənim xoşuma gəlmir; Belə
etməyin; Bu, ürəyimcə deyil və s.
5. Təskinlik vermək, razı salmaq məqamında: Bir qədər ətraflı düşünün;
Əsəbiləşməyin; Darıxmayın; İcazə verin danışım; İmkan verin fikrimi izah edim;
Özünüzü ələ alın; Səbr edin; Bir qədər səbrli olun; Nə etmək olar, qismət belə imiş
və s.
6. İntizama dəvət, məzəmmət etmə:Sizdən bu hərəkəti gözləməzdim;
Belə hərəkət sizə yaraşmaz; Siz adınıza layiq hərəkət etməlisiniz; Danışığınıza fikir
verin; Allah xatirinə razı olun; Nəzakətli olun; Çalışın ki, başqaları sizdən razı
qalsın; Bir qədər səmimi olun, səhvinizi etiraf etməkdən çəkinməyin və s.
7. Qarşılama məqamında: Xoş gördük; Nə gözəl təsadüf; Xoş gəlmişsiniz; Lap
vaxtında gəlmişsiniz; Həmişə siz gələsiniz; Sizin gəlişinizə şadam; Sizi arzulayırıq;
Səni çoxdan gözləyirdim; Gələn qədəmləriniz var olsun və s.
8. Dəvət etmək məqsədilə: Xoş gəlmisiniz; Buyurun qonağımız olun və s.
9. Vidalaşma məqamında: Sizi səbirsizliklə gözləyirik; Salamat qalın; Zəhmət
çəkdiniz; Sizə əziyyət verdik; Gecəniz xeyrə qalsın; Yuxunuz şirin olsun; Allah
amanında; Eviniz abad olsun; Həmişə şadlığa gələk; Sizləri bir daha evimizdə
görsək, şad olarıq; Allah yolunuzu açıq eləsin, işinizi xeyrə calasın və s.
10. Görülən işin müqabilində razılıq, rəğbətləndirmə: Afərin; Əhsən;
Minnətdaram; Hər şey üçün minnətdaram; Təşəkkür edirəm; Sizə zəhmət verdim;
Sizə borcluyam; Zəhmət çəkmə; Narahat olma; Sağ olun; Allah sizdən razı olsun;
Allah köməyin olsun; Biz bundan məmnun olduq; Sizin əl qabiliyyətinizə heyranam;
Sizə qibtə edirəm; Çox sağ olun; Afərin, mərhaba; Allah səni dərd-bəladan uzaq
eləsin; Allah ürəyinizə görə versin; Allah sizi bizə çox görməsin; Qəm, kədər sizdən
uzaq olsun; Səni Allah saxlasın və s.
11. İcrası hər hansı bir səbəbdən mümkün olmayan işin müqabilində: Çox
sağ olun; Sizə zəhmət verdim; Əziyyət çəkdiniz; Nə etmək olar, siz bacardığınızı
etdiniz və s.
12. Arzu-istək və təbrik etmək məqamında: Yaxşı yol; Sağlıqla qalın; Uğur olsun;
Xoşbəxt olun; İşiniz avand olsun; Allah işinizə fərəc versin; Allah sənə yar olsun;
Ürəyincə ömür sürəsən; Min bir budaq olun; Var olasan; Gözünüz aydın olsun;
Yolunuz uğurlu olsun; Bayramınız mübarək; Ad gününüz mübarək; Yeni dərs iliniz
mübarək; Həmişə şənlikdə; Halal olsun; Xeyirli olsun; Allah balalarını saxlasın;
Allah köməyin olsun; Allah səni ümid yeri eləsin; Allah imdadına çatsın; Ananın
südü sənə halal olsun; Əlin-qolun var olsun; Üzün ağ, başın uca olsun; Bərəkətli
olsun; Göz dəyməsin; Ömrün uzun olsun; Allah iltifatını artıq eləsin; İlahi,
mərhəmətinə min şükür və s.
13. Hal-əhval
tutmaq
məqamında:
Əhvalınız
necədir?
Necə
dolanırsınız?;Güzəranınız necədir?; Xanımınız necədir?; Həyat yoldaşınız necədir?;
Özünüzü necə hiss edirsiniz? və s.
14. Öyrənmək məqsədilə verilən suala cavab məqamında: Buyurun,
soruşun; Lütfən buyurun; Sizə məmnuniyyətlə cavab verməyə hazıram; Bu mənim
üçün xoşdur; Bu, mənim vəzifə borcumdur; Bu dəqiqə öyrənib sizə deyərəm; Bir
dəqiqə gözləyin, öyrənim; Cavabım sizi qane etdimi? Daha nəyi bilmək
istəyirsiniz?; Bağışlayın, bu barədə məlumatım azdır (yoxdur); Xeyr, tanımıram;
Yaxşı tanımıram; Xeyr, bilmirəm.
15. Əzizləmə, yalvarış məqsədilə: “Canım qurban”, “baş üstə”, “Göz üstə yerin
var”, “qurban olum”, “quzum”, “sonam”, “dilbərim”, “ağrın alım”, “canım qurban”,
“başına dönüm” və s.
16. Danışmağa başlamaq məqamında: İcazənizlə fikrimi bildirim. Mənə söz
verdiyiniz üçün minnətdaram. Məni dinlədiyiniz üçün təşəkkür edirəm və s.
17. Deyilənlərlə razılaşmaq, mübahisədən imtina etmək məqamında: Bu
məsələyə hazır deyiləm. Sizin fikrinizə şərikəm. Məsələ mənə aydındır. Bu barədə
söhbət açmağa ehtiyac duymuram.
18. Məsləhət vermək məqamında: Bunları nəzərə alsanız, yaxşı olar. Bu, sizin
xeyrinizədir. Bu, sizə başucalığı gətirər. Çalışın müsahibinizi axıra qədər dinləyə
biləsiniz və s.
19. Məsləhəti qəbul etmək məqamında: Dediklərinizlə razıyam. Bunlar mənim
xeyrimədir. Faydalı məsləhətiniz üçün çox sağ olun. Sizin bu xeyirxah məsləhətinizi
heç vaxt unutmaram. Sizin təklifinizi qəbul edirəm. Çalışacağam ki, dediklərinizə
əməl edim. Sizin üçün bu işi etməyə çox şad olardım və s.
20. Telefonla danışanda; Zəng edəndə: Alo, sabahınız (axşamınız, hər vaxtınız)
xeyir olsun. Bağışlayın, mən kiminlə danışıram? Sizi narahat edən Kamilədir.
Bilmək istəyirəm… Fikrimi sizə çatdıra bildimmi? Çox sağ olun. Bağışlayın,
vaxtınızı aldım. Deyəsən, sizi yordum. Təşəkkür edirəm. Minnətdaram. Zəngə cavab
verəndə: Alo, salam, eşidirəm sizi. Buyurun. Zəhmət olmasa bir qədər ucadan
danışın. Bağışlayın, zəng edən kimdir? Xoşdur. Bu saat çağıraram. Mütləq
yetirərəm. Arxayın olun! Sağ olun!
21. Süfrə etiketləri: “Bismillah”, “Bərəkətli olsun”, “Allah bol eləsin”, “Nuş
olsun”, “Buyurun”, “Çox sağ olun”.
Nitqin etik məsələləri nəzakətli davranış qaydalarına və etik normalara düzgün
riayət edilməsini tələb edir. Etika müəyyən cəmiyyət daxilində insanların bir-birinə
münasibətini tənzimləyən nəzakətli danışığı və əxlaq normalarını özündə ehtiva
edir. Nəzakətli rəftar, hərəkət, davranış milli mənəviyyat və mədəniyyətimizin
başlıca, əsas komponentlərindən sayılır. Nitq etiketlərindən danışarkən, onun “etika”
ilə münasibətinə də diqqət yetirmək lazım gəlir. Əksərən bu iki termin arasında
sərhəd cızılmamış, onlar bir-biri ilə ya qarışdırılır, ya da tamamilə eyniləşdirilir.
“Etika” və “etiket” terminləri məna, səslənmə və tətbiq olunma sahələrinə görə bir-
birinə yaxın mənalı sözlər kimi dərk edilmişdir. “Etiket” fransız, “etika” isə latın
sözüdür. “Etiket” sözü fransız dilində iki mənada işlənir: 1) yarlıq, etiket, yazı; 2)
mərasim. “Etiket” sözü də latın dilində iki mənalıdır: 1) ictimai şüur formalarından
biri kimi əxlaq, tərbiyə və mənəviyyat haqqında fəlsəfi nəzəriyyə; 2) hər hansı sinfin,
cəmiyyətin və ictimai təşkilatın əxlaq qaydaları. “Etiket” sözü holland dilində,
əsasən “paycıq” mənasında işlədilmişdir. “Paycıq” ilkin olaraq “malın, eksponatın
üstünə yapışdırılmış kağız” mənasında olmuşdur, sonralar isə “kağız” mənasını
qazanmışdır (3,179)”. İndi isə etiket sözü həm “yarlıq”, həm də “danışıq norması”
şəklində işlənilir və “yarlıq” mənası ilkin, “danışıq norması” isə törəmədir. Etika
fəlsəfə elminin tədqiqat sahəsinə daxil olub, əxlaq, mənəviyyat qaydalarını əhatə
edirsə, etiket isə cəmiyyətdə mədəni, etik, əxlaq normalara uyğun davranış
qaydalarını əks etdirir. Əlbəttə inkar etmək olmaz ki, etiketin mahiyyətində etik
xarakterə malik xüsusiyyətlər durur. Lakin etiketin məxsus olduğu etik xarakteri onu
etika ilə eyniləşdirmək haqqı vermir. Etik normalar daxilində nitq etiketlərinin
gözlənilməsi cəmiyyət tərəfindən təqdirəlayiq hal kimi qarşılanır. Nitq və etiket bir-
birilə üzvi əlaqədədir, nitqin əxlaqi dəyərlərə, etik normalara uyğun olması danışan
haqqında adresatın müsbət rəyinə səbəb olur. Bununla da, danışan səlis, mədəni nitqi
ilə həmsöhbətini heyran etməklə qalmır, söhbətdə təsiredici qüvvəni və söhbətin
gedişatında idarəni öz əlinə alır. Nitq etiketlərindən bəhs açarkən bir çox hallarda
digər etiketlərin də onun tərkib hissəsi kimi verilməsi halları da müşahidə olunur.
“Etiketin isə 3 növü göstərilir: Xarici görünüş etiketi, nitq etiketi və davranış etiketi
(2,41)”. Bir-birilə sıx bağlı olan bu üç etiket növlərinin hər biri özünəməxsus
cəhətləri ilə fərqlənir. Xarici görünüş etiketinə səliqəli və zövqlü geyim tərzi, saç
düzümü və s. zahiri görünüş əlamətləri daxildir. Məlumdur ki, hər mərasimin öz
geyim tərzi var və xarici görünüş etiketinin də tələbi hər hansı bir mərasimə uyğun
geyim tərzinin seçilməsidir. Etiketə uyğun, səliqəli və zövqlü xarici görünüş insan
haqqında xoş təəssüratın yaranmasına səbəb olur. Davranış etiketi isə insanların
cəmiyyət tərəfindən müxtəlif situasiyalar üçün qəbul edilmiş, nümunəvi hesab
edilən hərəkətlərinin məcmusudur. Nitq etiketi isə cəmiyyət tərəfindən müəyyən
edilmiş müvafiq nitq situasiyasında insanlar arasında mədəni ünsiyyət və nitq
davranışını tənzimləyən etik qaydalar sistemindən ibarətdir.
Nitq etiketi hər bir cəmiyyətin nitq davranışı formulları, ünsiyyət stereotipləridir.
Onlar cəmiyyətdə davranış normalarının tənzimləyicisi olmaqla yanaşı, mədəni
ünsiyyətin formalaşdırılmasında müəyyənedici rol oynayır. Nitq mədəniyyəti -
ünsiyyət prosesi - nitq etiketi vəhdəti meydana çıxır. Nitqin mədəni səciyyə və
keyfiyyətlərinə yiyələnmədən ünsiyyət prosesində iştirak etmək qeyri-mümkündür.
İstər yazılı, istərsə də şifahi nitq bacarıqlarından məhrum yaxud onlara istənilən
səviyyədə yiyələnməyən insan ünsiyyətdən kənar qalır. Ünsiyyət isə insanların
mənəvi tələbatıdır və bu tələbatın ödənməməsi əsəb pozuntularına və daha ciddi
xəstəliklərə səbəb olur. Ünsiyyət müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilə bilər. Jestika,
mimika və nitq ünsiyətin qurulmasında geniş istifadə olunan vasitələr hesab olunur.
Bildiyimiz kimi, dilin başlıca funksiyası onun əsas ünsiyyət vasitəsi olması,
ünsiyyətə xidmət etməsidir. Ünsiyyət vasitəsilə insan yaşadığı cəmiyyətdə özünün
daşıdığı ictimai vəzifəsini və sosial funksiyasını yerinə yetirir, zəruri rəftar və
davranış normalarına yiyələnir. Bu prosesdə insan həm də özünənəzarət və
idarəetmə funksiyalarını həyata keçirir. Ünsiyyətin səviyyələri münasibətlərin
formlaşmalarından asılı olaraq müxtəlif səciyyə daşıyır. Ünsiyyət anlayışı etiketdən
daha genişdir. Etiket hər zaman ünsiyyət prosesində həyata keçsə də, hər ünsiyyət
etiket ola bilmir. Çünki etik normaları bilmək heç də ona hər zaman əməl etmək
demək deyil. Bəzən insan şüurlu şəkildə etik normanı poza bilir.
Ünsiyyət qurmaq özü də bir mədəniyyətdir və ünsiyyət mədəniyyəti ümumnitq
mədəniyyətinin tərkib hissəsidir. “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə ünsiyyət
sözünün bir neçə mənası verilmişdir: “1) qarşılıqlı münasibət, əlaqə, yaxınlıq, ülfət;
2)əlaqə,
rabitə,
qarşılıqlı
münasibət;
3)
xoş
münasibət,
yaxınlıq,
mehribanlıq”(6,428). Ünsiyyət psixologiyanın da geniş tədqiq olunan
sahələrindəndir və psixoloji araşdırmalarda ünsiyyətin insan həyatının müxtəlif
sahələrini əhatə etməsi, insanları birgə fəaliyyətə sövq etməsi məsələləri qeyd
edilmişdir.“Ünsiyyət insanlar arasında təmasın yaranması və inkişafı prosesi kimi
meydana çıxır. Ünsiyyət insanlar arasında birgə fəaliyyət tələbatından doğan
təmasın çox planlı inkişaf prosesidir. Başqa sözlə, insanların öz münasibətlərini
aydınlaşdırmaq və ümumi nəticə əldə etmək məqsədilə öz səylərini əlaqələndirməyə
və birləşdirməyə yönəldilmiş qarşılıqlı təsirinə ünsiyyət deyilir (5, 98)”. Ünsiyyət
prosesi sadəcə insanlar arasında qarşlılqlı anlama və birgə fəaliyyəti təmin etmir,
həm də informasiya mübadiləsi kimi çıxış edir. Bu baxımdan, psixoloji
ədəbiyyatlara nəzər salsaq, söylədiyimiz fikrin əksini taparıq. “Müasir sosial
psixologiyada ünsiyyətin üç mühüm tərəfi, cəhəti qeyd olunur: 1) ünsiyyət
informasiya mübadiləsi kimi və yaxud ünsiyyətin kommunikativ tərəfi; 2) ünsiyyət
qarşılıqlı təsir prosesi kimi və ya ünsiyyətin interaktiv tərəfi; 3) ünsiyyət insanların
bir-birini qavraması, anlaması kimi və yaxud ünsiyyətin perseptiv tərəfi (5, 99 )”.
Nitq etiketi və ünsiyyət mədəniyyəti bir-birini tamamlayan və bir-birindən
ayrılmaz, üzvi əlaqədədir. “Ünsiyyət prosesində danışan özünü üç formada təqdim
edə və ya tanıtdıra bilər: 1) öz hərəkəti, rəftarı, daxili təbiəti ilə; 2) şəxsiyyəti, elmi
və mədəni səviyyəsi ilə; 3) kimlə necə və kimə nədən danışmağı ilə (3, 179)”.
Ünsiyyət prosesinin hər bir iştirakçısı həmsöhbətinin nitq davranışına təsir edir, dil
vasitələrinin seçimini müəyyənləşdirir. Bu zaman həmsöhbətlərin cinsi, yaşı, sosial
statusu və s. amillər mühüm rol oynayır. Cəmiyyətdə insanlar arasında ünsiyyətin
yaradılmasında nitq etiketlərinin daşıdığı rol olduqca böyük və əhəmiyyətlidir.
Etiket ünsiyyətin zahiri tərəfini təşkil edir və “nitq etiketi sabit, milli dəyərlər
daxilində olan ünsiyyət formaları sistemidir (2, 40)”. O, insanlar arasındakı
münasibətləri tənzimləyir və mənəvi-əxlaqi norma, dəyərlərini özündə əks etdirir.
Nitq etiketləri nitq daşıyıcısının davranış norma və qaydalarını ehtiva etməklə, etik
davranış mədəniyyətini formalaşdırır. Bundan başqa, insanların verbal və qeyri-
verbal davranışını müəyyənləşdirməklə insanların bir-birinə olan münasibətinin
təzahürüdür. Nitq etiketləri verbal və qeyri-verbal ünsiyyət prosesində geniş istifadə
edilir. Verbal ünsiyyət kommunikasiya vasitələrinin – dilin, söz və ifadələrin köməyi
ilə yaradılır. Qeyri-verbal ünsiyyət isə mimika, jestika, pantomimika, işarələr sistemi
ilə qurulur.
İctimai yerlərdə, müəyyən cəmiyyət daxilində, kollektivdə və ya ailədə insanın
özünü necə aparması, kimə necə müraciət etmək qaydaları danışıq etikasında yer
alır. Danışıq etikası sistem təşkil edib, özünün normaları mövcuddur. Səmimi və
mədəni ünsiyyətin yaradılmasında danışıq etikasının gözlənilməsi olduqca
əhəmiyyətlidir. Danışıq etikası bir sıra komponentlərdən ibarətdir: 1) müraciət
qaydaları; 2) şad və ya qəmli xəbərləri çatdırma qaydaları; 3) dinləmə qaydaları; 4)
söhbətə qoşulma; 5) verilən suallara mədəni cavab qaydaları; 6) mimika və
jestlərdən məqamında düzgün istifadə etmə qaydaları. Danışıq etikasına istər şifahi,
istərsə də yazılı nitqdə riayət edilməsində nitq etiketlərindən düzgün və səmərəli
istifadə gərəkdir. Nitq etiketləri cəmiyyətdə insanlararası sağlam münasibətin
tənzimlənməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu və ya digər situasiyalarda nitqin
səlis, məqsədəuyğun qurulmasında hər situasiyaya müvafiq söz və ifadələrdən
lazımınca və məqsədli surətdə istifadə insanlar arasında anlaşıqlı dialoqun
qurulmasını təmin edir.
Məqalənin aktuallığı. Nitq etiketlərinin üzvi əlaqə və mahiyyətinin açılması
onlardan ünsiyyət prosesində məqsədyönlü istifadəni təmin edir. Məqalənin praktik
əhəmiyyəti. Nitq etiketlərinin daşıdığı etik xarakteri onun fəlsəfə elmi daxilində
öyrənilən etika ilə üzvi əlaqəsini ortaya qoyur. Bu əlaqəni aşkara çıxarmaq, etiketin
digər növləri ilə nitq etiketinin fərqini göstərmək onların mahiyyətini açmağa kömək
edir.
Xalqın milli təfəkkürünə, etnoqrafiyasına, ənənələrinə uyğun müəyyən
nitq etiketi normaları, qaydaları vardır ki, hər bir mədəni və savadlı adamın onlara
əməl etməsi nitq mədəniyyəti baxımından zəruri sayılır. Danışığın milli
mintalitetimizə uyğunluğu ünsiyyətin müxtəlif məqamları, situasiyalarında söz,
ifadə, nitq etiketlərindən düzgün istifadə edilməsində özünü göstərir. Ən münasib,
xoşagələn etiketlərin (nəzakətli, ürəkaçan söz və ifadələrin) yerində işlədilməsi
ünsiyyətə girənlər, dinləyicilər tərəfindən razılıqla qarşılanır. İnsanın arzusu,
istəyi, hətta bəzən də taleyi çox zaman onun müvafiq nitq etiketlərini işlədə
bilməsindən asılı olur. Bu tələblərin gözlənilməməsi insanların narazılığına,
münasibətin,
qarşılıqlı
anlaşmanın
pozulmasına
gətirib
çıxarır.
Ali məktəb praktikasında tələbələrin onlara dərs deyən müəllimi başqası
ilə əvəz etmək barədə müraciətinin dəfələrlə şahidi olmuşuq. Müəllim və tələbə
münasibətində belə xoşa gəlməyən hal əksərən danışıq etikasının pozulması,
tələbəyə qarşı kobud söz və ifadənin işlənilməsi nəticəsində baş verir. İnsan bütün
hallarda öz danışığına nəzarət etməyi, ifadələri ölçüb-biçməyi bacarmalı, heç bir
vəziyyətdə etika qaydaları pozulmamalıdır. Xüsusi gərginlik keçirən adamlar çox
vaxt əsəbi danışır. Belələrinə onu tanıyanlar “əsəbidir, bənd olmayın” deyə bəraət
verirlər. Əslində heç də belə olmamalıdır. Qeyri-normal danışığa görə adamlar
məzəmmət edilməlidir. Həm ailədə, həm də ictimai yerlərdə nitqin etik normaları
gözlənilməli, lüzumsuz, təhqiramiz sözlər işlədilməməlidir.
Ədəbiyyat:
1. Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, “Elm və təhsil”, 2013
2. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. Azərbaycan dilində nitq etiketləri
(məqalələr toplusu). Bakı, 2016
3. Həsənov H. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı, Bakı Universiteti,
2003
4. Seyidov S. Həmzəyev M. Psixologiya. Bakı, 2007
5. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 4cilddə. II cild. Bakı, Şərq-Qərb, 2011, 712 s.
| 