Международный научный журнал № 4 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» ноябрь, 2022 г
837
«TEXNOLOGIYA FANIDA ILMIY TADQIQOT METODLAR»
Toʼlaganov Dilmurod Mirjalolovich
Toshkent viloyati Qibray tumani
39-umumiy oʼrta taʼlim maktabning
"Texnologiya" fani oʼqituvchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada texnologiya fani darslarida interfaol metodlardan biri
grafikli organayzerlardan foydalanish metodikasi “Klaster”, “Venna diagrammasi”,
“Konseptual jadval” misolida ishlab chiqilgan. Ushbu metodlarning afzallik va
kamchiliklari ham yoritilgan.
Kalit so‘zlar: Grafikli organayzerlar, “Klaster”, “Venna diagrammasi”, “Konseptual
jadval”
Abstract: This article has developed one of the interactive methods in technology
lessons using the method of graphic organizers using the example of "Cluster", "Venn
Diagram", "Conceptual Table". The advantages and disadvantages of these methods are
also highlighted.
Keywords: Graphic organizers, "Cluster", "Venn diagram", "Conceptual table".
Yangicha dunyoqarash xalq ta’limida ilgari surilgan uzluksiz ta’lim va shaxs xislatlarini
ijodkorlik ta’limi orqali rivojlantirishda ta’lim nazariy asioldiga yangi vazifalarni qo‘yadi.
Xalq ta’limi tizimini tubdan o‘zgartirish, uning rivoji uchun pedagogik, uslubiy, psixologik
sharoitlarni yaratish talab etiladi. Amaliyotdan shu narsa aniq ravshanki, har qanday ilmiy
xulosa tajriba va ilmiy tadqiqotlarga asoslanadi. Pedagogikada, xususan ta’lim va
tarbiyada ilmiy tadqiqotlar hech qachon to‘xtamaydi va uzluksiz davom
etaveradi.Pedagogik tadqiqotlarning fani sifatida maktab va boshqa o‘quv yurtlarining
faoliyati, uning maqsadi, dasturiy ma’nosi, o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyati, tashkiliy
shakl hamda ijtimoiy sharoitlar xizmat qiladi.Didaktik faoliyat o‘qituvchi va
o‘quvchilarning hatti-harakatlaridan iborat. Bunday faoliyat natijasida o‘quvchilar bilim,
iqtidor va ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar, o‘z dunyo qarashini, shaxsiy qadriyatlar tizimini
shakllantiradilar. Taxsil natijasida o‘quvchi shaxsining turli xislatlari shakllantiriladi.
Bunday o‘zgarishlarni kuzatish, hisobga olish pedagogik tadqiqotlarnnig asoslaridan
hisoblanadi. Yuqoridagi o‘zgarishlar, o‘qituvchining didaktik faoliyati ta’siridagi va o‘z
shaxsiy hatti-harakatlari ta’siridagi o‘zgarishlar orasidagi qonuniyatlarni ochishga, ularni
taxlil qilishga imkon beradi. O‘quvchilar va o‘qituvchilarning o‘quvishlari sharoitlari,
harakatlari, ta’limmazmuni, metod va vositalari orasidagi bog‘liqliklar, tabiat
qonuniyatlari qanday ob’ektiv xarakterga ega bo‘lsa, shunday ob’ektiv xarakterga
egadir.Ta’lim va tarbiyaga taalluqli hatti-harakatlarni tafakkurga asoslanib taxlil qilish
pedagogika va didaktika da yagona usul hisoblanishini Yan Amos Komenskiyning «Buyuk
didaktika»,
K.D.Ushinskiyning
«Inson
tarbiya
fanisifatida»
asarlarida
ko‘rish
Международный научный журнал № 4 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» ноябрь, 2022 г
838
mumkin.O‘quvtarbiya jarayoni haqida jiddiy xulosalar chiqarish uchun muntazam ravishda
olib borilgan kuzatishlar, tajriba, faktlarga asoslangan emperik tadqiqotlar natijalariga
asoslanish zarur. 2. Mehnat ta’limida qo‘llaniladigan ilmiy tadqiqot metodlari. Mehnat
ta’limi muammolariga aratilgan ilmiy izlanishlar o‘tkazishdan maqsad talim va tarbiya
xususiyatlari, samarali metodlarni ishlab chiqish va amaliy qo‘llash, texnik vositalarini
qo‘llashga doir masalalarni yechishdan iboratdir.Ilmiy pedagogik izlanishlar jarayonini
shartli ravishda quyidagi bosqichlarga bo‘lish mumkin:
1.O‘qituvchining adabiyotlarni o‘rganishi va amaliy ishlari asosida muammoni
aniqlashi.
2. Gipoteza qurish, ya’ni o‘qitishni bosqichma-bosqich tashkil etish. O‘qituvchining
faktlar va ularni taqqoslash orqali izlanuvchi asoslangan taklifni berishi.
3. Izlanish natijalarini rasmiylashtirishi va o‘quv jarayoniga qo‘llashi.Mehnat ta’limi
o‘qitish metodikasida ilmiy izlanishlarning umumilmiy va maxsus metodlari
qo‘llaniladi.Umumilmiy metodlarga :nazariy izlanish, kuzatish, suhbat va eksperimentlar
kiradi.Nazariy metod – adabiyotlardan o‘rganish va tahlil qilish, hamda pedagogik
tajribalar asosida olib boriladigan izlanishlar kiradi. Adabiyotlar ustida ishlashda kitob va
jurnallar, maqolalar va patentlar, ilmiy ishlanmalar to‘plamlar va kataloglar, internet
tizimidan olingan ma’lumotlardan foydalaniladi.Kuzatish - odatda tabiiy kuzatish orqali
o‘quvchilarning fanlarni o‘zlashtirishlari, ularning xulq-atvori va muomalalaridagi
o‘zgarishlarni hisobga olish va tegishli ta’limiy-tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish yo‘llarini
belgilash uchun qo‘llaniladi. Bu metod o‘qituvchining pedagogik tajribaning muayyan bir
tomoni va hodisalarini biror maqsadni ko‘zda tutib idrok etish tashkil etadi. Bunda
kuzatishlar tezligi va soni, kuzatish ob’ekti, vaqti, pedagogik vaziyatlarni kuzatish uchun
ajratiladigan xarakteristika va hokazolar hisobga olinadi.
Shuningdek, kuzatish metodi ta’lim-tarbiyaning mazkur vaktdagi holatini aniqlash
imkonini beradi. Kuzatish metodining maqsadi bor faktlarni yoritishdangina iborat
bo‘lmay, oldindan qo‘yilgan maqsad bo‘yicha aniqlanishi lozim bo‘lgan faktlarni qidirish va
aniqlashdan iboratdir.
Kuzatish jarayonida o‘qituvchini qiziqtiruvchi muammo va vazifalar kuzatishni tanlab
o‘tkazishni taqozo etadi. O‘qituvchi muayyan tanlangan muammoni hisobga olib, nimani
kuzatish kerakligini tanlab oladi. Shuning uchun hamu kuzatish natijasida yechilishi kerak
bo‘lgan muammoni hali kuzatishni boshlamasdan oldinroq biladi.
Natijada
o‘qituvchining
kuzatish
natijalarini
umumlashtirishi
birmuncha
osonlashadi.Kuzatishga asoslangan tasniflashishlari uch ko‘rinishga ega:
1) obzor tadqiqotlari;
2) ta’lim-tarbiya unsurlari orasidagi bog‘liqlikni aniqlash; 3) izlanish tadqiqotlari.
Bunday sharoitda kuzatish to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bevosita amalga oshiriladi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bevosita kuzatish faktlarni qabul qilib olish, tushunib yetish va
o‘lchashdan iborat, ya’ni:
Международный научный журнал № 4 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» ноябрь, 2022 г
839
- qabul qilib olish – sezish organlari yordamida tekshiruvchi ob’ekt aniq joyda
turganligini qayd qilish;
- tushunib yetish tanlab olingan, qayd qilingan ob’ekt oldindan aniq yoki noaniqligini
aniqlash;
- o‘lchash – shu ob’ektning sonini aniqlash.Bilvosita kuzatish ob’ektni bevosita
kuzatish imkoniyati bo‘lmaganda amalga oshiriladi. Shunday ob’ektdagi shaxsning tug‘ma
qobiliyati, imkoniyatlari, intizomlilik, rostlik, kamtarlik, kamsuqumlik kabi xislatlari kirishi
mumkin. Bunday xislatlarni bevosita kuzatish natijasida aniqlash qiyin. Shuning uchun
ham o‘qituvchi o‘ziga qulay ko‘rsatkichlardan foydalanadi.Bevosita va bilvosita kuzatish
bilan bir qatorda faol kuzatish ham qo‘llaniladi. Faol kuzatishda didaktik jarayonda
bevosita o‘qituvchining o‘zi ham qatnashadi va jarayonning borishigata’siretadi. Bunda
ishtirok etishning ijobiy tomoni shundan iboratki, o‘qituvchi bo‘lib o‘tayotgan jarayonning
ikir-chikirlarini tushunib yetadi, bu esa o‘quv jarayonini tadqiqot talablariga yo‘naltirish
imkonini beradi.
Bunday usul ayrim kamchiliklariga qaramasdan, ijodkor-o‘qituvchilar tomonidan
o‘quvchilar faoliyatini faollashtirishda keng qo‘llaniladi.Bilvosita kuzatish o‘qituvchini
hodisalarni o‘rganishga ko‘proq jalb etishga imkoniyat yaratadi. Mashg‘ulotlar
stenogrammalari, uchinchi odam tomonida tayyorlangan kuzatish bayonlari, foto-
kinolavhalar, rasmlar, diagrammalar, statistic mashg‘ulotlar shular jumlasidandir. Bu
hujjatlar pedagogik faoliyatning natijalarini hamda ijtimoiy muhit, xususan o‘qituvchi
faoliyatining o‘quvchi shaxsida uyg‘otadigan o‘zgarishlarni kuzatish imkonini beradi.Ilmiy-
tekshirish maqsadlarini aniqlash o‘qituvchini qiziqtirib qolgan muammoli holatni taxlil
qilish ehtiyojidan kelib chiqadi. Bunday holatni tahlil qilish va unda ma’lum va
noma’lumlarni aniqlash, qo‘shimcha adabiyotlarni o‘rganish, tajribali shaxslarning bu
masalaga bergan bahosi o‘qituvchiiing asosiy va qo‘shimcha muammolarni aniqlash
imkonini beradi.Suhbat metodi - so‘rashning birturib o‘lgani holda o‘qituvchining jiddiy
tayyorgarlik ko‘rishini talab etadi, chunki u tekshirayotgan o‘quvchi bilan bevosita aloqada
bo‘lish vaqtida og‘zaki suhbat tarzida, suhbatdoshining javoblarini yozmasdan erkin
muomala formasida qo‘llaniladi.Pedagogik so‘rash metodi – o‘qituvchining boshqa
hamkasblaridan pedagogik tajribaning biror tomoni yoki hodisalari haqida axborot olish
jarayoni bu metodning asosini tashkil qiladi. So‘rash savollarning mantiqiy o‘ylangan
tizimi, ularning aniq ifodalanishi, nisbatan kamchiligi (3-5ta) nazarda tutiladi. Shuningdek,
qat’iy formadagi javobni ("ha","yo‘q") ham taqozo etishi mumkin.Test, so‘rovnomalar –
bu so‘rovnoma, ya’ni anketa usuli qo‘llanganda yaratilgan ilmiy farazning yangiligini bilish,
aniqlash, o‘quvchilarning yakka yoki guruhli fikrlarini, qarashlarini, qanday kasblarga
qizishlarini, kelajak orzu-istaklarini bilish va tegishli xulosalar chiqarish, tavsiyalar berish
maqsadida o‘tkaziladi.Test savollaridan ko‘zlangan maqsad qisqa vaqt ichida
o‘quvchilarning bilimlarini, qiziqishlarini, kasblar haqidagi fikrlarini yoppasiga
baholashdir.O‘quvchilarning bilimini va saviyasini aniqlash uslublaridan biri – bu test
Международный научный журнал № 4 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» ноябрь, 2022 г
840
yordamida gisinovdir.Test sinovlar metodi – bu yozma javoblarning ommaviy ravishda
yig‘ib olish metodidir. Test sinovlarini (anketalarini) ishlab chiqish murakkab ilmiy jarayon.
Venn» diagrammasining afzalliklari: grafik organayzer sifatida tizimli fikrlash,
solishtirish, taqqoslash, tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Uning yordamidao‘tilgan
mavzu yana bir bor takrorlanib, o‘zlashtirilgan bilimlar talabalar yodidasaqlanib qoladi.
Uning yana bir afzalligi sifatida kam vaqt talab qilinishini aytibo‘tish mumkin. U kichik
guruhlarni shakllantirish asosida aniq sxema bo‘yichaamalga oshiriladi.
«Venn» diagraVenn» diagrammasining kamchiligi: diagrammaning kamchiligi
shundaki, belgilangan aylana ichiga katta sig‘imdagi ma’lumotni joylashtirishda
qiyinchilikyuzaga keladi. Agar har bir keltirilgan ma’lumotning tartib raqami ko‘rsatilmasa,
o‘xshash jihatlarni aylanalarning kesishgan qismida to‘liq yozish shart. Ajratilgan joyesa
(aylanalarning kesishidan hosil bo‘lgan qismi) barcha ma’lumotlarni sig‘dirishimkonini
bermaydi.
Konseptual jadval - o’rganilayotgan hodisa, tushuncha, fikrlarni ikki va undan ortiq
jihatlari bo’yicha taqqoslashni ta’minlaydi. Tizimli fikrlash, ma’lumotlarni tuzilmaga
keltirish, tizimlashtirish ko’nikmalarini rivojlantiradi.
Konseptual jadval quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi.
1. Konseptual jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Taqqoslanadiganlarni
aniqlaydilar, olib boriladigan taqqoslanishlar bo‘yicha, xususiyatlarni ajratadilar.
2. Alohida yoki kichik guruhlarda konseptual jadvalni to‘ldiradilar.
- Uzunlik bo‘yicha taqqoslanadigan (fikr, nazariyalar) joylashtiriladi;
- Yotig‘i bo‘yicha taqqoslanish bo‘yicha olib boriladigan turli tavsiflar yoziladi
XULOSA
Ta’kidlash joizki, bugungi kun ta’limida eng dolzarb bo’lgan texnologiya fani
darslarida interfaol usullarni qo’llash o’quvchilarda bilimlarni faollashtirishni tezlashtiradi,
fikrlash jarayoniga mavzu bo’yicha yangi o’zaro bog’lanishli tasavvurlarni erkin va ochiq
jalb qilishga yordam beradi. Shuningdek, kasbiy bilim, ko’nikma va malakalarni
rivojlantirib, kasbiy sifatlar hamda ma’naviy dunyoqarashni rivojlantiradi.
| 