Jahon amaliyotida auditning rivojlanish bosqichlari

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI

“MASOFAVIY VA IKKINCHI OLIY TA’LIM”

BAJARDI:Nasimova Salima

-Audit buxgalteriya hisoboti va yozuvining to'g'riligi va ishonchliligini aniqlash bilan buxgalteriya hisobi ma'lumotlarini tekshirish bilan bog'liq

Birinchi qayd qilingan auditorlar qadimgi Fors podshosi Doro josuslari bo'lgan (miloddan avvalgi 522 dan 486 yilgacha). Ushbu auditorlar "qirolning quloqlari" sifatida provintsial satraplarning (qadimgi Forsda viloyat hokimi) xatti-harakatlarini tekshirib ko'rishgan.

1494 yilda Luca Pacioli Italiyaning Venetsiyadagi savdogarlar tomonidan qo'llaniladigan buxgalteriya hisobining ikki tomonlama tizimiga oid kitobni nashr etdi. Bu buxgalteriya hisobi bo'yicha birinchi kitob edi.

1840-1920 yillar

Zamonaviy audit 1844 yilda Buyuk Britaniya parlamenti "Aksiyadorlik kompaniyalari to'g'risida" gi qonunni qabul qilganida boshlandi. Birinchi marta akt bo'yicha direktorlar aktsiyadorlarga auditorlik tekshiruvi o'tkazilgan moliyaviy hisobot, balans hisoboti orqali hisobot berishni talab qildilar. 1844 yilda auditor buxgalter yoki mustaqil bo'lishi shart emas edi, ammo 1900 yilda mustaqil auditorni talab qiladigan yangi kompaniyalar to'g'risidagi qonun qabul qilindi.

Ikkinchi bosqich:

Birinchi jamoat buxgalterlari tashkiloti 1854 yilda tashkil etilgan Edinburgdagi buxgalterlar jamiyati edi. Amerika jamoat buxgalterlari uyushmasi 1887 yilda tashkil topgan bo'lib, keyinchalik Amerika sertifikatlangan buxgalterlar instituti (AICPA) ga aylandi.

Uchinchi bosqich
AQSh amaliyoti 19-asrning oxiridan boshlab aktivlar va majburiyatlar to'g'risida yoki ko'pincha balans auditi deb ataladigan dalillarni yig'ish jarayoniga qarab rivojlanib bordi. Moliyaviy hisobotlarning notogri tushunchada yuritilishi 1929-yilda aksiya bozori qulashiga olib keldi

AQShning 1933 va 1934 yillardagi Qimmatli qog'ozlar to'g'risidagi aktlari bilan Qo'shma Shtatlardagi yirik fond birjalarini tartibga soluvchi Qimmatli qog'ozlar va birjalar bo'yicha komissiya (SEC) tashkil etildi. Ushbu qonunlar butun dunyo bo'ylab auditorlik faoliyatiga katta ta'sir ko'rsatdi.

Nyu-York fond birjasida yoki Amerika fond birjasida aktsiyalarni sotishni istagan kompaniyalar balans bilan bir qatorda tekshirilgan daromadlar to'g'risidagi hisobotlarni chiqarishi shart edi. Bundan tashqari, 1920-yillarning moliyaviy hisobotlarini chalg'itishda avvalgi muammolar sababli, ushbu moliyaviy hisobotlarni taqdim etishning to'g'riligiga e'tibor qaratildi va auditorning vazifasi taqdimotning adolatliligini tekshirish edi.

To'rtinchi bosqich

1970-yillarda auditorlik yondashuvida "operatsiyalarni kitoblarda tekshirish" dan "tizimga tayanish" ga o'tish kuzatildi. Bunday o'zgarish kompaniyalarning hajmi va murakkabligining muttasil o'sib borishi natijasida tuzilgan bitimlar sonining ko'payishi bilan bog'liq bo'lib, bu erda auditorlar tomonidan bitimlarni tekshirish rolini o'ynashi ehtimoldan yiroq edi. Natijada, ushbu davrda auditorlar o'zlarining auditorlik protseduralarida kompaniyalarning ichki nazoratiga ancha yuqori darajada ishonishgan. Kompaniyaning ichki nazorati samarali bo'lganda, auditorlar moddani sinab ko'rish darajasini pasaytirdilar.

1980 yil boshida auditorlarning yondashuvlari qayta tiklandi, bu erda ichki nazorat tizimlarini baholash juda qimmat jarayon deb topildi va shuning uchun auditorlar o'z tizimlarining ishlarini qisqartirishga va tahliliy protseduralardan ko'proq foydalanishga kirishdilar. Buning kengayishi 1980-yillarning o'rtalarida xatarga asoslangan auditorlik tekshiruvi bo'lib o'tdi. Xavfga asoslangan audit - bu auditor yondashuv bo'lib, unda auditor xatolarni ehtimoli ko'proq bo'lgan sohalarga e'tiborini qaratadi.

Beshinchi davr

Ushbu buxgalteriya janjallari, Arron Andersenning Enron janjalidagi roli tufayli o'sha paytda Big 5 auditorlik kompaniyasidan biri qulashiga olib keldi.

Garchi hozirgi davrdagi auditning umumiy maqsadlari bir xil bo'lib qolgan bo'lsa-da, ya'ni moliyaviy hisobotga ishonchlilikni berish, turli mamlakatlarda amalga oshirilgan keng islohotlar natijasida auditorlik amaliyotiga jiddiy o'zgarishlar kiritildi.

Auditning tarixiy rivojlanishini o'rganish auditorlik tekshiruvining maqsadi va uning roli ekanligini ko'rsatdi

auditorlar doimo o'zgarib turadi, chunki ularga tarixiy muhim kabi kontekstli omillar katta ta'sir ko'rsatadi

voqealar (masalan, yirik korporatsiyalar qulashi), sudlarning hukmi va texnologik o'zgarishlar (masalan.

hisoblash tizimlari va CAATlarning rivojlanishi). Ushbu kontekstdagi har qanday katta o'zgarishlar kuzatilishi mumkin

omillar auditorlik funktsiyasi va auditorlarning roli o'zgarishiga olib kelishi mumkin. Natijada, auditorlik tekshiruvi amalga oshiriladi har doim rivojlanib boradi.

Hozirgi
davr auditi
Soliq boshqarmasi.
Vazirliklardagi nazorat taftish bo’linmalari
Hukumatga yoki moliya vaziriga bo’ysunadi, davlat byudjeti

daromadlar qismining to’ldirilishini nazorat qiladi.

byudjet tomonidan mablag’ bilan

ta’minlanib, davlat moliyaviy nazoratining oliy organi yoki tegishli vazirlikka bo’ysunadi.

Asosiy vazifasi byudjet mablag’larining to’g’ri sarflanishini nazorat qiladi.

Mustaqil auditorlik moliyaviy nazorat

oshirilgan muomalalarning qonuniyligini shartnoma asosida nazorat qiladi.

Bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratning quyidagi tashkiliy
tizimidan foydalaniladi
Rivojlangan mamlakatlarda mustaqil auditorlik tashqi moliyaviy nazoratning asosiy

shakli bo’lib hisoblanadi va u keng profilli taftishchilar tomonidan amalga oshiriladi.

Turli mamlakatlarda auditni tashkil qilish bilan bog’liq qoidalarni o’rganish shuni

ko’rsatadiki, ularda bir-biriga o’xshashliklar mavjud:

 korxonalar moliyaviy hisobotlarini majburiy audit nazoratidan o’tkazish;

 auditorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilar uchun ma’lum malakaga ega bo’lishi bilan

bog’liq talablar;

 auditorlikka faqat shu mamlakat fuqarolarini tayinlash.

Bu mamlakatlarning har birida auditorlik xizmatlarining soni juda ko’p. Ularning faoliyati shu darajada keng tarqalganligi xalqaro auditorlik tashkilotlarining shakllanishiga olib keldi. Xususan, Diplomli jamoatchi buxgalterlar xalqaro assotsiatsiyasi 147 ta mamlakatda faoliyat ko’rsatadigan 4 mingdan oshiq auditorlik firmalarini birlashtiradi. Xorijiy mamlakatlarning nazorat amaliyotidagi ijobiy tajribalarni o’rganish va yoyish maqsadida 1953 yili BMT qoshida nodavlat tashkiloti - Oliy Nazorat Organlarining Xalqaro Tashkiloti (INTOSAI) tuzilgan. Bu tashkilotni tuzishga quyidagi omillar sabab bo’lgan:

 jahon iqtisodiyotida baynalminallashish tendentsiyalarining kuzatilishi;

 biznes va savdo-sotiqning rivojlanishi;

 ko’p millatli korporativ operatsiyalarning kengayishi;

 pul mablag’larini samarali nazorat qilishga intilish;

 davlat nazoratining kuchaytirilishi va chet el inves-titsiyalarining boshqarilishi.

Biznes bo’yicha ekspert vazifalarini bajarish uchun auditor keng bilim, mahorat va tajribaga ega bo’lishi lozim. Bizning mustaqil mamlakatimizda auditning dunyoga kelishi va auditorlik firmalarining barpo etilishi asosan, aktsiyadorlik jamiyatlari, qo’shma korxonalar va tijorat banklarining tashkil etilishi bilan bog’liq bo’lib, ularning hisobotlari auditor xulosasiz rasmiy maqomga ega bo’la olmaydi.
Auditorlik ishlarining rivojlanishi tufayli yirik transmilliy kompaniyalar va

firmalar vujudga keldi. Ularning bir qancha davlatlarda o’z filiallari mavjud.

O’zbekistonda auditorlik amali xonliklar davridayoq mavjud bo’lgan. U

paytda auditorlik vazifasi o’z ichiga maslahatchi, tanobchi va ish yurituvchi

kabilarni olgan. Shuni ta’kidlash lozimki, u vaqtdagi audit tushunchasi hozirgi

auditorlik faoliyati mohiyatidan tubdan farq qilgan.

O’zbekistonda zamonaviy auditorlik kasbi 1990 yildan keyin boshlandi.

Bozor munosabatlari rivojlanishi bozor infratuzilmasining ajralmas qismi sifatida

auditning vujudga kelishiga olib keldi. Auditorlik faoliyatining O’zbekistondagi

hozirgi holati rivojlanish sari dadil odimlayotganidan dalolat bermoqda.

Germaniyada auditorlik faoliyati «Auditorlarning professional ustavi

to’g’risida»gi qonunga (24.07.1961 y) muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu qonunga

muvofiq, auditor deb, mazkur kasbni jamoatchilik oldida oshkora bajara oladigan

va tegishli imtihonni topshirish orqali o’zining shaxsiy va professional layoqatini

tasdiqlagan shaxs tan olinadi.
Auditor professional faoliyatining mazmuni iqtisodiy sohada auditorlik

tekshiruvlarini amalga oshirish; kafolat berish, soliq masalalari bo’yicha konsalting

xizmati ko’rsatish; ishlab chiqarishni boshqarish sohasida ekspert sifatida ishlashi

va vasiylik faoliyatidan iborat.

Germaniyada auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini olish bilan

bog’liq savollar majmui puxta ishlab chiqilgan. Malaka imtihonlarini o’tkazish

uchun Federal erlar oliy ma’muriyatining vakillaridan rais tayinlanadi. Barcha

komissiya a’zolari e’tiroz bildirmasa, da’vogarlarni imtihonga qo’yish haqida rais

qaror qabul qiladi.

Auditorlik faoliyatini professional boshqarish uchun Auditorlar Palatasi

tashkil etilgan. Auditorlar faoliyatini nazorat qilish Palata va sud organlari

tomonidan amalga oshiriladi.

Frantsiyada auditorlik faoliyati 12 avgust 1969 yilda qabul qilingan dekret va

24 yanvar 1994 yildagi hukumat qaroriga muvofiq amalga oshiriladi. Bu

yo’nalishdagi asosiy ishlar professional tashkilot – schetlar bo’yicha

komissarlarning milliy kompaniyasi tomonidan bajariladi.

Kompaniyaning asosiy maqsadi – auditorlarning o’z professional faoliyatini

amalga oshirishlari ustidan nazorat o’rnatish, a’zolarining obro’-e’tiborini va

mustaqilligini himoya qilishdan iborat. Kompaniya auditorlarni ikki darajada

birlashtiradi. Mintaqaviy darajada professionallik faoliyatini tashkil etish va

tartibga solish bilan mintaqaviy kompaniyalar shug’ullanadilar. Ular auditorlarni

ro’yxatga oladigan mintaqaviy komissiyalar va mintaqaviy sud-intizom Palatalari

bilan hamkorlikda ish olib boradilar. Milliy darajada esa, Kompaniya ro’yxatga

olish bo’yicha Milliy Komissiya va Milliy intizom Palatasi bilan hamkorlik qiladi.

Xorijda mustaqil auditorlar yakka holda faoliyat ko’rsatishlari mumkin.

Ammo ular ko’p hollarda firmalar va tashkilotlarga birlashib (bu samaraliroq

bo’lganligi uchun), ular har xil nomlanadi. Masalan, xalqaro amaliyotda va

zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda diplomli buxgalterlar firmalari (Angliyada CA

firms) yoki diplomli jamoatchi buxgalterlarning firmalari (AQShda CPA firms) va

boshqalar to’g’risida ma’lumotlar uchraydi.

o’zida qirq besh mingdan ko’p) faoliyat ko’rsatadilar. Bular xilma-xil bo’lib, bir

kishidan yoki bir necha qasamyod qilgan buxgalterlardan iborat (bunday firmalar

90-95%). Xususiy firmalardan tortib, to transmilliy korporatsiyalar hisoblangan va

xalqaro audit amaliyotida hal qiluvchi rol o’ynaydigan, yirik auditorlik firmalari

ham mavjud. G’arbdagi yirik korporatsiyalar tomonidan auditorlik xizmati

bozorida hukmronlik

o’rnatilishi va

o’tgan XX asrda kapitalning

baynalminallashishi ham auditorlik firmalarining rolini yanada oshirdi. Birinchi

transmilliy auditorlik korporatsiyalari, monopolistlar vujudga keldi va kuchli

mavqega ega bo’ldilar (asosan, ikkinchi jahon urushidan keyin). Bunga misol

«katta sakkizlik» bo’lib, u keyinchalik tegishli o’zgarish (transformatsiya)lardan

so’ng, avval «oltilik»ka aylangan va 2000 yildan boshlab esa «katta to’rtlik» deb

atalmoqda. Ko’plab mamlakatlarning obro’li professional va ishchan nashrlari

vaqti-vaqti bilan etakchi auditorlik-konsultatsion firmalarning (milliy hamda

transmilliy) ro’yxatini e’lon qilib turadilar. Ushbu ro’yxatlarning ko’pchiligi

ularning faoliyati to’g’risidagi har xil statistik ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Bu

ma’lumotlar vaqti-vaqti bilan yangilanib turiladi.
3. AUDITORIK FAOLIYATNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI
1.Tasdiqlovchi audit
2.Maqsadli sistemali audit
3.Tavakkalchilikka asoslangan audit
Tasdiqlovchi audit tekshirish davomida auditor har bir xo’jalik muomalasini

tekshirgan va tasdiqlagan hamda parallel ravishda hisob registrlarini tuzgan.

Hozirda esa bu hisob ishlarini qayta tiklash deyiladi.

Maqsadli sistemali audit mijozning ichki nazorat tizimining qay darajada

ishlayotganligini tekshirishga asoslanadi. Agarda ichki nazorat tizimi oqilona

tashkil qilingan hamda yaxshi ishlayotgan bo’lsa, tashqi auditorlar o’z ishlarini

tanlab tekshirish hamda alohida ob’ektlarni nazoratdan o’tkazish bilan cheklanadi.

Bu esa, albatta, auditorning ish vaqtini hamda audit jarayoniga qilinadigan

xarajatlarni kamaytiradi. Ammo, auditor bunday tekshiruv o’tkazishda mijozning

xo’jalik faoliyati tizimi samaradorligini har jihatdan baholashi hamda korxonada

yuz beradigan o’g’irlik, firibgarlik holatlarini ham inobatga olishi lozim.

Tavakkalchilikka asoslangan audit tavakkalchilik baland bo’lgan joyda

tekshirish vaqtini ko’proq ajratish hamda past tavakkalchilik bo’lgan joyda

tekshirishga kam vaqt ajratishga asoslanadi. Bu tekshirish xarajatlarini kamaytirish

yuzasidan kelib chiqadi.

Auditorlik tekshiruvi iqtisodiy nuqtai nazardan ikki turga bo’linadi:

1. Ichki audit;

2. Tashqi audit.

Ichki audit – bu xo’jalik ichida uning faoliyatining samaradorligini tekshirish

va aniqlashda mustaqil baho berishdir.

Foydalanilgan adabiyotlar

2.The evolution of auditing: An analysis of the historical development by Lee Teck-Heang and Azham Md. Ali