Landshaftning komponentlari landshaft kompanentlari o’rtasidagi o’zaro ta’sir va aloqadorlik

Landshaftning komponentlari landshaft kompanentlari o’rtasidagi o’zaro ta’sir va aloqadorlik

REJA

• 1. Komponent to`g`risida tushuncha
• 2. Landshaft komponentlari
• 3. Landshaft hosil qiluvchi omillar
• 4. Fatsiya va urochishe haqida tushuncha

Komponent - lotincha so`zdan olingan bo`lib tarkibiy qism degan ma`noni anglatadi. Landshaft ham barcha katta-kichik geotizimlar singari agregat holati nisbatan bir xil bo`lgan moddiy qismlar- komponentlardan tashkil topgandir. Umuman olganda geografik adabiyotda komponent tushunchasi anchagina erkin talqin qilingan. Ba`zan landshaft komponentlariga qum qoratuproq, muz, yashil 6arglar, suv yuzasi kabilarni ham kiritishadi.

Ba`zan esa inson tomonidan bunyod etilgan texnik inshootlar, shaharlar, yashil maydonlar ham landshaft komponentlari deb hisoblanadi. Masalan, D. L.Ardmand (1975) agregat tarkibi bir xil bo`lgan qismlarni hayot bor yoki yo`qligini hisobga olgan holda, landshaftning komponentlari deb hisoblaydi. U tabiiy komponentlarga turli gazlar suyuqliklar, tog` jinslari, tuproq. o`simlik, qor va muz, hatto texnik inshoatlarni ham kiritadi.

• Uning fikricha iqlim va relyef komponent emas, balki komponentning xususiyatidir.
• F.N.Milkov (1990) landshaftning komponentlariga tog` jinslari, yer os-ti va usti suvlari, tuproq. o`simlik va hayvonot dunyosini kiritadi.Shunga o`xshash ta`rifni biz "Oxrana landshaftov" (1982) nomli izoxli lug`atda ham ko`ramiz.

• Unda landshaftning komponentiga geografik qobiqning litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferalarning landshaft chegarasidagi qismlari kiradi deb ko`rsatilgan.
• Landshaft komponentlari bir-biri bilan o`zaro aloqada bo`lib, birining o`zgarishi qolganlarining ham o`zgarishiga olib keladi.

• Lug`at mualliflari komponenlarni ikkiga: tabiiy va antrpoogen komponentlarga bo`lishgan.
• Birinchisiga tog` jinslari, havo yer osti va usti suvlari, tuproq. o`simlik, hayvonot dunyosini kiritsalar,
• ikkinchisiga turli inshootlar, qishloq xo`jalik maydonlari
• kabilarni kiritadilar.
• Landshaftshunos olim N.A.Solnsev ikkinchi landshaft tashkil topishi va rivojlanishida turli komponentlar turlicha o`rin tutadi deydi.

• Ularning ba`zilari kuchli bo`lsa, ba`zilari kuchsiz hisoblanadi, N.L.Solnsev landshaft-ning komponentlarini kuchlisidan kuchsiziga tomon quyidagi tartibda joy-lashtirgan: tog` jinslari – atmosfera - suvlar - o`simlik - hayvonot dunyosi.

• Uningcha landshaftning geologik tuzilishi, tog` jinslarining litologik tar-kibi, relyef, iqlim, tuproq kabilar landshaftning komponentlari hisoblan-maydi.
• Shunday qilib, yuqorida kelgirilgan fikrlarni umumlashtirib quyidagi-cha xulosa chiqarish mumkin.

• Landshaftning komponentlari deb, uning tarkibiy qismlari: tog` jinslari, havo, suvlar, o`simlik va hayvonot dunyosi kabilarga aytiladi. Iqlim, relyef, tuproq esa, komponent emas. Ulardan birinchisi havoning, ikkinchisi tog` jinslarining xususiyatlaridir.

• Uchinchisi esa tog` jinslarining havo, suv va organik hayot ta`sirida o`zgarishidan yuzaga kelgan hosiladir.
• Landshaftning tashkil topish va rivojlanishida sanab o`tilgan komponentlarning qaysi biri yetakchi, qaysi biri ikkinchi darajali ahamiyatga ega degan savolning javobi ham mulohazalidir.

• Tabiiy geograflar orasida birlamchi va ikkilamchi, yetakchi yoki yetakchi bo`lmagan, kuchli yoki kuchsiz komponentlarni aniqlashga urinish bor. Masalan. N.L.Solnsev (1960) tuzgan komponentlar tizimida geomatik komponentlar kuchli yoki relyef, suv, havo kabi komponentlar, biotik komponentlar (o`simlik va hayvonlar) ikkinchi darajali yoki kuchsiz hisoblanadi.

• Tabiiy geografik mujassamalarning shakllanishi va rivojlanishida ishtirok etadigan omillarning o`zaro teng emasligi haqidagi fikrni dastlab biz L.L.Grmyurskiyning (1946) ishida uchratamiz. U tabiiy geografik omillarning eng kuchlisini "harakatlantiruv-chi kuchlar" deb ataydi.

• Uning fikricha, harakatlanuvchi kuchlar tabiiy geog-rafik mujassamaning ko`lamiga bog`liq holda o`zgarib turadi.
• Geografik mintaqalarda iqlim hodisalari harakatlantiruvchi, materiklarda geomorfologik, sektorlarda yana iqlim, zona va kichik zonalarda yana geomorfologik va nihoyat landshaftlarda gidrologik, aerogeomorfologik va fitogeografik hodisalar harakatlantiruvchi kuchlar hisoblanadi.