[390]
MAMLAKATIMIZDA ZARGARLIK SOHASINI O’RNI VA ZARGARLIK
BUYUMLARINI YASASH
Almatova Maloxat Nurmatovna
Toshkent viloyati, Yuqori Chirhiq tumani
3-umumiy o'rta ta'lim maktabining 1-toifa texnologiya fan o'qitvchisi
Annotatsiya:
Zargarlik san’ati o’zbek milliy – badiiy madaniyat tarixining ajralmas kismi
bulib, u xalkning olis utmishidagi oliy maksadlarini urganishda yordam beradi. Zargar
ustalar tomonidan yasalgan buyumlar, ular yashagan davr san’atining uslubiy
xususiyatlarini uzlarida namoyon etadilar.
Kalit so’zlar: zargarlik, zeb, buyumlar, Xiva, Qo’qon, tarix, zargarlik sanoati.
Jahon bozorida oltinning 50 foizidan ortig‘i, yaʼni 2200 tonnadan ziyodi hamda kumushning
20 foizidan ko‘prog‘i, yaʼni 6500 tonnadan ortig‘i zargarlik buyumlarini ishlab chiqarishga
ishlatiladi. Dunyoning zargarlik sanoati rivojlangan mamlakatlari qatoriga Italiya, Buyuk
Britaniya, Germaniya, Frantsiya, Rossiya, Hindiston, Xitoy, Turkiya kabi davlatlarni
kiritish mumkin.
Maʼlumki, zargarlik sanʼati o‘zbek milliy, badiiy madaniyati tarixining ajralmas qismi
bo‘lib kelgan. Uning ko‘p asrlik anʼanalarini tiklash va takomillashtirish, mahalliy zargarlik
buyumlari ishlab chiqarilishi va tizimdagi ishlab chiqaruvchi korxonalar faoliyati
samaradorligini oshirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ichki va tashqi bozorlarda
mahsulotlarning raqobatbardoshligini taʼminlash, shuningdek, aholining yuqori sifatli
mahalliy zargarlik buyumlariga bo‘lgan talabini qondirish maqsadida Prezidentimiz
tomonidan joriy yilning 18-maydagi “O‘zbekiston Respublikasida zargarlik tarmog‘ini jadal
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5721-sonli farmoni qabul qilindi. Mazkur
farmon tufayli mamlakatda mahalliy zargarlik tarmog‘ini tiklash va rivojlantirish,
shuningdek ishlab chiqaruvchilarga qimmatbaho metallardan foydalanish huquqi berilib,
mahalliy zargarlik mahsulotlari hajmini kengaytirilishiga zamin yaratdi. Shu bilan birga,
ushbu farmon bilan sohada tizimli kamchiliklarning mavjudligi eʼtirof etilgan holda
investitsiyalarni faol jalb qilish, sifatli zargarlik mahsulotlarini ishlab chiqarish bo‘yicha
[391]
faoliyat yuritayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va yangilarini tashkil etish, ushbu
mahsulotlar eksportini kengaytirishga to‘sqinlik qilib, tarmoq rivojiga salbiy taʼsir
ko‘rsatayotgan omillarga chek qo‘yildi.
Bundan tashqari, zargarlik buyumlari ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi
tadbirkorlik subʼektlariga bir nechta xuquq va imtiyozlar berildi. Jumladan, metall xom-
ashyosini (oltin, kumush va ularning parchalarini) sotib olish va taʼminlanish bo‘yicha
zargarlik buyumlari ishlab chiqaruvchilarga quyidagi huquqlar:
- «Navoiy KMK» DK va «Olmaliq KMK» АJdan qimmatbaho metallarni (oltin va kumush)
o‘lchov plastinalari ko‘rinishida, shuningdek, 5 gramm va undan ortiq bo‘lgan og‘irlikdagi
va granulalarni (qimmatbaho metallar sof og‘irligiga qayta hisoblaganda) London
qimmatbaho metallar birjasining tonggi fiksingi asosida milliy valyutada sotib olish;
- sotib olingan qimmatbaho metallarni boshqa zargarlik buyumlari ishlab chiqaruvchilariga
sotish imkoniyatlari berildi.
Shuningdek, farmonning 3-bandiga asosan, 2019-yil 1-iyundan boshlab qimmatbaho
metallarni sotib olish uchun berilgan milliy valyutadagi tijorat banklari kreditlari bo‘yicha
foiz xarajatlarini Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasidan oshadigan, biroq
kreditlar bo‘yicha 5 foizlik punktdan ortiq bo‘lmagan qismida qoplash uchun O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni
qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasi tomonidan kompensatsiya qilish orqali mahalliy
zargarlik mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash
mexanizmi joriy etildi.
O‘zbekiston Banklar assotsiatsiyasi tijorat banklari bilan birgalikda zargarlik buyumlari
ishlab chiqaruvchilar qimmatbaho metallarni sotib olishi uchun qisqa muddatli revolver
(qayta
tiklanuvchi)
kreditlarni
ajratish
amaliyoti
kengaytirildi.
Farmonning 13-bandida, yaʼni Tadbirkorlik subʼektlariga vakolatli davlat organi tomonidan
beriladigan litsenziya asosida affinaj faoliyati bilan shug‘ullanishda quyidagi huquqlar:
qimmatbaho metallarni sotib olish va sotish uchun birja savdolarida ishtirok etish; aholidan
qimmatbaho metallarni, shu jumladan oltin izlovchilar usulida qazib olingan qimmatbaho
[392]
metallarni, zargarlik buyumlarini, ularni ishlab chiqarishdan hosil bo‘lgan parchalar va
chiqindilarni sotib olish; mamlakatimiz har bir hududda shu jumladan Toshkent shahrida
tayyor zargarlik buyumlarini ishlab chiqarishdan sotishgacha bo‘lgan to‘liq jarayonni o‘z
ichiga oluvchi zamonaviy zargarlik savdo-ishlab chiqarish markazlarini tashkil etilishi
nazarda tutilgan.
Shubhasiz, mazkur Farmonning qabul qilinishi zargarlik sohasida mavjud kamchiliklarni
bartaraf etish, zamonaviy zargarlik tarmog‘ini shakllantirishning uchun qulay shart-
sharoitlar yaratadi. Jumladan: O‘zbekistonning turli hududlarida zargarlik sanʼatining ko‘p
asrlik anʼanalarini saqlash va rivojlantirishga; zargarlik tarmog‘ini rivojlantirish bo‘yicha
qabul qilingan dasturiy chora-tadbirlarni amalga oshirishni muvofiqlashtirish, ilmiy-
texnikaviy, texnologik, investitsiyaviy va eksport siyosatini izchil olib borishga; tayyor
zargarlik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmlarini oshirish va sifatini yaxshilash bo‘yicha
ishlarni samarali tashkil etish, uning dizaynida talab etilayotgan yo‘nalishlar va
texnologiyalarni o‘zlashtirish, xalqaro talablarga muvofiq zargarlik mahsulotlarini
sertifikatlashtirish va standartlashni taʼminlash, sifat menejmentining zamonaviy usullarini
keng joriy etishga; mahsulotlarni sotish bozorlarini kengaytirish ichki va tashqi bozorlarda
zargarlik buyumlariga bo‘lgan narxlarni shakllantirishga; dunyo bozorlarida raqobatbardosh
bo‘lgan, yuqori likvidli zargarlik mahsulotlari va qimmatbaho metallar va toshlardan
yasalgan sanʼat mahsulotlari ishlab chiqarilishini tashkil etish, to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet el
investitsiyalarini hamda zamonaviy texnologik uskunalar va innovatsiyaviy izlanishlarni
tatbiq etish tajribasiga ega xorijiy investorlarni jalb etishga va qolversa, zargarlik sanoati
uchun tizimli professional kadrlar tayyorlashni tashkil etish va yangi ish o‘rinlari yaratishga
yo‘naltirilganligi bilan ham jozibadordir.
XIV – XV asrlarda zargarlik san’ati xakidagi ma’lumotlar bizgacha goyat kam etib kelgan.
Ustalar yasagan buyumlar esa kariyib saklanmagan. Bu davrlarda ishlangan bezaklar fakat
devoriy rasmlar orkali miniatyura va adabiy manbalardagina bilamiz. Xukmdor va saroy
ayollar boshlarida dabdabali sulton (jiga) takib yurganlar. Xokimiyat boshlikining ramzi toj
bulib, u xudi taxt singari, avloddan – avlodga meros koldirganlar. XV asr boshida boy
ayollarning bosh kiyimi xakida, Ispaniyadan kelgan elchi Ryui Gonzales de Klavixo batafsil
[393]
tuxtaladi: «Ayollar boshidagi kizil kiyim xuddi dubulgaga uxshaydi, bu dubulga juda baland
bulib, unda durlar, yokud va feruzalar, yana turli tuman toshlar kuzga tashlanadi. Undan
yukorirokda tilladan kilingan chambar xam bor, unga xam tosh va durlar kadab zeb berilgan
edi. Dubulganing ustida kushksimon soyabon bulib, unga xar biri ikki enlik keladigan uchta
yokut kadab kuyilgan, tepada ok sulton bulib, undan bir – biriga zar ip bilan boglab kuyilgan
uchlarida tosh va durlar yarkirab turgan kush patlari kuzgacha osilib turgani»ni eslaydi.
Mazkur bosh kiyim bir oz uzgargan xolda XIX asrgacha iste’molda bulgan. XVII asrlarga
kelib zargarlik buyumlarining naksh bezagi judayam murakkablashib bordi. Bu davrda Urta
Osiyodagi uzaro ichki kelishmovchiliklar ziddiyatlar madaniyatga, shu jumladan zargarlik
san’atining rivojlanishiga salbiy ta’sir etdi. Keyinchalik xonliklar paydo bulishi bilan xayot
turmush tarzi uz iziga tusha boshladi. Bu davrlarga kelib mugil boskinchilardan sung
birinchi marta oltin tangalar ishlatila boshlandi. Zargarlik buyumlari oltin kumush va boshka
rangli metallardan ishlandi. Kurol aslaxalar ajoyib kimmatbaxo toshlar bilan bezatildi. XIX
asr va XX asr boshlarida Urta Osiy xonliklari urtasida badiy xunarmandchilik rivojlandi,
shular katori zargarlik san’ati xam tez sur’atlar bilan rivojlandi.
Xar bir zargarlik markazi uzining shakl va bezaklari bilan ajralib turuvchi, usha joy uchun
xos bulgan umumiy xususiyatlarga ega zeb – ziynat buyumlarni ishlab chikargan. Boshka
xunarmandchilik singari zargarlar xam oksokol, «kalantar» tomonidan nazorat kilingan.
Zargarlik kasbi ugilga me’ros bulgan, ota kasbidan yuz ugirish ugil uchun kurnamaklik,
shakkoklik sanalgan. Zargarlarga kupincha ularning xotinlari va kizlari kumaklashgan.
Ba’zi ustalar turli xil ziynat buyumlari yasaganlar, ba’zilari fakat bir xildagi ziynat
buyumlarini yasashga urganganlar.
XIX – XX asrlarda tilla, kumush, brinj, mis, kimmatbaxo toshlar, shishadan zeb – ziynat
buyumlari yasalgan. Tilla asosan buyumlarga tilla suvi yuritishda foydalanilgan XX asr
boshiga kelib tillani uzidan zargarlik buyumlari yasash kupaydi. Bu xol tashki
dabdabadozlikga uch bulgan saroy axlining talablari natijasida yuzaga keldi. La’al, yokut
va uning turlari, zumrad, xaridorgir toshlar bulgan. Tosh va ma’danlarga tilsim, mukaddas
va sexr jodu deb karash bu davrda xam saklanib kolgan. Ular shifobaxsh va xoloskorlik
[394]
kudratiga ega, inson takdirini uzgartira oladi, tabiyatga xam tasir kilib, yomgir yogdirar va
ekinlarni kurgokchilikdan asrab koladi, baxt saodat, boylik va omad keltiradi degan
tasavvurlar, xoloskorlik, ximoya xususiyatlari deyarli barcha zeb – ziynat buyumlarida
saklanib kolgan.
Mazkur zargarlik buyumlari korachadan kelgan, kora kuz, kora kosh, kora soch, ochik va
extirosli, rang barang liboslarga burkalgan ayollarga muljallangan. Bosh, peshona, chakka,
engsa, soch, kulok, buyin, kukrak, kultik, bel, kul, oyok va burunga muljallangan zeb ziynat
buyumlari birgalikda ularning xammasi badiy ramziylik ma’nosini ochib beruvchi yaxlit
ansamblni tashkil etadi. Bularning xammasi kelin kuyovlar libosini tuldirib, xonadonda tuy,
bayram va boshka marosimlarda takaladi. Bu zeb – ziynat buyumlarning juda kupchilik
shakl va bezaklarning tub negizi ancha oldingi asrlarda yaratilgan asarlarga borib takaladi.
Zargarlik buyumlarning cheksiz xilma – xilligi kishini xayratda koldiradi. Bunchalik kup
shakl va kiyofalarning kelib chikishiga inson dunyoga kelgan paytdan tirikchiligi uchun
zarur bulgan oddiy mayda chuda ashyolar shunday kiyofalarni kelib chikishiga asos bulgan
degan fikr tugiladi. Zargarlik buyumlari turli tuman bulib ular uziga xos nomlanadi. Boshga
taxyaduzi, tumor, peshonaga tangaduzi, kulokka zirak, chakkaga bodomoy, kukrakga
tumor, shavkala, sochpopuk, gajak, butun tirnok, yarim tirnok, kush duo, burunga aravak,
buyinga buyin tumor, belga kamar, peshxalta, kalitbogi, kulga bilauzuk, barmok bezaklari
va boshkalar bor.
Zargarlik zeb – ziynatlar bilan bezatilgan bosh kiyimi tuy liboslari ichida eng asosiy
xisoblangan va u onadan kiziga meros kilib berilgan. Xorazm Amaliy san’at bulimidagi
zargarlik ekspozitsiyasidagi KP№ 1142 taxyaduzi namoishda turibdi (bu bosh kiymiga takib
kuyilgan bezak). Boshka zargarlik buyumlarida bulgani singari taxyaduzida xam turli
rangdagi tosh va shishalar ishlatiladi. Bu borada bir Xivalik zargar kuyidagilarni aytgan edi:
«Oldingilar ziynat uchun bitta rangdagi toshlar kuyilsa chiroyli kurinadi der edilar. Birok
yomon kuzdan saklanish uchun bir necha rangdagi toshlar bulmasa bulmaydi deb oldingi
fikrlardan kaytganlar». Zargarlik san’atidagi kup ranglikga bulgan «Ixlos»ning sabablaridan
biri rivoyat orkali anashunday izoxlanadi.
[395]
Xulosa o‘rnida shuni qayd etish joizki, respublikamizda bu borada mavjud boy mineral-xom
ashyo bazasidan samarali foydalangan holda zargarlik sanoatini istiqbolda Markaziy
Osiyoda eng yetakchi ishlab chiqaruvchi sohalardan biriga aylantirishimiz lozim bo‘ladi.
| 