Mavzu: Ishlab chiqarish jarayoni va uning turkumlanishi
Ishlab chiqarish omillari va uning tarkibi.
Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni.
Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari.
Biz oldingi bobda aytganimizdek, inson yashamog‘i uchun ovqatlanishi, kiyinishi, Shuningdek, uy-joy, ro‘zg‘or buyumlari, turli jihozlarga ega bo‘lmog‘i zarurdir. Bu zarur hayotiy vositalarning barchasi inson mehnati bilan yaratiladi. Kimdir g‘alla etishtiradi, kimdir un tauyorlaydi, kimdir bu undan non ishlab chiqaradi, kimdir paxta xom ashyosi etishtiradi, kimdir paxtadan tola ishlab chiqaradi, yana kimdir toladan ip qilib to‘qiydi, kimdir kiyim-kechak tikadi va hokazo.
Shunday qilib, insoniyat iste’mol qilmasa yashay olmaganidek, ishlab chiqarmasdan ham tura olmaydi. Shuning uchun insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida va barcha zamonlarda, barcha mamlakatlarda inson hayotining asosini moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish tashkil etadi. Lekin ming afsuslar bo‘lsinki, ko‘pgina iqtisodiyot nazariyasi kitoblarida, ayniqsa keyingi vaqtlarda nashrdan chiqqan darslik va o‘quv qo‘llanmalarida ishlab chiqarish jarayonini yoritish e’tibordan chetda qolib ketmoqda. Bu bir tomondan, talabalarning mahsulotlar (tovarlar va xizmatlar) qaerda, kim tomonidan, qanday ishlab chiqarilishini, texnika va texnologiyalarning qaerda qo‘llanilishini va qanday bo‘lishini tuShunmaslikka olib kelsa, ikkinchi tomondan, butun ishlab chiqarish jarayonida sodir bo‘layotgan ishlab chiqarish munosabatlaridan bexabar qolishiga sabab bo‘lmoqda. Xolbuki, ishlab chiqarish jarayonida sodir bo‘ladigan munosabatlar ayirboshlash, taqsimot va iste’mol jarayonlarida bo‘ladigan munosabatlarga yo‘nalish beradi va ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish bo‘lmasa ayirboshlanadigan, taqsimlanadigan narsaning o‘zi bo‘lmaydi. Chunki ishlab chiqarish jarayonida qanday shakldagi munosabatlar sodir bo‘lsa, boshqa fazalardagi munosabatlar ham Shunday shaklda sodir bo‘ladi. Shuning uchun ishlab chiqarish jarayonidagi munosabatlarni bilmaslik ko‘pgina chalkashliklarga olib keladi.
Ayrim adabiyotlarda daromadlar yaratiladi va ishlab chiqariladi degan fikrlarning uchrab qolishining sababi ham ishlab chiqarish jarayonidagi munosabatlarni bilmaslikdan deb o‘ylaymiz. Ma’lumki, ishlab chiqarishda faqat mahsulot ishlab chiqariladi, ular sotilib taqsimlangandan keyingina turli ko‘rinishdagi daromadlar shakllanadi. Shuning uchun biz ishlab chiqarish jarayonida sodir bo‘ladigan munosabatlarni o‘rganish ilmiy va uslubiy ahamiyatga ega deb o‘ylaymiz va, Shunga ko‘ra, bu jarayonni batafsil ko‘rib chiqish zarur deb hisoblaymiz.
Bu bobda bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish jarayoniga tegishli muammolar qarab chiqiladi. Dastlab ishlab chiqarishning omillari tavsiflanadi, ishlab chiqarishning maqsadi va mazmuni ochib beriladi, so‘ngra uning natijalari va samaradorligi bilan bog‘liq masalalar bayoni beriladi. Tahlilda «ishlab chiqarish imkoniyati» tushunchasiga ham o‘rin ajratiladi. Bobning oxirida keyingi qo‘shilgan mahsulot va uning kamayib borishi, keyingi qo‘shilgan mehnat va kapital unumdorligining pasayib borishi qonunining mazmuniga tegishli marjinalistik g‘oyalar bilan tanishtiriladi.
Moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratish, xizmatlar ko‘rsatish inson hayoti, uning yashashi va kamol topishi uchun moddiy asosdir. Shuning uchun ishlab chiqarishning to‘xtovsiz takrorlanishi va uni rivojlantirish har doim eng muhim iqtisodiy qonuniyat va ob’ektiv zaruriyatdir.
Har qanday jamiyatda ishlab chiqarishning amalga oshishi, eng avvalo uning ro‘y berishi uchun bu jarayonda qatnashadigan omillar mavjud bo‘lmog‘i lozim. Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatishning hamma sohalari uchun umumiy bo‘lgan uchta omil: ishchi kuchi, mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo‘lishi shart (1-chizma).
|
