1
2
Reja:
Kirish………………………………………………………….……………3
I.BOB.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvi.
1.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining kelib chiqish sabablari va
shart-sharoitlari………………………………………………………….....4
1.2.Globallashuv tushunchasining mohiyati va rivojlanish evolyutsiyasi…9
1.3.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvining namoyon bo‘lish shakllari va
globallashuv jarayoniga ta’sir etuvchi omillar………………………...….16
1.4. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining ko‘rsatkichlari va ustuvor
yo‘nalishlari..…………………………………………………………...…20
II. BOB. Globallashuvni O’zbekistonga ta’siri
2.1. O ‘zbekiston Respublikasining jahon xo‘jaligi tizimiga iqtisodiy
integratsiyalashuvi yo‘nalishlari…………..................................................24
2.2. O ‘zbekistonda tashqi savdo aloqalarini rivojlantirishga qaratilgan
chora-tadbirlar tizimi…………………………….…………………....…. 28
2.3. O‘zbekiston Tashqi iqtisodiy faoliyat………………………………...31
Xulosa……………………………………………………………...….…..38
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………...…….……39
3
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Globallashuv jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishining murakkab bosqichi bo‘lib, dastlabki bosqichdanoq barqaror
taraqqiyotga yangi tahdidlarni yuzaga keltiradi. Bir qarashda ular G'arbdan tashqari
barcha mamlakatlarga taalluqlidek tuyulsada, aslida bu jarayon yer yuzidagi
ko'pchilik insoniyatga tegishli. Bu esa barcha mamlakatlarni dunyoda ro‘y
berayotgan barcha hodisalarda, jahon tizimini barqarorlashtirishga qaratilgan sa’yi-
harakatlarda mas’uliyatni oshirishga undaydi. Globallashuv jahon iqtisodiyotining
barcha soha va tarmoqlarini, shuningdek, investitsion faoliyat va aktivlarni
boshqarishni qamrab oladi, milliy iqtisodiyotlarning rivojlanishida tashqi va ichki
omillar muvozanatini ta’minlaydi.
Kurs ishining maqsadi: Bugungi kunda ishlab chiqarish omillariga, asosan,
mashina va kapitalga, aktivlarni boshqarishga doimiy talab tufayli hech bir davlat
oʻz milliy iqtisodiyotining hajmi va rivojlanish darajasidan qatʼi nazar, oʻzini-oʻzi
toʻliq yoki yetarli darajada taʼminlay olmaydi. Jahon iqtisodiy tizimining asosiy
ishtirokchilarining xulq-atvorini va ularning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini,
shuningdek, investitsion kapital qo'yilmalarni jalb qilmasdan turib, hech bir davlat
o'zining iqtisodiy rivojlanish strategiyasini maqsadli shakllantira olmaydi va
samarali amalga oshira olmaydi.
Kurs ishining vazifasi:
Iqtisodiy integratsiya jarayonlari bir qancha
mamlakatlar va mintaqalarda kuzatilmoqda va davom etayotgan integratsiyadan
maqsad mintaqaviy rivojlanish, aktivlarni oqilona boshqarishni ta’minlashdan
iborat. Globallashuv xalqarolashuvning eng yuqori bosqichi bo'lib, u odamlar,
investitsiyalar, tovarlar harakati, bilim, ma'lumot almashish, aktivlarni
boshqarishni kuchaytirishga asoslangan. Globallashuv natijasida aholining erkin
migratsiyasi, milliy chegaralar orqali tovar va xizmatlar, texnologiyalar va
ma’lumotlar
ko‘rinishidagi
investitsiyalarning
erkin
oqimi,
xorijiy
investitsiyalarning kengayishi, mintaqaviy va ixtisoslashgan bozorlarning o‘zaro
integratsiyasi, ekologik, boshqaruv va demografik muammolarni umumiy
muammoga aylantirish kuzatiladi. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi jamiyat
hayotining turli sohalari va jabhalarining bir-biriga ta'sir qilishiga va tobora
kuchayib borishiga olib keladi
.
Globallashuv tushunchasi ko'pchilik adabiyotlarda
uchraydi. Ammo ularning hech birida bu tushunchaning aniq va to'liq ta'rifi yo'q.
Maxsus adabiyotlarda mualliflar bu tushunchani turlicha izohlaydilar. Masalan,
AQSHning Kaliforniya universiteti sotsiologi professor Kastels Manuel
globallashuvni “yangi kapitalistik iqtisodiyot” deb taʼriflab, uning asosiy
koʻrinishlariga eʼtibor qaratdi.
4
I.BOB.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvi.
1.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining kelib chiqish sabablari va
shart-sharoitlari
Jahon iqtisodiyotida XX-XXI asrlarda globallashuv tushunchasi tobora keng
qo‘llanilmoqda. Globallashuv muammolari tarixchilar, iqtisodchilar, texnologlar,
faylasuflar va ko‘plab mamlakatlarning siyosatchilari tomonidan muhokama
qilinmoqda.
Ayni paytda globallashuv tarafdorlari bilan unga qarshi bo‘lgan qarashlarning
vujudga kelishi, asosan, ushbu tushunchaning turlicha talqin qilinishi bilan bog‘liq
bo‘lmoqda. Globallashuv jarayoni tarafdorlarining fikricha, globallashuv iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantiradi, aholi farovonligini oshiradi, yangi ish o‘rinlari
yaratilishiga imkon beradi.
Bu jarayonga qarshi bo‘lganlar esa, globallashuv rivojlanayotgan mamlakatlarda
savdo ekspansiyasining kuchayishi, iqtisodiy jinoyatlarning ortishi (qalbaki
mahsulotlar ishlab chiqarish, noqonuniy reeksport, narkotik moddalar savdosining
ortishi va h.k.), atrof-muhit ifloslanishi, texnika xavfsizligiga amal qilmaslik,
bolalar mehnatidan foydalanish va boshqa noxush hodisalar bilan bog‘liq
muammolar kuchayishiga olib keladi, deb hisoblaydilar. Biroq qanchalar xavotirli
bo‘lgani bilan globallashuv jarayonini baribir to‘xtatib bo‘lmaydi. Tahlilchilar
globallashuv jahon iqtisodiy rivojlanishining u yoki bu ijtimoiy-iqtisodiy,
texnologik va ekologik tendensiyalarga qanday ta’sir ko‘rsatishini chuqur
o‘rganishlari lozim bo‘ladi.
XX asrning oxirgi choragi jahon iqtisodiyoti o‘z taraqqiyotining yangi bosqichiga,
ya’ni global darajaga o‘tishni boshlanganligi bilan tavsiflanadi. Iqtisodiy
rivojlanishning bu yangi bosqichi oldingilaridan tubdan farq qiladi.
Mutaxassislar tomonidan uzoq muddatli tamoyillarni belgilash va kelajakdagi
iqtisodiy strategiyani aniqlashga intilgan holda tuzilmaning eng xarakterli
belgilarini muhokama qilish davom etayotgan bo‘lsa-da, hozirgi kunda xalqaro
iqtisodiy munosabatlarning zamonaviy tuzilmasining quyidagi xususiyatlari o‘z-
o‘zidan namoyon bo‘lib turibdi:
a) samarali, yuqori texnologik hamda resurslarni tejovchi ijtimoiy ishlab chiqarish
bilan tavsiflanuvchi axborotlar iqtisodiyotini shakllantirish;
b) konveyer, keng xalq ommasi iste’moliga asoslangan industrial tizimni davlat,
aralash va ayniqsa, xususiy sektorning kreativ (ijodiy) alohida yo‘naltirilgan
xo‘jalik faoliyatiga o‘zgartirish;
v) milliy iqtisodiyotlarni ochiqlashtirish tamoyillarining hududiy miqyosdagi yopiq
iqtisodiy bloklarni shakllantirish tamoyili bilan qo‘shilib ketishi;
5
g) xalqaro korporatsiyalar ahamiyatining ortib borishi sharoitida davlatning
tartibga solish rolining kuchayishi;
d) hal etilishi jihatidan jahondagi barcha mamlakatlarning jamoaviy harakatlarini
talab qiluvchi, sivizatsiyaning global muammolari deb atalmish ekologik,
xomashyo, demografik muammolar yechimining dolzarblashuvi.
Zamonaviy xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng muhim belgilarini sanab
o‘tgan holda, kasbiy faoliyati xo‘jalik sohasi bilan bog‘liq har bir mutaxassis
uchun o‘z faoliyatida u bank, zavod yoki savdo kompaniyasi bo‘lishidan qat’i
nazar, alohida korxona doirasidagi jarayonlarga jahon bozorining ta’sir qilish
omillarini bilishi va hisobga olishi kerak bo‘ladi. Shuning uchun xalqaro iqtisodiy
munosabatlarlarning asosiy ko‘rinishlari globallashuvini o‘rganish, ularni
modellashtirish usullari ko‘p omillarga asoslangan tahlil va statistikaning
qo‘llanishiga qarab turli-tuman bo‘lishiga qaramasdan, makro va mikrodarajada
jahon va milliy xo‘jalik kon’yuktarasidan maqsadli xabardorlikning zaruriy shart-
sharoitlari hisoblanadi.
Globallashuv jarayoni jahon iqtisodiyotining turli sohalarini qamrab oladi. Bu
sohalar tarkibiga asosan quyidagilar kiradi:
- tashqi, xalqaro, jahon miqyosidagi tovarlar, xizmatlar, texnologiyalar, intelektual
mulk ob’ektlari savdosi;
- ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakati (ishchi kuchi, kapital, axborot);
- xalqaro moliya-kredit va valyuta operatsiyalari (beg‘araz moliyalashtirish va
yordam, iqtisodiy munosabatlar sub’ektlarining kredit va qarzlari, qimmatbaho
qog‘ozlar bo‘yicha operatsiyalar, maxsus moliyaviy mexanizmlar va vositalar,
valyuta operatsiyalari);
- ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, texnologik, injiniring va axborot sohasidagi
hamkorlik.
Zamonaviy jahon iqtisodiyotining globallashuvi quyidagi jarayonlarda namoyon
bo‘ladi:
- ishlab chiqarish baynalmilallashuvining chuqurlashuvi, ya’ni iste’mol uchun
yaratiladigan mahsulotni tayyorlashda jahonning turli davlatlari ishlab
chiqaruvchilari qatnashishi.
- kapital baynalmilallashuvining chuqurlashuvi, ya’ni davlatlararo xalqaro kapital
harakatining o‘sishi, ayniqsa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar ko‘rinishidagi fond
bozorlarining baynalmilallashuvi;
- ishlab chiqarish va ilmiy-texnikaviy, texnologik bilimlar vositalari almashinuvi,
shuningdek, xalqaro ixtisoslashuv va kooperatsiyalashuv, xalqaro miqyosda ishlab
chiqarish resurslarining joylashuvi natijasida ishlab chiqarish kuchlarining
globallashuvi;
- xalqaro hamkorlikni amalga oshirishni ta’minlovchi global miqyosdagi material,
axborot, tashkiliy-iqtisodiy infratuzilmaning shakllanishi;
- xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi natijasida ayirboshlash
baynalmilallashuvining kuchayishi, bunda xalqaro xizmatlar sohasi hamkorlikning
ishlab chiqarish sohasiga nisbatan asosiy yo‘nalishlardan biriga aylanadi;
6
- xalqaro ishchi kuchi migratsiyasining o‘sishi, bunda rivojlangan davlatlarda
kambag‘al davlatlardan kelgan ishchi kuchlarini malaka talab qilmaydigan yoki
past malaka talab qiladigan ishga jalb etilishi;
- ishlab chiqarish va iste’molning baynalmilallashuvini atrof-muhitga ta’sirining
ortishi, bu esa zamonaviy global muammolarni hal qilishga yo‘naltirilgan xalqaro
hamkorlikka bo‘lgan ehtiyojning ortishi.
Globallashuv jarayoni quyidagilarga o‘z ta’sirini o‘tkazadi:
-mintaqaviy integratsion jarayonlarni jadallashtirish;
- hozirgi paytda xo‘jalik yuritishni to‘liq erkinlashtirmagan davlatlar iqtisodiyoti
ochiqligini ta’minlash;
- barcha bozorlardagi ishtirokchilarning munosabatlarda to‘siqlarsiz qatnashuvini
ta’minlash;
- moliyaviy va savdo operatsiyalarning qoida va chegaralarini universallashtirish;
-bozorlarni tartibga solish va nazorat qilishni unifikatsiyalash;
-kapitalni joylashtirish, investitsiya jarayonlari va umumjahon to‘lov-hisob tizimini
standartlashtirish.
Makroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va integratsion uyushmalarning
iqtisodiy faollikka intilishi, savdo va investitsion to‘siqlarni olib tashlash, erkin
savdo hududlarini tashkil qilish asosida paydo bo‘ladi. Shu bilan birga
globallashuv jarayoni davlatlararo xo‘jalik yuritish uchun iqtisodiy, huquqiy,
axborot va siyosiy miqyosdagi o‘zaro kelishuvlarni ham qamrab oladi.
Mikroiqtisodiy darajadagi globallashuv kompaniyalar faoliyatining ichki bozordan
tashqarida kengayishi natijasida paydo bo‘ladi. Ko‘pgina yirik transmilliy
korporatsiyalar (TMK) global miqyosda harakat qiladi: ular chegarasi va milliy
mansubligidan qat’i nazar, birinchi navbatda iste’molchilarning talabini qondirishi
kerak. TMK uchun ichki bozorga nisbatan ko‘pincha tashqi iqtisodiy faoliyat
muhim ahamiyatga ega ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak, ular globallashuv
jarayonining sub’ekti bo‘ladi. TMK – bu globallashuvning asosi, uni harakatga
keltiruvchi asosiy kuchdir
3
.
Globallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi bir nechta muhim iqtisodiy jarayonlar
bilan bog‘liq holda yuz beradi. Ushbu jarayonlarga xalqaro kapital migratsiyasi,
erkin savdo, tashqi savdo siyosati kabi jarayonlarni kiritish mumkin.
So‘nggi yillarda axborot-kommunikatsion texnologiyalar taraqqiy etishi bilan
birgalikda xorijiy investitsiyalar, portfelli investitsiyalar va bank ssudalaridan
iborat kapitallarning xalqaro harakatining kuchayishi globallashuvning diqqatga
sazovor xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Moliyaviy mablag‘lar xalqaro oqimining
o‘sish sur’atlari xalqaro savdo hajmining o‘sish sur’atlarini sezilarli darajada ortda
qoldirmoqda. Ayniqsa, bevosita xorijiy investitsiyalar oqimining o‘sib borayotgani
diqqatga sazovordir.
Xalqaro kapital harakati uning barcha ishtirokchilariga daromad keltiradi. Xorijiy
investorlar xalqaro miqyosdagi bozorlarga kirish orqali tavakkalchilikni
diversifikatsiyalanishiga erishib, jahon miqyosida daromad olish imkoniyatini
qo‘lga kiritmoqdalar. Odatda, investitsiya qabul qiluvchi davlatlarda foyda hajmi
7
yuqori bo‘lib, bu investorlarning yuqori foydani ko‘zlagan holda o‘z kapitallarini
ma’lum hududlarga yo‘naltirishiga turtki bo‘ladi.
O‘tish davridagi iqtisodiyotga ega mamlakatlarda milliy xo‘jalik tizimini
rivojlantirish, shuningdek, diversifikatsiyaga erishish maqsadida ishlab chiqarish
va eksportning mavjud tarmoqlarni rivojlantirish va yangilarini yaratishga ehtiyoj
yuqori hisoblanadi. Shu vaqtning o‘zida, bunday iqtisodiyotga ega aksariyat
mamlakatlar ushbu maqsadlarga erishishda ichki resurslarning cheklanganligi bilan
bog‘liq turli muammolarga duch kelmoqdalar. Bunday sharoitda jahonning ulkan
kapital resurslari bozoriga kirish ushbu mamlakatlar uchun jamg‘arishdan ko‘ra
ko‘proq investitsiyalarni amalga oshirish, iqtisodiyotni isloh qilish va o‘sish
sur’atlarini jadallashtirish, moliyaviy tizimni barqarorlashtirish hamda milliy
valyuta va bank tizimini mustahkamlash kabi masalalarni hal qilishda jahon moliya
bozorlari afzalliklaridan foydalanish imkoniyatini beradi
4
.
Tovar va xizmatlarning erkin savdosi globallashuvning o‘ziga xos xususiyatidir.
Ma’lumki, iqtisodiyotning nisbiy afzalliklarga ega tarmoqlari ixtisoslashuvi va
xalqaro savdoda ishtirok etishi aholi daromadlari va farovonligi oshishining
qo‘shimcha manbai bo‘lib hisoblanadi. Xalqaro savdo bu kabi yutuqlarga boshqa
yo‘llar orqali ham erishishi mumkin. Xalqaro savdo orqali fan-texnika
yutuqlaridan foydalanish natijalari boshqa mamlakatlarga bilvosita va bevosita
tarqaladi. Bevosita tarqalish fan-texnika yutuqlarini o‘zida mujassam etgan
texnologiyalarning jahon bozorida sotilishida va boshqa mamlakatlar ularni xarid
qilishi loqali ham sodir bo‘ladi. Bilvosita tarqalish esa, odatda, yangi texnika va
texnologiya ishlab chiqilgan mamlakat eksport tarmoqlari samaradorligi oshishida
va tovarlar sifatining yaxshilanishi orqali ro‘y beradi.
Erkin savdo milliy ishlab chiqaruvchilar tovar va xizmatlari sifatining
yaxshilanishi orqali iqtisodiy o‘sish sur’atlarining oshishi, import orqali ishlab
chiqaruvchilar soni kam bo‘lgan yoki xorijiy tovar sifati darajasiga yetmagan
iqtisodiyot tarmoqlarida raqobatni vujudga keltirib, tovar tannarxining pasayishini
ta’minlaydi. Mahalliy ishlab chiqaruvchilarning kuchli raqobat mavjud bo‘lgan
jahon bozorlariga chiqishi tovar hamda xizmatlar sifatining oshishi bilan birga
tannarx pasayishining muhim omili bo‘lib xizmat qiladi. Globallashuv jarayonlari
va raqobat kuchaysa, ishchi resurslarining ma’lumoti va malakasi, ishlab
chiqarishni tashkil etish va uni boshqarish tizimi, ilmiy-texnik ustuvorlik hamda
sifatli infratuzilmaga talab oshadi. Ishlab chiqarish omillari sifatini oshirish, ishlab
chiqarishni tashkil etish, faol axborot almashinuvini ta’minlash, infratuzilmani
rivojlantirish hamda iqtisodiy strategiyalarni o‘z vaqtida tuzatib borish orqali
mavjud ustuvorliklarni asrab qolish, ularni rivojlantirish va pirovard natijada
mamlakatning iqtisodiy o‘sishiga erishish mumkin.
8
Globallashuv jarayonlari inson salohiyatini oshirishga ham zarurat tug‘dirmoqda.
U iqtisodiyotning muhim innovatsion omili sifatida izlanish va tadqiqotlar, ta’lim
va tajriba sohasida xalqaro malaka oshirish, qo‘shma korxonalar va xorijda tajriba
almashinishning jadallashuvi orqali namoyon bo‘lmoqda. Internet va axborot
kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi xo‘jalik sub’ektlarining faoliyat
doirasini kengaytirmoqda.
Xo‘jalik yurituvchilar uning yordamida nisbatan kam xarajatlar evaziga zarur
axborotlarga ega bo‘lmoqdalar. Shuningdek, boshqaruv jarayonida yangi sifat
darajalariga erishish, xo‘jalik yuritish salohiyatining oshishi, talab va taklif
o‘zgarishlariga xos qarorlarni o‘z vaqtida qabul qilish imkoniyatiga ega
bo‘lmoqdalar. Erkin savdo va proteksionizm yaxlit holda samarasiz ekani
shubhasizdir. Globallashuvning kutilmagan o‘zgarishlari mamlakat tashqi savdosi
shartlariga o‘tkazadigan ijobiy ta’sirlarini imkon qadar oshirishi, salbiy ta’sir
tahdidlarini kamaytirishda iqtisodiyotning boshqa sohalari kabi tashqi savdoda olib
boriladigan islohotlar ham muhim ahamiyatga ega. Chunki valyuta bozorini
erkinlashtirish orqali eksport-import operatsiyalarini rag‘batlantirish, erkin raqobat
muhitida ishlab chiqarish hajmini oshirish orqali tashqi savdoning iqtisodiy
rivojlanishdagi ahamiyatini oshirish imkoni qo‘lga kiritiladi. Bundan tashqari
sanoat siyosatini olib borish orqali iqtisodiyotning strategik muhim eksport
tovarlari jahon bozori kon’yukturasining o‘zgarishlariga bog‘liqlik darajasini
kamaytirishga erishish mumkin.
Pol Roberts uchta savdo blokini taklif etadi. Bloklar mos ravishda Uchinchi,
Ikkinchi va Birinchi olam mamlakatlari uchun tashkil etilib, mamlakatlar yashash
tarzining o‘sishiga muvofiq holda bir blokdan ikkinchisiga o‘tadi. Bu kabi
yondashuvning
sababi,
birinchidan,
rivojlangan
va
rivojlanayotgan
mamlakatlarning savdodan oladigan salmoqli nafini kamaytirishi hisobiga umumiy
boyliklarning
qisqarishidir.
Ikkinchidan,
rivojlanayotgan
mamlakatlar
iste’molchilarining xarid qobiliyati pastligi hisobiga savdoda salmoqli naf ko‘ra
olmasligi bilan bog‘liq muammo tufayli ularda na iqtisodiy o‘sish va na aholi
farovonligida sezilarli darajada yaxshilanish ro‘y beradi
5
.
Ikkinchi variant – odil savdo nazariyasi. Uning mazmun-mohiyati turli
mamlakatlarda savdodan olinadigan nafning birmuncha tekis taqsimlanishi hamda
ijtimoiy va ekologik standartlarning tenglashtirilishi maqsadida xalqaro tashkilotlar
yordamida rivojlanayotgan mamlakatlar mahsulotlariga qiyosiy narxlar
o‘rnatishdan iborat. Bu nazariyani Laura Tayson qo‘llab - quvvatlaydi. Ammo
mazkur nazariyaning kamchiligi shundaki, bu kabi narx mexanizmiga aralashuv
bozor munosabatlari qonuniyatlariga ziddir. Bundan tashqari unda ko‘zda tutilgan
jarayonlar qimmatga tushib, uzoq kelajakda ko‘zlangan maqsadga erishilmaydi va
iqtisodiyot faoliyatida samaradorlik pasayadi.
9
1.2. Globallashuv tushunchasining mohiyati va rivojlanish
evolyutsiyasi
Globallashuv jarayonlarining oqibatlari to‘g‘risidagi turli nuqtai nazarlar mavjud
bo‘lib, ularning ayrimlari jahon iqtisodiy tizimiga jiddiy tahdid solmoqda,
boshqalari esa keyingi iqtisodiy taraqqiyot uchun vosita bo‘lmoqda.
Globallashuvning oqibatlari ijobiy yoki salbiy bo‘lishi noaniq, ammo, vaziyat
shundayki, uning muqobili yo‘q. Shuning uchun asosiy e’tiborni ushbu jarayonlar
keltiradigan xavf-xatarlar (tahdidlar) hamda globallashuv jarayonida yuzaga
keladigan imkoniyatlar va foydalarni o‘rganishga qaratish zarur. Sababi
globballashuv bir jihatdan katta xavf-xatar bo‘lishi bilan birga ikkinchi tarafdan
keng imkoniyatlar hamdir. Muhimi to‘g‘ri harakatlanish orqali jarayonni o‘z
foydasiga hal qilishdir.
Globallashuv jarayonining mohiyati, uning shart-sharoitlari, o‘ziga xos
ko‘rinishlari, uning ijobiy hamda salbiy oqibatlariga aniqlik kiritish muammolarini
hal qilish to‘g‘ri yondashuvni shakllantirishga asos bo‘ladi.
Xalqaro ishlab chiqarish hamkorligi, umuman, xalqaro mehnat taqsimoti, tashqi
savdo va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi natijasida milliy
iqtisodiyotlarning bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqligi ortib boradi. Sababi tashqi
omillarni hisobga olmasdan iqtisodiy rivojlanishga erishish mumkin emas. Bu
hodisa iqtisodiy hayotning baynalmilallashuvi deb ataladi. Bu tushunchaning
umumiy ta’rifi quyidagicha: “Xo‘jalik faoliyatining baynalmilallashuvi alohida
mamlakatlar iqtisodiyotidagi munosabatlar va o‘zaro bog‘liqlikni mustahkamlash,
xalqaro iqtisodiy munosabatlarning milliy iqtisodiyotlarga ta’siri va
mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida ishtirok etish darajasi va holatidir”.
Globallashuv jarayoni o‘zi rivojlanish taraqqiyotida bir necha bosqichlarni bosib
o‘tdi. Dastlab u xalqaro iqtisodiy hamkorlik sifatida qaralgan: u, birinchi navbatda,
muomala madaniyati sohasiga ta’sir ko‘rsatdi. Bu esa xalqaro savdoning paydo
bo‘lishi (XVIII asr oxiri – XX asr boshlari) bilan bog‘liq edi. XIX asr oxiriga kelib
kapitalning xalqaro harakati yanada mustahkamlanib bordi, munosabatlar
kengayib, iqtisodiy hamkorlik avj oldi.
Xalqaro iqtisodiy hamkorlik mamlakatlar va xalqlar o‘rtasida barqaror iqtisodiy
aloqalar o‘rnatish, reproduktiv jarayonni milliy chegaralardan tashqarida ham
rivojlantirish demakdir.
Keyingi bosqich xalqaro iqtisodiy integratsiya bo‘lib, xalqaro mehnat
taqsimotining chuqurlashuvi, kapitalning baynalmilallashuvi, ilmiy-texnologik
taraqqiyotning globallashuvi va milliy iqtisodiyotlarning ochiqligi va savdo
erkinligining oshishi bilan uzviy bog‘langan. Shu o‘rinda integratsiya so‘ziga izoh
10
berib o‘tadigan bo‘lsak, integratsiya (lotincha integratio) – alohida qismlarning
umumiy, bir butun, bir butunlikka bog‘lanishini bildiradi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya milliy iqtisodiyotlarning yaqinlashuvi va o‘zaro
moslashuvi, ularning xalqaro miqyosda takror ishlab chiqarish jarayoniga
qo‘shilishidir. Xalqaro iqtisodiy integratsiyani alohida milliy iqtisodiyotlar
o‘rtasidagi mehnat taqsimotiga asoslangan iqtisodiy birlashuvi jarayoni, chuqur va
barqaror munosabatlarni rivojlantirish orqali turli shakl va darajadagi o‘z
iqtisodiyotlarini boshqalarga nisbatan baholashlari deb ta’riflash mumkin.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya jahon xo‘jaligi rivojida ancha yuqori, samarali va
istiqbolli bosqich, iqtisodiy munosabatlarni baynalmilallashtirishda sifat jihatidan
yangi va murakkab bosqich hisoblanadi. Bu bosqich nafaqat milliy iqtisodiyotlarni
bir-biriga yaqinlashtiradi, balki iqtisodiy muammolarni birgalikda hal etishni ham
ko‘zda tutadi. Binobarin, iqtisodiy integratsiyani mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro
iqtisodiy munosabatlar jarayoni sifatida baholash mumkin. U iqtisodiy
mexanizmlarning yaqinlashishiga olib keladi, davlatlararo bitimlar maqomini
oladi, uning shartlari davlatlararo tashkilotlar tomonidan muvofiqlashtiriladi.
Iqtisodiy integratsiya quyidagilarda o‘z ifodasini topadi:
- turli mamlakatlar milliy xo‘jaliklari o‘rtasidagi hamkorlik (ularni to‘liq yoki
qisman birlashtirish);
- Dunyo mamlakatlari o‘rtasida tovarlar, xizmatlar, kapital va mehnat harakati
sohasida mavjud to‘siqlarni bartaraf etish;
- yagona umumiy bozorni shakllantirish uchun alohida mamlakatlarning har biri
bozorlarining yaqinlashuvini ta’minlash;
- hamkorlikka kirishgan agentlar o‘rtasidagi farqlarning yiriklashishi;
Iqtisodiy integratsiya jarayonlari ikki tomonlama – mintaqaviy yoki global asosda
kechadi. Hozirgi davrda integratsion birlashmalarning xarakterli xususiyati
ularning mintaqaviy darajada rivojlanganligidir: umumiy va davlatlararo
boshqaruv tizimlariga ega bo‘lgan integral mintaqaviy iqtisodiy majmualarga
endilikda asos solinmoqda.
Hozirgi bosqichda barcha xalqaro munosabatlar tizimida chuqur o‘zgarishlar yuz
bermoqda. Bu esa globallashuvning muhim xususiyatlaridan biri bo‘lib, iqtisodiy
integratsiya va globallashuvga olib keluvchi o‘zaro bog‘langan jarayonlar zanjirini
quyidagicha ifodalash mumkin (1.1-rasm).
11
1.1-rasm. Xo‘jalik faoliyatini baynalmilallashtirish bosqichlari
Globallashuv zamonaviy jahon boshqaruv tizimining eng muhim xususiyatiga –
sayyoramizning rivojlanish yo‘lini belgilab beruvchi eng nufuzli kuchlardan biriga
aylandi. Globallashuvning hukmronlik nuqtai nazariga ko‘ra, jamiyatda hech
qanday harakat, hech qanday jarayon (iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, ijtimoiy va
boshqalar)ni to‘liq cheklangan deb hisoblash mumkin emas.
Xalqaro munosabatlarning globallashuvi bu – ijtimoiy hayot va xalqaro
munosabatlar sohasidagi turli faoliyat sohalarida o‘zaro bog‘liqlik va o‘zaro
ta’sirning ortishidir. U ijtimoiy hayotning deyarli barcha sohalariga, jumladan,
iqtisodiyot, siyosat, mafkura, ijtimoiy soha, madaniyat, ekologiya, xavfsizlik,
turmush tarzi va inson mavjudligining jamiki shart-sharoitlariga ta’sir ko‘rsatadi.
“Globallashuv” tushunchasi so‘nggi paytlarda iqtisodiy adabiyotlarda keng
tarqalgan bo‘lsa-da, u hali ham konseptual xarakterga ega bo‘lgan amaliy jihatdan
ro‘y berishi aniq bo‘lgan uzoq yo‘ldir.
Globallashuv jarayonining iqtisodiy munosabatlardagi o‘ziga xos ko‘rinishi
quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
- ishlab chiqarishning baynalmilallashuvi (bunda dunyoning ko‘plab
mamlakatlaridan ishlab chiqaruvchilarning yakuniy mahsulotni yaratishda turli
shakl va bosqichlarda ishtirok etishlari kuzatiladi;
- mamlakatlar o‘rtasida, birinchi navbatda, to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiya shaklida
(tashqi savdo va ishlab chiqarish tezroq o‘sib borayotgan xorijiy mamlakatlardagi
to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi bilan) xalqaro kapital oqimlarining o‘sishi
hisobiga kapitalning baynalmilallashuvini chuqurlashtirish va shu asosda dunyo
fond bozorining baynalmilallashuvi;
- integral ishlab chiqarish va iste’mol tizimlarida iqtisodiy birliklarni bog‘lovchi
ishlab chiqarish vositalari va ilmiy-texnik, texnologik bilimlar almashinuvi,
shuningdek, xalqaro ixtisoslashuv va hamkorlik shaklida ishlab chiqarish
kuchlarining globallashuvi hamda ishlab chiqarish hamkorligi, ishlab chiqarish
resurslarining xalqaro harakati;
- xalqaro hamkorlikni ta’minlovchi global material, axborot, tashkiliy va iqtisodiy
infratuzilmani shakllantirish;
-
xalqaro
mehnat
taqsimotining
chuqurlashuvi
asosida
birjalarning
baynalmilallashuvini mustahkamlash, mujassamlashgan tovarlar bo‘yicha xalqaro
savdo miqyosini kengaytirish va sifatini oshirish;
- xalqaro mehnat migratsiyasining oshishi;
- ishlab chiqarish va iste’molning atrof-muhitga ta’sirida baynalmilallashuvning
ortishi.
Globallashuv jarayonlari kelajakda quyidagi ko‘rinishlarda yuzaga kelishi bashorat
12
qilinmoqda:
- mintaqaviy integratsiya jarayonlarining intensivlashuvi;
- o‘z iqtisodiy faoliyatini hali to‘liq erkinlashtirmagan davlatlar iqtisodiy
tizimlarining yanada ochiqligi;
- Har qanday bozorga barcha ishtirokchilarning hech qanday cheklovlarsiz kirishi;
- savdo va moliyaviy operatsiyalar uchun qoidalarni universallashtirish;
- bozorni tartibga solish va nazorat qilishni unifikatsiyalash;
- kapital harakati, investitsiya jarayoni va global to‘lov va hisob-kitob tizimiga
bo‘lgan talablarni standartlashtirish.
1.2-rasm.
Jahon
iqtisodiyoti
globallashuvining
tarkibiy
qismlari
Globallashuv va integratsiyaning bir nechasini ajratib ko‘rsatish mumkin:
-mintaqaviy va xalq xo‘jaligi (makro daraja);
- tovar, moliya va valyuta bozorlari, mehnat bozorlari (mezodaraja);
- induvidial kompaniyalar (mikro daraja).
Globallashuvning makroiqtisodiy darajasi davlatlar va integratsio birlashmalar
savdoni erkinlashtirish, savdo va investitsion to‘siqlarni olib tashlash, erkin savdo
zonalarini yaratish va shu kabi usullar bilan o‘z chegaralaridan tashqarida iqtisodiy
faoliyat bilan shug‘ullanishga intilishida namoyon bo‘ladi.
Globallashuvning mikroiqtisodiy darajasi kompaniyalar faoliyatini ichki bozordan
tashqarida
kengaytirishda
namoyon
bo‘ladi.Eng
yirik
ko‘p
millatli
korporatsiyalarning aksariyati jahon miqyosida faoliyat yuritishi kerak: ularning
bozori iste’mol darajasi yuqori bo‘lgan har qanday sohaga aylanadi, ular chegara
va millatidan qat’i nazar, hamma joyda iste’molchilar talabini qondira olishi kerak.
Barcha iqtisodiy sub’ektlarning erkin va samarali biznes faoliyati uchun yagona
global iqtisodiy, huquqiy, axborot va madaniy makonni shakllantirish, tovar va
xizmatlar, kapital va mehnat uchun yagona global bozorni yaratish va turli
mamlakatlarning iqtisodiy yaqinlashuvi va majmuaga o‘zaro global iqtisodiy
birlashuvi dolzarb bo‘lib kelmoqda.
13
Iqtisodiyotda
globallashuvning
o‘ziga
xos
xususiyati
avtonom
va
integratsiyalashuv jarayonlarining birlashuvidir, deb belgilangan
6
. Bu “Naisbitt
paradoksi”da o‘z aksini topgan: “Iqtisodiyotning globallashuv darajasi qanchalik
yuqori bo‘lsa, uning eng kichik ishtirokchilari shunchalik kuchli bo‘ladi
7
”.
J.Naisbitt bu fikri bilan bir tomondan siyosiy mustaqillik va o‘z-o‘zini boshqarish
harakatini qayd qilgan.
Binobarin, globallashuv paradoksi jamiyatning ichki aloqalari qanchalik boy va
mustahkam bo‘lsa, uning iqtisodiy va ijtimoiy mustahkamlanish darajasi
shunchalik yuqori bo‘lishini ko‘rsatadi. Uning ichki resurslari qanchalik to‘liq
amalga
oshirilsa,
integratsion
aloqalarning
afzalliklaridan
shunchalik
muvaffaqiyatli foydalana oladi va jahon bozori sharoitlariga shunchalik oson
moslashadi.
Zamonaviy globallashuv jarayonlari, birinchi navbatda, sanoati rivojlangan
mamlakatlar o‘rtasida rivojlangan bo‘lib, keyingi navbatda rivojlanayotgan
mamlakatlarni qamrab oladi. Ushbu jarayon birinchi navbatda rivojlangan
mamlakatlar mavqeini mustahkamlaydi va ularga qo‘shimcha afzalliklar beradi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi jahon iqtisodiy maydonini o‘zgartirish, uni
yagona hududga aylantirish, tovarlar (xizmatlar), axborot va kapitalning
cheklanmagan harakatini yo‘lga qo‘yish jarayonida o‘z ifodasini topadi. Bu
hududda g‘oyalarni tarqatish va ommaviy axborot vositalarini ko‘chirish ham oson
bo‘lib, tegishli institutsional sub’ektlar o‘rtasida o‘zaro hamkorlik tizimlarini
o‘rnatishga va bu orqali ayrim sub’ektlar rivojlanishiga yordam beradi.
Shu tariqa xalqaro miqyosda madaniy, axborot, huquqiy va iqtisodiy jihatdan
yagona hududning paydo bo‘lishi jahon tizimlarining globallashuvi natijasidir.
Boshqacha aytganda, globallashuv hodisasi iqtisodiy soha bilan cheklanmaydi,
balki jamiyatning barcha asosiy sohalari – mafkura, madaniyat va siyosatga katta
ta’sir ko‘rsatadi. Shak-shubhasiz, bu hodisa yangi asr jahon iqtisodiyotida yuqori
mavqega ega bo‘lib, u globallashuvga moslashgan siyosat va iqtisodiyotda
yangilangan
jahon
munosabatlari
tizimining
shakllanishidan
iborat.
Jahon xo‘jaligi XX asr oxiri va XXI asr boshlariga kelib tom ma’noda to‘liq
tizimga aylandi. Biroq, jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayoni bir necha
rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tdi. Jumladan:
Hozirgi zamon jahon xo‘jaligi shakllanishining birinchi bosqichi (XIV – XIX asr
oxiri) jahon tovar bozori va jahon savdosining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lib,
keyinchalik jahon xo‘jaligi globallashuv jarayonining dastlabki belgilarini o‘zida
mujassam etadi.
14
Jahon xo‘jaligi rivojlanishining ikkinchi bosqichi (XIX asr oxiri - XX asr boshlari)
kapitalizmning ishlab chiqarishni monopoliyalashtirish bosqichiga o‘tishining
dastlabki ko‘rinishi sifatida tavsiflanishi mumkin. Shuningdek, bu vaqtda yetakchi
kuchlar o‘rtasida jahon hududlari va iqtisodiy ta’sir zonalari bo‘lib olinishi yuz
berib, transchegaraviy kapital oqimlari (eksport) ortib bordi. Mamlakatlar
o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning turli shakllari rivojlanib bordi. Tovarlar
almashinuvi bilan bir qatorda davlatlar o‘rtasida ishlab chiqarishning alohida
omillari migratsiyasiga ham amal qilinadi. Bu bosqichda xalqaro mehnat
taqsimotining, shuningdek, jahon savdosining kelajakdagi globallashuvi sohasida
fundamental asoslar shakllandi.
Globallashuvning uchinchi bosqichi (I va II jahon urushlari o‘rtasidagi davr) jahon
iqtisodiy munosabatlarini o‘rnatishda erishilgan muvaffaqiyatlar uchun halokatli
bo‘ldi. Bu davrda iqtisodiy rivojlanish sezilarli darajada tezlashgan bo‘lsa-da
(birinchi xalqaro korporatsiyalar paydo bo‘ldi), bu davrdagi transmilliy
xarakterdagi moliya tizimi o‘ta beqarordir. Buning oqibatida sanoat
mamlakatlaridan uzoq muddatli kapital olib chiqib ketilganini qayd etish mumkin.
To‘rtinchi bosqich (ikkinchi jahon urushi oxiridan 90-yillar boshigacha) - davlatlar
o‘rtasidagi iqtisodiy reja munosabatlarini yangicha qayta qurish, jahon iqtisodiyoti
uchun yangi tartib-qoidalar izlab topishga urinish davri bo‘ldi. Bu davrda tashqi
savdo siyosatini erkinlashtirish, mehnat unumdorligini oshirish, fan-texnika
taraqqiyotini jadallashtirish natijasida misli ko‘rilmagan iqtisodiy o‘sish sur’atiga
erishildi. Bu bosqichda jahon moliyasini globallashtirish uchun poydevor qo‘yilib,
iqtisodiy taraqqiyotni tartibga soluvchi moliya-xo‘jalik tashkilotlarining
makrotizimi tarkib topdi (BMT, XVF, jahon banki va IB va JSTning savdo
tashkilotlari).
Beshinchi bosqich (90-yillar boshidan hozirgi davrga qadar) jahon iqtisodiyoti
rivojlanishining hozirgi davridir. Bu davrning asosiy omillari sotsialistik
tuzumning qulashi, binobarin, Markaziy va Sharqiy Yevropadagi sobiq ijtimoiy
blok davlatlar va ularning mustamlakalari bo‘lgan mamlakatlarda bozor
iqtisodiyotiga o‘tish ochiq bozorlarning keskin o‘sishi bilan xarakterlanadi.
Jahon banki statistikasiga ko‘ra, bugungi kunda dunyoda 200 dan ortiq
mamlakatlar mavjud. Shu munosabat bilan, ayniqsa, iqtisodiy sohada ko‘plab
mamlakatlarning milliy suvereniteti va globallashuv qonuniyatlari o‘rtasida keskin
ziddiyatlar mavjud. Globallashuv sharoitida eksport subsidiyalari va import
to‘siqlari, markaziy bankning qayta moliyalash stavkalari va milliy valyutalar kursi
kabi iqtisodiyotni makro jihatidan tartibga solishning milliy miqyosdagi an’anaviy
instrumentlari samaradorligi sezilarli darajada pasayadi.
15
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi jarayonlari quyidagi holatlarni keltirib
chiqardi:
1. Globallashuv mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy masofa deb ataladigan jahon
rivojlanishining ob’ektiv omillari, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi,
transport va aloqa sohasidagi ilmiy va texnologik taraqqiyot singari sohalarda
oraliq masofani kamaytirishga sabab bo‘ladi.
2. Savdo va iqtisodiyotni erkinlashtirishning boshqa shakllari proteksionistik
siyosatni cheklab qo‘ydi va jahon savdosini erkinlashtirdi.
3. Transmilliylashuv hodisasi mamlakatning ayrim iste’mol va ishlab chiqarish,
daromad va import, eksportni xalqaro markazlarning qarorlari bilan uning
chegaralaridan
tashqarida
belgilanishiga
olib
keladi.
Bu
tizimda
baynalmilallashuvda asosiy o‘yinchilar va uning natijasi bo‘lgan xalqaro
korporatsiyalar (TMK) egallaydi.
4. Bozor iqtisodiyoti va erkin savdo tizimini baholashda global konsensusga
erishish. Bu jarayon 1978-yilda Xitoyda islohotlar asosida yo‘lga qo‘yildi. Bundan
tashqari Sobiq Sovet Ittifoqining qulashi oqibatida va MDH mamlakatlari siyosati
va iqtisodiyotida muhim o‘zgarishlar yuz berdi. Bu jarayonlar natijasida sotsialistik
va bozor mafkuralarining yaqinlashuvi sodir bo‘lib, ular o‘rtasidagi tafovutlar
iqtisodiyotga bozor yondashuvining deyarli bir xil ko‘rinishidagi shakli bilan
to‘ldirildi. Bu yaqinlashishning tabiiy oqibati sotsialistik lager mamlakatlarining
iqtisodiyotda bozor tushunchasining faol kirib kelishi bo‘ldi.
5. Globallashuv madaniy taraqqiyotga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Globallashuv
sharoitida ommaviy san’at, mashhur madaniyat va ommaviy axborot vositalarida
bir xillikka asoslangan va ingliz tilining keng tarqalishiga qaratilgan yondashuv
mavjud.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvining yana bir xususiyati XX asr oxirida moliya
bozorlarining kosmik sur’atlar bilan rivojlanishi bo‘ldi. Bu davrda kredit, valyuta
va fond bozorlarining o‘zgaruvchan roli xalqaro iqtisodiyot arxitekturasining
o‘zgarishiga olib keldi. Jahon moliyasini globallashtirish markazlari sifatida uchta
yirik iqtisodiy hudud belgilanadi: AQSh, G‘arbiy Yevropa va Yaponiyadir.
Bugungi kunda bu uchlik va ularda amalga oshirilayotgan iqtisodiy operatsiyalar
jahon iqtisodiyotida hal qiluvchi darajadagi muhim kuchga ega.
16
1.3.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvining namoyon bo‘lish shakllari va
globallashuv jarayoniga ta’sir etuvchi omillar.
XX asr oxirlariga kelib jahon xo‘jaligining rivojlanishi va faoliyati globallashuv
jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsata boshladi. Bundan tashqari globallashuv
insonlarning iqtisodiy, ijtimoiy va gumanitar faoliyat sohalarida namoyon bo‘la
boshladi. Jamiyat hayotining u yoki bu sohasida sodir bo‘layotgan jarayonlar
globallashib, boshqa sohalardagi jarayon va hodisalarga ta’sir ko‘rsatmoqda.
Shuning uchun ilmiy adabiyotlarda globallashuvning huquqiy makonning
globallashuvi,
siyosiy
munosabatlarning
globallashuvi,
iqtisodiyotning
globallashuvi, axborot-kommunikatsiya makonining globallashuvi, etnik
globallashuv va boshqa turlari farqlanadi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi so‘nggi davrlarda turli ko‘rinishlarda
namoyon bo‘lmoqda. Ular turli mamlakatlarning huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy va
madaniy hayotida o‘z aksini topgan.
Sohaga oid adabiyotlarda globallashuv ko‘rinishlari sifatida integratsion jarayonlar
va integratsiya shakllari, xususan, integratsion birlashmalar ko‘rsatiladi.
Integratsion birlashmalarning turkumlanishi, asosan, ishtirokchi mamlakatlar
iqtisodiyotining makro va mikro darajada o‘zaro yaqinlashish va bir-biriga naqadar
chuqur kirib borish holatini baholashda namoyon bo‘ladi. Bu mezonga ko‘ra
integratsiyaning to‘rt ko‘rinishi (erkin savdo hududi, bojxona ittifoqi, umumiy
bozor va iqtisodiy ittifoqlar)ni ajratib ko‘rsatish mumkin (1.1-jadval).
17
Erkin savdo hududlari (ESH) xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlarining
boshlang‘ich bosqichi sanaladi. Erkin savdo hududi zamonaviy talqinda
preferensial hudud hisoblanib, uning doirasida bojxona va miqdoriy
cheklanishlardan holi savdo tartibiga rioya qilinadi.
Erkin savdo hududlari amalda ikki va undan ortiq davlatlarning o‘zaro savdosi
aloqalari turli bojlar, litsenziya va kvotalarni muzlatish va asta-sekin bekor qilish
to‘g‘risidagi bitimlarning imzolanishi natijasida shakllanadi. Bunda, YEI, NAFTA
va MERKOSUR tajribasidan ma’lumki, qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga nisbatan
savdo rejimini erkinlashtirish cheklangan tartibga ega, bu dastlab bojxona
nomenklaturasidagi ba’zi pozitsiyalarni qamrab oladi.
Erkin savdo hududlarining ijobiy jihatlariga kelsak, eng avvalo, ishtirokchi
mamlakatlarning savdo siyosatida barqarorlikning o‘rnatilishini kiritish mumkin.
Erkin savdo hududlari a’zo mamlakatlarni xalqaro iqtisodiy munosabatlarga jalb
etish jarayonining tezlashishiga yordam beradi, ular xalqaro mehnat taqsimotidan
maksimal darajada samarali foydalanish imkoniga ega bo‘ladilar.
Erkin savdo hududlarining salbiy jihatlariga esa, ichki bozorda raqobatning
kuchayishi bilan belgilanadi. Bu milliy ishlab chiqaruvchilarga salbiy ta’sir etishi
va ular uchun bankrotlik xavfini kuchaytirishi mumkin.
Bundan tashqari erkin savdo hududlarini yaratish millatlararo tartibga soluvchi
organlarni tashkil etish holatlarida kuzatilmaydi. Bu esa, o‘z navbatida, qarorlar
qabul qilishni sekinlashtiradi, shuningdek, qabul qilingan qarorlar bajarilishini
nazorat qilishni qiyinlashtiradi. Biroq qiyinchiliklar va muammolarga qaramasdan,
integratsiyaning boshlang‘ich bosqichidagi erkin savdo hududlari jahon
iqtisodiyotida keng tarqalishi ham mumkin.
Bojxona ittifoqi (BI) huquqiy nuqtai nazardan olganda ikki va undan ortiq davlatlar
o‘rtasida o‘zaro va uchinchi bir mamlakatlarga nisbatan soddalashtirilgan soliq
siyosatining o‘rnatilishini anglatadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan olganda esa bojxona
ittifoqini tashkil etish – bu yagona iqtisodiy makonni shakllantirish va bu makon
doirasida esa har qanday bojxona chegaralarini olib tashlanishini anglatadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlatlararo tartibga solishning bu ko‘rinishi Bojxona
ittifoqi qatnashchilari o‘rtasida bojsiz savdonigina emas, balki uning tashqi
chegaralarida muvofiqlashtirilgan tarif tizimini joriy qilishni ham nazarda tutadi.
Bojxona ittifoqining erkin savdo hududidan farqi ham ana shundadir.
Bojxona ittifoqlarining yaratilish va ularning shakllanishining aniq natijalari unga
a’zo mamlakatlarning ishlab chiqarish va iste’mol sohasida yuz beradigan tarkibiy
o‘zgarishlarda o‘z aksini topadi. Boshqacha qilib aytganda, bojxona ittifoqi
savdoning kengayishi hisobiga aholining turmush farovonligini oshiradi, biroq
ayni bir paytda ishlab chiqaruvchilarning arzon mahsulotlariga nisbatan qimmat
tovar ishlab chiqarishga moslashishlari hisobiga farovonlikni pasaytiradi.
Tashqi savdoni davlatlararo tartibga solishning keng tarqalgan ko‘rinishi sifatida
bojxona ittifoqi haqida gapirganda shuni esdan chiqarmaslik lozimki, uning
faoliyati uzoq vaqt mobaynida alohida olingan mamlakatlarning jami tovarlar va
xizmatlar nomenklaturasiga tarqalmasligi mumkin.
18
Bojxona ittifoqlarining rivojlanishi jarayonlarini birgalikda tartibga solish
sohasining asta-sekin kengayib borishidan darak beradi. Ya’ni bosqichma-bosqich
olib boriladigan mazkur jarayon oxir-oqibat millatlararo muvofiqlashtiruvchi
tashkilotlar va institutlarni tashkil etishni taqazo etadi.
Bojxona ittifoqining erkin savdo hududidan asosiy farqi ittifoq chegaralarida
muvofiqlashtirilgan savdo-bojxona rejimini joriy etishdir.
Integratsion jarayonlarning keyingi rivojlanishi integratsiyaning eng yuksak
ko‘rinishlaridan biri bo‘lgan umumiy bozor hamda iqtisodiy ittifoqning
shakllanishiga olib keladi.
Jahon iqtisodiyotida ko‘plab iqtisodiy birlashmalarning vujudga kelishi va
taraqqiyotidan ma’lumki, aynan umumiy bozor va iqtisodiy ittifoq eng ko‘p
diqqatga sazovordir.
Umumiy bozorni iqtisodiy ittifoqqa aylantirishning zamonaviy bosqichida Yevropa
Ittifoqining ahamiyati kattadir. Bu tashkilot iqtisodiy integratsion jarayonlarning
eng yuqori cho‘qqisiga intilishini yaqqol namoyish etayotgan hozirgi kundagi
yagona iqtisodiy ittifoqdir.
Globallashuvning yuqorida qayd etilgan ko‘rinishlari qator omillar ta’sirida yuzaga
keladi. Globallashuv hodisasi mohiyatini tushuntiruvchi sabablarning tizimli tahlili
uning taraqqiyotini belgilovchi quyidagi omillar guruhini ajratishni taqazo etadi
(1.3-rasm):
1.3-rasm. Globallashuv jarayoni rivojlanishini belgilovchi omillarning
asosiy guruhlari.
19
1.Iqtisodiy omillar – kapitalning ulkan konsentratsiyasi va markazlashuvi, xalqaro
korporatsiyalar qudratining o‘sishi, ishlab chiqarish va hamkorlik xalqaro
ixtisoslashuvini intensivlashtirish, xalqaro marketing, elektron tijorat, xalqaro
logistika.
2. Siyosiy omillar – davlat chegaralari asta-sekin shaffoflashib, odamlar, tovarlar,
xizmatlar va kapitalning harakat erkinligiga ko‘proq imkoniyat yaratib beradi.
3.Xalqaro omillar – uning dinamikasini globallashuv jarayonini rag‘batlantiruvchi
yirik xalqaro voqealar sanalari bilan bog‘laydi.
4. Texnik-texnologik omillar – axborot, texnologiyalar, tovarlar va moliyaviy
resurslarni tezkor tarqatishga imkoniyatlar yaratadigan zamonaviy transport
vositalari, axborot tizimlari va texnologiyalari, aloqa va telekommunikatsiyalar,
moslashuvchan avtomatlashtirilgan, vositalar majmuidan iborat bo‘lib, ularni
ishlab chiqarishni rivojlantirish natijasida xarajatlar hajmi kamayadi.
5. Ijtimoiy omillar – an’analar, ijtimoiy aloqalar va urf-odatlar ahamiyatining
zaiflashuvi odamlarning geografik, ma’naviy va hissiy jihatdan harakatchanligini
oshirishga yordam beradi.
6.Tovar va kapital bozorlarini erkinlashtirish, davlat tasarrufidan chiqarish,
bojxona, savdo va soliq qonunlarini yumshatish va birlashtirish milliy iqtisodiyot
va ularning tadbirkorlik sub’ektlarining o‘zaro iqtisodiy bog‘liqligini ham oshirdi.
Quyidagi omillar globallashuvni harakatga keltiruvchi moliyaviy tizimlarning
o‘zgarishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi va bu ta’sir butun global tizimlarning u yoki bu
darajada o‘zgarishiga olib keladi:
-iqtisodiy munosabatlarni transmilliylashtirish va milliy moliya bozorlarida
integratsiyalash jarayonini jadal rivojlantirish;
- global moliyaviy bozorlarni tartibga solishning nisbiy yengillashuvi (ularning
hajmlari va aylanmalarning ortishi bilan raqobatning ortishi);
- rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotiga kirib borishi bilan global
moliya tizimining kengayishi;
- kapital hajmining doimiy o‘sishi va o‘ta harakatchanligi keskin vaziyatni yuzaga
keltiradi; makroiqtisodiy va global (davlatlararo iqtisodiy integratsiya, shu
jumladan, moliyaviy va pulning tarkibiy qismlari) darajada moliyaviy resurslarning
yuqori konsentratsiyasi;
-kapital konsentratsiyasiga moyillik, global tijorat va moliyaviy tuzilmalar
mustaqilligining ortib borishi;
- moliyaviy operatsiyalarning intensivligi, harakatchanligi va moliyaviy bozorlar
o‘zaro bog‘liqligining ortib borishi;
-moliyaviy vositalarning xilma-xilligi va ularning yuqori darajadagi
harakatchanligi.
20
1.4.Jahon iqtisodiyoti globallashuvining ko‘rsatkichlari va ustuvor
yo‘nalishlari
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi - siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy qarorlar qabul
qilishda sezilarli ta’sir ko‘rsatish salohiyatiga ega bo‘lgan alohida shaxslar xulq-
atvoriga (nano daraja), alohida korxonalar (mikro daraja), davlatlar ichidagi
mintaqalarning tovar, moliyaviy, valyuta va mehnat bozorlari (mezo daraja), milliy
iqtisodiyot (makro daraja) va xalqaro, shu jumladan, mamlakatlararo mintaqaviy
daraja (mega darajasi)da ta’sir qiluvchi iqtisodiy munosabatlarga ta’sir qiluvchi
ko‘p darajali hodisadir (1.2-jadval).
21
Bozor munosabatlari sharoitida nano va mikro darajadagi alohida korxonalar,
firmalar va tadbirkorlar xalqaro iqtisodiy munosabatlarning barcha shakllaridagi
belgilovchi sub’ektlar bo‘lganligi tufayli globallashuvning tarkibiy asosini tashkil
etadi. Globallashuv ta’sir sohalarida kapital eksporti va xalqaro qayta
taqsimlanishidagi transmilliy korporatsiyalarning iqtisodiy va siyosiy manfaatlarini
belgilovchi nano va mikro darajadagi sub’ektlar yetakchi o‘rinni egallaydi. Jahon
xo‘jaligi aloqalari mezo darajada – yirik davlatlar tarkibidagi mintaqalar, tovar va
xizmatlar, kapital, mehnat, moliya-kredit va valyuta bozorlari darajasida ham
amalga oshadi.
Globallashuv omillarining jahon iqtisodiy shart-sharoitlari iyerarxiyasiga
ta’sirining megavariantligi bozor munosabatlarida o‘z-o‘zini tartibga solish
tamoyillaridan foydalanib bo‘lmasligini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham global
tendensiyalar va ochiqlik bilan bir qatorda rivojlanayotgan va o‘tish davri
iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlar bilan bir qatorda rivojlangan
mamlakatlarda ham proteksionistik yo‘nalish saqlanib qolmoqda.
Globallashuv mega darajada milliy iqtisodiyotlarning xalqaro o‘zaro ta’siri
ko‘rinishida to‘liqroq namoyon bo‘ladi. Bir tomondan, xalqaro iqtisodiy
munosabatlar sohasidagi to‘siq va cheklovlarni bartaraf etish va kamaytirish
borasidagi maqsadli sa’y-harakatlar mega darajada muhim ahamiyat kasb etmoqda,
boshqa tomondan esa, globallashuv jarayonlarini rag‘batlantirish, iqtisodiy va
ijtimoiy dasturlarni muvofiqlashtirish bo‘yicha izchil chora-tadbirlarni amalga
oshirish va umuman, jahon hamjamiyatiga ta’sir qiluvchi global, xususan, keng
ko‘lamli muammolarni hal qilish uchun zaruriy resurslarni jamlash kerak. Bu
jarayonlarni ta’minlash vazifasi mintaqaviy va xalqaro, hukumatlararo va nodavlat
tashkilotlar zimmasiga tushadi. Globallashuvning ustun ko‘rinishlari sifatida
tovarlar, xizmatlar, moliyaviy kapitalning harakati, texnologiyalar diffuziyasi va
ishchi kuchi migratsiyasi sohasidagi transchegaraviy tranzaksiyalarning ortishi
bilan aloqador davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikning ortishini tushungan holda
globallashuv jarayonining asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash mumkin (1.4-rasm).
1.4-rasm. Globallashuv jarayonini baholovchi asosiy ko‘rsatkichlar
11
22
O‘tgan yarim asrdan ko‘proq vaqt mobaynida globallashuv ko‘rsatkichlaridan biri
sifatida xalqaro savdo yo‘nalishida sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga
qaraganda tezroq o‘sish dinamikasi kuzatilmoqda. Bu davrda jahon tovar va
xizmatlar eksporti jahon birlashgan yalpi ichki mahsulotidan qariyb uch barobar
oshdi. XX asrning 70-yillaridan boshlab, Bretton-Vuds konferensiyasining asosiy
kelishuvlari rad etilgandan so‘ng, tariflar va savdo to‘g‘risidagi Bosh bitim
(GATT) bo‘yicha savdoni erkinlashtirishga asoslangan yangi iqtisodiy tartib
paradigmasi va Jahon savdo tashkiloti (1995 yil)ning shakllanishi bilan davom
etdi. U global iqtisodiy rivojlanish uchun yangi shart-sharoitlar yaratdi. 1947 yili,
ya’ni GATT tashkil etilgan vaqtda shartnomada qatnashuvchi rivojlangan
mamlakatlar import tariflarining o‘rtacha tortilgan darajasi 40% ga teng bo‘lib,
1970 yilga kelib bu ko‘rsatkich 8-10 %ga, 1990 yilga kelib esa 6,3% ga qisqardi.
Hozirgi kunda rivojlangan mamlakatlarda import bojxona tarifining o‘rtacha
tortilgan darajasi Jahon savdo tashkiloti a’zolari uchun 3,8% ni, rivojlanayotgan
mamlakatlarda esa 15,5% ni tashkil etadi
10
.
Shu bilan birga, tashqi savdoni tartibga solish jarayonida amalda qo‘llaniladigan
kvotalar, litsenziyalar va boshqa shakldagi tarifsiz cheklovchi to‘siqlarning
ahamiyati ortib bormoqda. Shuni ta’kidlash kerakki, xalqaro savdoni yanada
erkinlashtirish jarayonlari aniq emas, chunki ular rivojlanayotgan mamlakatlar va
o‘tish davri iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlar uchun ma’lum darajada xavf
tug‘diradi. Shu sababli ular milliy iqtisodiyotning rivojlanish muammosini hal
qilish uchun yetakchi iqtisodiy kuchlar bilan farqni kamaytirish uchun
proteksionistik chora-tadbirlardan oqilona foydalanish kerak.
Iqtisodiy globallashuvdagi liderlik o‘rniga moliya sektori asosiy da’vogar bo‘lib,
uning xalqaro darajada jadal rivojlanishi muayyan muammolar va ziddiyatlar bilan
bog‘liq. So‘nggi yillarda dunyo miqyosida “moliyaviy makon” tushunchasi paydo
bo‘ldi. Bu asosan quyidagilarda namoyon bo‘ladi.
iqtisodiy birjalarni mustahkamlash (TMKlar faoliyati, investitsiyalarni
rivojlantirish);
valyuta bozorlari orqali katta miqdorda pul o‘tkazish, transmilliy bitimlar
tuzish va bir davlatdan tashqarida mulkiy huquqlarni amalga oshirish;
moliyaviy sektorning real sektordan o‘zib ketishi: to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalar hajmining jahon savdosiga nisbatan tez ortib borishi;
valyuta va moliya bozorlaridagi bitimlar hajmining xalqaro savdo hajmidan
ortib ketishi va hakazo.
23
O’tgan asrning oxirgi o‘n yilligining boshida xalqaro kapital transfertlari kuniga
1,3 trln. $ dan oshib ketdi, bu esa 130 yil davomida taxminan 20 barobar o‘sishni
anglatdi.
Bu davrda yillik valyuta savdosi 400 trillion $ dan oshib, jahon savdosi yillik
hajmining deyarli 80 barobarini tashkil etdi. Oxirgi ikki o‘n yil mobaynida bu
ko‘rsatkich 40 barobarga o‘sdi. Bunday operatsiyalarga xizmat ko‘rsatishda eng
yangi aloqa va axborot tizimlaridan foydalaniladi.
Jahon moliyaviy oqimlarining salmoqli qismi tovar va xizmatlarning xalqaro
harakatiga xizmat ko‘rsatish, shuningdek, kapitalning to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalari bilan bog‘liq. Butun dunyo bo‘ylab harakatlanayotgan kapitalning
bu qismini turli shakllarda erkinlashtirish iqtisodiyotda yaxshi samara berdi,
ko‘plab milliy iqtisodiyotlarga va jahon iqtisodiy munosabatlari tizimiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatdi. Bu hodisalarning barchasi moliyaviy globallashuvning jadal
rivojlanayotganligini ko‘rsatadi va u quyidagi ko‘rsatkichlarda namoyon bo‘ladi
(1.5-rasm).
1.5-rasm. Moliyaviy globallashuvning asosiy ko‘rsatkichlari
12
24
II. BOB. Globallashuvni O’zbekistonga ta’siri
2.1. O‘zbekiston Respublikasining jahon xo‘jaligi tizimiga iqtisodiy
integratsiyalashuvi yo‘nalishlari
Jahon xo'jaligi globallashuvining zamonaviy bosqichida O‘zbekiston ijtimoiy-
iqtisodiy hayotini erkinlashtirish sharoitda jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuv
jarayonlarini rivojlantirish va chuqurlashtirishning ustuvor yo'nalishlarida kuch-
g‘ayratni jamlash zaruriyati yuzaga keldi. Yetakchi xalqaro iqtisodiy, moliyaviy,
va gumanitar tashkilotlar, ilg‘or Yevropa mamlakatlari va AQSh, Osiyo qit’asi
davlatlari, MDH mamlakatlari va ayniqsa, Rossiya, shuningdek Markaziy Osiyo
davlatlari bilan xamkorlikni mustahkamlash ana shunday yo‘nalish hisoblanadi.
O‘zbekiston milliy iqgisodiyotining jahon xo‘jalik tizimiga chuqur
integratsiyalashuvi muammolarini hal qilish uchun respublikaning eksport
salohiyatini ancha mustahkamlash, eksport qilinayotgan tayyor mahsulotlar
assortimenti hajmini va turini oshirish va kengaytirish, mamlakatning jahon
bozoridan o ‘rin olishini faol mustahkamlash zarur. Hozirgi vaqtda amal qilayotgan
rag‘batlantirishlar va imtiyozlar bilan birga, milliy ishlab chiqarishning eksportga
yo‘naltirilganligini kuchaytirish, import qilinadigan mahsulotlaming o‘mini
bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarishni oqilona asoslangan holda rivojlantirish
bilan uyg‘un ravishda yakuniy mahsulot ishlab chiqarish va uni eksport qiiishni
rag‘bailantirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuini amalga oshirish muhimdir.
Yuqorida aytib o ‘tiiganlardan kelib chiqqan xolda, nazarimizda,
davlatlararo iqtisodiy integratsiya - iqtisodiy rivojlanish darajasi birbiriga yaqin
bo‘lgan davlatlar birlashisnining ob'ektiv jarayonidir. U faqat tegishli mamlakatlar
tashqi savdosi sohasi, ularning bozor aloqalarinigina (xalqaro hamkorlikda bu
ko'pincha uchrab turadi) qamrab olish bilan cheklanmay, balki mazkur
mamlakatlar moddiy ishlab chiqarishi sohasiga chuqur kirib boradi. turli darajada
va har xil shakllarda qayta ishlab chiqarish
tuzilmaiarining tobora mustah kamroq
o'zaro hamkorligiga olib keiadi.
Jahon xo‘jalik aloqalarining moddiy-ashyoviy asoslarini u yoki bu mintaqaviy
guruhlar yoxud ittifoqlarga birlashgan mamlakatlaming integratsiyaviy salohivati
tashkil qiladi. Mamlakatning integratsion salohivati deganda, fikrimizcha, xalqaro
iqtisodiy integratsiyaning alohida iomonlari-sub’ektlari (integratsiyalashayotgan
mamlakatlar) amaigs oshiradigan xalqaro ishlab chiqarish-iqtisodiy hamkorlik va
aimashuv predmeti bo'lgan milliy tabiiy, mehnat, ishlab chiqarish, moliya-kredit,
savdo resurslari, ilmiy xodimlar va odamlarning aqliy qobiliyati majmuini
tushunish zarur.
25
O‘zbekistonning integratsion aloqalarini jadailashtirishga xizmat qiladigan omillar
va sharoitlar orasidan respublika integratsion salohiyatining quyidagi aniq-ravshan
ustunliklarini sanab o'tish mumkin, ya’ni:
- O‘zbekistonning Yevroosiyo q it’asidagi qulay geostrategik joylashuvi;
- yer, mineraf-xom ashvo va o'sim ’iklaming ancha katta zahirasi, shuningdek,
qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun qulay bo'lgan tengi yo'q tuproq-iqlim
sharoitlari;
- muhim ilmiy-ishlab chiqarish va eksport salohiyati;
- tegishli davlatlararo koopresiyalashuv va birgalikdagi investitsiya lar mavjud
bo'lganda ancha qisqa muddatlar ichida tayyorgarlikning yuqori darajasiga ega
raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni tashkil qilishga imkon beradigan yirik
ishlab chiqarish salohiyati;
- odamlar salohiyati, tez ko'payib borayotgan bilimli mehnat resurslari,
shuningdek, nisbatan arzon (jahon miqyosida olib qaraganda) ish kuchi mavjudiigi;
- rivojlangan ishlab chiqarish infratuzilmasi, birinchi navbatda respublikani
MDHning boshqa mintaqalari bilan bog'lab turadigan, avtomobil va temir yo‘l
magistrallari, telekommunikatsiya tizimining mavjudligi;
- mamlakatda chet el kapitalini investitsiya qilish, o‘zaro foydali tashqi iqtisodiy
va integratsion hamkorlikning yaxshi kafolati bo'lgan barqaror siyosat.
Yuqorida ko‘rsatilgan pozisiyalar bo'yicha milliy iqtisodiyotning ochiq bozor
iqtisodiyotiga o'gayotgan sharoitida mamlakat integratsiyaviy salohiyatidan
samaraliroq foydalanish uchun bu salohiyatning hozirgi holatiga baho berish kerak.
Birinchi navbatda, bu potensialning tarkibiy qismlari bo'lgan geostrategik
joylashuv, tabiiy-xomashyo va mehnat resurslari, shuningdek eksport imkoniyatlari
kabilami tavsiflash lozim.
XXI asr kirib kelishi bilan jahon iqtisodiyotidagi integratsiyaviy moyillik
juda yaqqol namoyon bo'ldi. Xalqaro mehnat taqsimoti shu darajaga yetdiki, milliy
xo'jaliklar tobora ko'proq integratsiyalashuv xususiyatini kasb etmoqda. Bu esa
xalqaro xo'jalik faolijatining baynalmilallashuviga olib kelayotganligi haqida
gapirishga imkon beradi. Bu sharoitlarda o'zaro hamkorlikning an’anaviy shakllari
-xalqaro savdo, kapitallaming ko'chishi, ish kuchiniing migratsiyasi yangi, aniq
ifodalangan institusionai shakllarga ega bo'lmoqda.
Bir tomondan, davlatiararo mintaqaviy birlashmalar tuzilmoqda (eng yaqqol misol
-Yevrohukumat va Yevroparlamentga ega bo'lgan Yevropa Ittifoqi), boshqa
tomondan - o'z faoliyatining xususiyati bo'yicha ham alohida davlatlar, ham butun
mintaqalarning hayotiga jiddiy ta’sir ko'rsatadigan yirik transmiliiy korporatsiyalar
(TMK) keng miqyos olmoqda. Integratsiya haqida gapira turib, O'zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlab o'tganlaridek: "Jahon
26
hamjamiyatiga integratsiyalashuv iqtisodiy jihatdan rivojlangan bozor tizimiga ega
bo'lgan demokratik davlatlar tushunchasiga muvofiq kelgandagina mumkin bo'ladi.
Ayni paytda mamlakatmi zamonaviylashtirish uning, shubhasiz, jahon
hamjamiyatiga integratsiyalashuvi, ya’ni xalqaro mehnat taqsimotida o'zining
munosib o'mini topishi, mintaqaviy va global xavfsizlik tizimini yaratish shartlari
mavjud bo'lgandagina mumkin bo'ladi".
O'zbekiston Respublikasi uchun tashqi iqtisodiy faoliyat va jahon iqtisodiyotiga
integratsiyalashuv muammosi aynan bugun, rsspublikamiz davlaichiligi
shakllanayotgan, jahon xo'jalik tizimida o'z o'mini izlayotgan bir paytda va
sivilizatsiyalashgan demokratik jamiyat qurishda o‘ta muhim.
Eksport salohiyatini rivojlantirish O ‘zbekistonga XXI asr jahon iqtisodiyotiga xos
bo‘lgan hamda alohida milliy iqtisodiyotlaming o'zaro bir-biri bilan bog‘liqligi va
xo‘jalik hayotining baynamilallashuvi bilan tavsiflanuvchi globalizatsiya
jarayonlarida faol ishtirok etish imkonini beradi.
Ko'p tomonlama xalqaro iqtisodiy, valyuta-moliyaviy va savdo tashkilotlarining
ahamiyati milliy iqtisodiyot uchun ham, jahon iqtisodiyoti uchun ham katta
ahamiyat kasb etadi, chunki aynan ana shu tashkilotlar shunday huquqiy makonni
yaratishga yordam beradi, jahondagi tashqi iqtisodiy va integratsion aloqalar shu
makon doirasida amalga oshiriladi.
O'zbekistonning BMT, YeXHT, Yel, NATO, Jahon banki, XVF, EKO, OIK, ShHT
va boshqa tashkilotlar faoliyatida faol ishtiroki mamlakatimizga ijtimoiy-iqtisodiy
muammoiami hal etish borasidagi jahcn tajribasidan foydalanish, muhim bo'lgan
zamonaviy ilmiy-texnikaviy axborotlar, "nou-xau"lami. beg'araz beriladigan hujjat
va materiallami olish imkoniyatini beradi.
BMTning ixtisoslashtirilgan muassasalari turli tarmoqlarda ko'p tomonlama
hamkorlikni tartibga solishning tengi yo'q me’yoriy-ijodiy mexanizmi hisoblanadi.
Valyuta-moliya va savdo muassasalari savdo hamda valyuta-kredit sohasida juda
muhim tartibga soluvchi rolni o'ynaydi va O'zbekistonga davlat va xususiy
investitsiyalami jalb qilishga ko'maklashadi.
O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining negizida tashqi aloqalarda ochiqlik,
teng huqukli va o ‘zaro manfaatli hamkorlik, o'z milliy-davlat manfaatlari
ustunligini saklagan holda o‘zaro manfaatlami hisobga olish, umum e’tirof etilgan
xalqaro huquq me’yorlariga rioya qilish va xalqaro standartlarga bosqidima-
bosqich o ‘tish tamoyillari yotadi.
Respublikamizning o ‘z taraqqiyot modelini takomillashtirish va joriy etishni
ishlab chiqishda rivojlangan davlatlar tajribasini o'rganish sezilarli rol o‘ynaydi.
Rivojlangan davlatlar tajribasini o'rganish respublikada islohotlarni yanada
samaraliroq amalga oshirish va boshqa davlatlar yo‘l qo'ygan xatolarni
takrorlamaslik uchun zarurdir.
27
O‘zbekiston bozor islohotlarini amalga oshirishning asoschisi hisoblanmaydi.
Buning juda ko‘p ijobiy tomonlari bor, zero bizning respublikamizga boshqa
mamlakatlar yo‘l qo‘ygan xatolardan saboq olish, shu bilan birgalikda, ulaming
yutuklarini yurtimiz shart-sharoitlaridan kelib chiqqan xolda joriy qilish imkoniyati
beriigan. Alohida mamlakatlar rivojlanish modelidan ko'r-ko‘rona andoza olish
kerak emas, ko'plab davlatlar tajribasini ichki shart-sharoitiarga muvofiq ravishda
uvg‘unlashtirish zarurdir. Tashqi iqtisodiy siyosat respublikaning jahon bozoridagi
mavqeini mustahkamlashga, uning to'lov balansini yanada yaxshilashga, qulay
investitsiya muhitini yaratishga yo'naltirilishi kerak.
Buning uchun respublikamizda zarur shart-sharoitlar va negizlar mavjud.
Rivojlanish va taraqqiyot yo‘liga o'tgan O'zbekiston juda ko‘p nufuzli xalqaro
iqtisodiy hamkorlik tashkilotlarining teng huquqi a ’zosiga aylandi. Qisqa vaqt
ichida respublikamiz Xalqaro valyuta fondi (XVF), Jahon banklar guruhi, Xalqaro
mehnat tashkiloti (XMT), Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti, Xalqaro
elektraloqalari ittifoqi, Osiyo va Tinch okeani iqtisodiy va ijtimoiy komissiyasi,
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YeTTB), Hududiy iqtisodiy hanido‘stlik
tashkiloti, Bojxona hamdo‘stligi kengashi kabi mashhur xalqaro iqtisodiy va
moliyaviy tashkilotlarga qabul qilindi.Respublikamizning Jahon savdo tashkilotiga
a’zo bo'lib kirishi uchun faol tayyorgarlik ishlari olib borilmoqda.
Eksport tarkibini xom ashyo resurslaridan O'zbekiston uchun foydaliroq
bo’lgan eksport ko'rinishlari: qishloq xo'jaiigi mahsulotlarini qayta ishlash orqali
tayvorlangan tayyor mahsulotlar, yengil sanoat va ilm taiab tarmoqlar tovarlari
eksporti yo‘nalishiga tubdan o'zgartirish kerak.
Xom ashyoga yo‘naltirilgan eksportni saqlab turish respublika uchun istiqbolli
emas.Paxtani esa respublikaning o‘z to'qitnachilik va vengil sanoati qudratli
rivojlangunga qadar eksport qilish darkor.Paxta tolasi bilan emas, balki
siviiizatsiyaiashgan mam lakatlar singari tayyor mahsulot bilan savdo qilish lozim.
Faqat ichki bozorda emas, balki. eng aw alo, jaqon bozorida xaridorgir mahsulotlar
ishlab chiqarishni ta’minlash bosh vazifa b o iish i kerak. Jahon bozorlarida
allaqachon talahga ega bo‘lishga ulgurgan, kiritilgan investitsiya lami qisqa
vaqtda-ikki-uch yilda qoplabgina qolmasdan, balki respublikamizga valyuta
tushumlarining mustahkam manbai sifatida xizmat qiladigan eksportga
yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlar ustuvor ravishda ri-vojlantirilishi darkor.
28
2.2. O ‘zbekistonda tashqi savdo aloqalarini rivojlantirishga qaratilgan
chora-tadbirlar tizimi
Tashqi savdo aloqalari xalqaro hamkorlikning muhim sohalaridan biri
bo‘lib, turli mamlakatlar bilan ilmiy-texnik, madaniy aloqalarni yo‘lga qo‘yish ular
o‘rtasida diplomatik munosabatlar o‘rnatish iqtisodiyotni faol va har tomonlama
rivojlantirish, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda yordam beruvchi
vositadir.
Mamlakatimizda tashqi savdo aloqalarini rivojlantirish, jahon bozorlariga
yuqori sifatli tayyor mahsulotlar bilan kirib borish va mustahkam o‘rin egallash,
eksport hajmini oshirishga qaratilgan islohotlar amalga oshirilmoqda.
Mazkur islohotlar doirasida mamlakatimizda eksport qiluvchilar faoliyatini
rag‘batlantirish uchun qator imtiyozlar yaratib berilgan. Ushbu imtiyozlar
quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
— qo'shilgan qiymat solig'iga imtiyozlar;
— aksiz solig‘iga imtiyozlar;
— daromad solig‘iga imtiyozlar;
— mulk solig‘iga imtiyozlar.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 212-moddasiga asosan
tovarlarni chet el valutasida eksportga realizatsiya qilish oborotiga nol darajali
stavka bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadi, ya’ni bu eksport qilinadigan
tovarlarni ishlab chiqarishda foydalanilgan moddiy resurslar uchun qo‘shilgan
qiymat solig‘i summasini to‘lashdan ozod etilishini anglatadi. Quyidagilarga esa
aksiz solig‘i solinmaydi:
— aksiz to‘lanadigan tovarlarni ularning ishlab chiqaruvchilari tomonidan
eksportga realizatsiya qilishga, bundan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilanadigan aktsiz to'lanadigan tovarlarning ayrim
turlari mustasno;
— keyinchalik O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududidan olib chiqib
ketilishi sharti bilan «bojxona hududida qayta ishlash» bojxona rejimiga
joylashtirilgan tovarlardan ishlab chiqarilgan qayta ishlash mahsuli bo‘lgan aktsiz
to‘lanadigan tovarlarni topshirishga ( O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi 230-
modda).
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000-yil 5-iyundagi PF-2613-
sonli «Eksport mahsuloti ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish borasidagi
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» Farmoniga muvofiq, eksportga mahsulot
ishlab chiqaruvchi korxonalarning eksport salohiyatini kengaytirish, ularni
mulkchilik shaklidan qat’i nazar, davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, amaldagi
soliq imtiyozlarini tartibga solish va eksportga mo‘ljallangan raqobatdosh
29
mahsulot
ishlab
chiqarishni
ko'paytirishga
shunday
imtiyozlarning
rag‘batlantiruvchi ta ’sirini kuchaytirish maqsadida, eksport qiluvchi korxonalar
uchun foyda solig‘i va mulk solig‘ini to‘lash tartibi umumiy sotish hajmida o‘zi
ishlab chiqargan va erkin almashtiriladigan valutaga sotilgan tovarlar, ishlar,
xizmatlar eksportidagi (ishlar bajarilgan, xizmatlar ko‘rsatilgan joydan qat’i nazar)
ulushiga bog‘liq holda quyidagicha belgilangan:
— eksport ulushi 15 foizdan 30 foizgacha miqdorda boiganida belgilangan foyda
solig‘i va mulk solig'i stavkalari 30 foizga kamaytiriladi;
— eksport ulushi 30 va undan ko‘proq foiz boiganida belgilangan foyda solig‘i va
mulk solig‘i stavkalari 50 foizga kamaytiriladi. Mazkur imtiyozlar erkin
almashtiriladigan valutaga xomashyo mahsulotlari
— paxta tolasi, ip gazlama kalavasi, lint, neft, neft mahsulotlari, gaz kondensati,
tabiiy gaz, elektr energiyasi, qimmatbaho, rangli va qora metallar eksport qiluvchi
savdo-vositachilik korxonalariga, shuningdek, ishlab chiqarish korxonalariga tatbiq
qilinmaydi. Mikrofirma va kichik korxonalar, o ‘zi ishlab chiqargan mahsulotlar
eksportidan olingan xorijiy valutadagi tushumni majburiy sotishdan ozod etiladi,
tabiiy gaz eksporti va tranzitini amalga oshiruvchi korxonalar bundan mustasno.
Ishlab chiqarish korxonalariga tovarlarini eksport qilish uchun o‘z ishlab
chiqarish mahsulotlarini reklama qilish va tashqi bozorning marketing
tadqiqotlarini olib borish maqsadida xorijda savdo uylari hamda vakolatxonalar
ochishga ruxsat beriladi. Tovar konsignatsiya shartlarida, bank kafolatnomasi yoki
siyosiy va tijorat tavakkalchiliklaridan eksport kontraktlarini sug‘urtalash polisini
taqdim etmasdan eksportchi tomonidan chet eldagi korxona nomiga:
— o‘z ishlab chiqargan mahsulot ustav jam g‘armasida eksportchining ulushi
kamida 51 foizni tashkil qiladigan chet eldagi korxona nomiga eksport qilinganda
yetkazib berilishi mumkin;
— bojxonada rasmiylashtirilgan kundan boshlab 180 kun mobaynida eksportchi
shartnomalar (kontraktlar) asosida chet eldagi korxonalar nomiga olib chiqilgan
tovarlar bo'yicha valuta tushumi tushishini yoxud ushbu tovarlarning O‘zbekiston
Respublikasi hududiga qaytarishni ta’minlaydi.
Bundan tashqari, mazkur Qarorga muvofiq, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik
subyektlari
tovarlarini
eksport
qilishga
ixtisoslashtirilgan
«O‘ztadbirkoreksport» tashqi savdo kompaniyasi tashkil etilgan va lining asosiy
vazifalari etib quyidagilar belgilangan:
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga ularning tovarlarini to‘g'ridan
to'g‘ri eksport qilish shartnomalari bo‘yicha, shuningdek, xorijda tashkil etiladigan
savdo uylari orqali sotishda ko‘maklashish;
30
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari mahsulotlarini eksport qilishga
doir amaldagi shartnomalar garovi asosidan eksportdan oldingi moliyalashtirishni
tashkil etish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari buyurtmalariga ko‘ra
respublikada ishlab chiqarilmaydigan texnologik asbob-uskunalar, ehtiyot qismlar,
butlovchi buyumlar, xomashyo va materiallarni yetkazib berish;
- eksport mahsulotlarini sertifikatlashtirishda kichik biznes korxonalariga
ko'maklashish, reklama tadbirlarini o‘tkazish, xalqaro yarmarkalar va
ko‘rgazmalarni tashkil etish va qatnashish, manfaatdor kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik subyektlarini axborot va maslahat xizmatlari bilan ta’minlash.
31
2.3. O‘zbekiston Tashqi iqtisodiy faoliyat
Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar xorijiy davlatlar bilan
savdo aloqalarining jadal o‘sishiga xizmat qilmoqda. Xususan, mamlakatning
eksport salohiyatini oshirish bo‘yicha qabul qilingan qarorlar mahalliy
kompaniyalarga tashqi bozorlarda ko‘proq tajriba orttirishga imkon beradi.
Pirovardida ular jahon savdosida raqobatdosh ustunlikka ega bo‘ladi.
Respublikada bu borada so‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan eksportni
rag‘batlantirish, importni optimallashtirish va umuman olganda tashqi savdo
muvozanatini taʼminlash maqsadida amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida,
2023- yil yanvar-mart oylarida respublikaning tashqi savdo aylanmasi (matnda
TSA) 14,8 mlrd. AQSH dollariga yetdi va 2022- yilning yanvar-mart oylariga
nisbatan 1,6 mlrd. QSH dollariga yoki 11,9 % ga ko‘paydi.
32
Tashqi savdo aylanmasi – muayyan davr uchun mamlakat eksporti va importi
qiymatining miqdori hisoblanadi. Tovarlarning tashqi savdo statistikasida
O‘zbekiston Respublikasi bojxona hududiga olib kirish (import) yoki O‘zbekiston
Respublikasi bojxona hududidan olib chiqish (eksport) natijasida mamlakat
material resurslari zaxiralariga qo‘shiladigan yoki ulardan ayirib tashlanadigan
tovarlar hisobi tashqi savdo umumiy hisob tizimi asosida yuritiladi.
TSAda eksport hajmi 5 688,9 mln. AQSH dollariga (2022- yilning yanvar-
mart oylariga nisbatan 2,6 % ga kamaydi) va import hajmi 9 090,8 mln. AQSH
dollariga (23,4 % ga ko‘paydi) yetdi. Hisobot davrida -3 401,9 mln. AQSH dollari
qiymatida manfiy tashqi savdo balansi qayd etildi.
Oʻzbekiston Respublikasi jahonning 167 mamlakati bilan savdo aloqalarini
amalga oshirib kelmoqda. TSAning nisbatan salmoqli hissasi XXRda (15,9 %),
Rossiyada (15,1 %), Qozogʻistonda (7,5 %), Turkiyada (5,6 %), Germaniyada
(4,6%), Koreya Respublikasida (4,1 %) va Turkmanistonda (1,8 %) qayd etilgan
33
Shuningdek, qo‘shni davlatlar bilan o‘zaro aloqalarni mustahkamlash,
mamlakatlarni iqtisodiy-ijtimoiy, savdo-sanoat hamda madaniy sohalardagi
aloqalarini rivojlantirish borasida katta ishlar amalga oshirilayotganini ko‘rish
mumkin. Xususan, Tojikiston, Turkmaniston, Qirg‘iz Respublikasi va Qozog‘iston
kabi qo‘shni davlatlar bilan TSAda so‘nggi yillarda katta o‘zgarishlar kuzatilyapti.
Misol uchun, so‘nggi uch yilda TSA Tojikiston va Qozog‘iston bilan 1,2 barobarga
oshdi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat bo‘yicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan uchta
davlatda ijobiy tashqi savdo balansi kuzatilgan. Xususan, Afg‘oniston, Qirg‘iz
Respublikasi va Tojikiston davlatlari shular jumlasidandir. Qolgan 17 ta davlatlar
bilan manfiy tashqi savdo balansi saqlanib qolmoqda.
Respublika tashqi savdo aylanmasi tarkibida eng yuqori ulushni Toshkent
shahri 39,4 % ulush bilan 5 830,2 mln. AQSH dollarini, eng quyi ulushni esa
Surxondaryo viloyati 0,5 % ulush bilan 75,4 mln. AQSH dollarini tashkil etdi.
34
2023- yil yanvar-mart oylarida tashqi savdo aylanmasida MDH davlatlarining
ulushi 32,3 % ni tashkil etib, tashqi savdo aylanmasidagi ulushi 2022- yilning mos
davriga nisbatan 1,9 % ga ko‘paydi.
Oʻzbekistonning boshqa xorijiy davlatlar bilan TSA 2023- yilning yanvar-
mart oylarida 2022- yilning mos davriga nisbatan 1,9 % ga kamaydi va jami
TSAdagi ulushi 67,7 % ni tashkil etdi.
Oʻzbekistonning MDH mamlakatlari bilan tashqi savdo aylanmasi 2023- yil
yanvar-mart holatiga koʻra, 4 771,9 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. Shundan
eksport 1 695,5 mln. AQSH dollariga yetgan boʻlsa, import 3 076,5 mln. AQSH
dollari qiymatida qayd etildi.
Oʻzbekistonning MDH mamlakatlari bilan tashqi savdo aylanmasining eng
yuqori hajmlari Rossiya (46,9 %), Qozogʻiston (23,2 %) hamda Turkmaniston (5,5
%) davlatlari bilan qayd etildi.
35
Oʻzbekistonning Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqiga a’zo davlatlar bilan tashqi
savdo aylanmasi 3 759,9 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. Shundan eksport hajmi
1 112,2 mln. AQSH dollari, import hajmi esa 2 647,7 mln. AQSH dollariga yetdi.
Shuni takidlash lozimki, YEOIIning aʼzo davlatlari (Rossiya, Belarus,
Qozog‘iston, Armaniston va Qirg‘iz Respublikasi) o‘rtasida tovarlar va xizmatlar
harakati, migrantlar harakatlanishi va kapital harakatining erkinligi taʼminlangan
bo‘lib, yagona bojxona tizimiga ega bo‘lgan umumiy iqtisodiy hudud
shakllantirilgan.
36
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI EKSPORTI
Xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi eksportning barqaror o‘sishiga
ko‘maklashadi va bu o‘z navbatida maʼlum natijalarga erishish uchun zamin
yaratadi. Mamlakatning eksport salohiyatini oshirish, eksportyorlarni davlat
tomonidan qo‘llab-quvvatlash, eksportbop mahsulotlar nomenklaturasini
kengaytirish maqsadida amalga oshirilgan islohotlar natijasida eksportyorlar soni 4
049 taga yetdi va ular tomonidan 3 278,6 mln. AQSH dollari (nomonetar oltindan
tashqari) qiymatidagi (2022- yilning mos davriga nisbatan 14,1 % ga ko‘paydi)
tovar va xizmatlar eksport qilinishi taʼminlandi.
Oʻzbekiston Respublikasida tovarlar tashqi savdosi statistik koʻrsatkichlarini
shakllantirishda, Tashqi iqtisodiy faoliyat tovar nomenklaturasi (keyingi oʻrinlarda
TIF TN) bilan birgalikda, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xalqaro
standartlashgan savdo tasniflagichi (keyingi oʻrinlarda – XSST) ishlatiladi.
Bu oʻz navbatida tahliliy maqsadlarda eksport va import qilinadigan tovarlarni 10
ta katta qismga guruhlash uchun imkon beradi. Tovarlarni XSST boʻyicha
kodlashtirish, TIF TN va XSST oʻrtasida oʻtish kalitlari yordamida amalga
oshiriladi.
37
MEVA-SABZAVOT MAHSULOTLARI EKSPORTI
Hukumat tomonidan qishloq xo‘jaligi va bog‘dorchilikni rivojlantirishga
katta e’tibor qaratilayotgani bois eksport qilinayotgan mahsulotlar sifati va hajmi
yildan-yilga ortib bormoqda.
Jumladan, 2023- yil yanvar-mart oylarida 217,6 ming tonna meva va
sabzavotlar eksporti amalga oshirilgan bo‘lib, ushbu ko‘rsatgich 2022- yilning mos
davriga nisbatan 1,2 barobarga yoki 41,4 ming tonnaga kamaydi.
Meva-sabzavot mahsulotlarining asosiy eksport bozorlari Rossiya (24,8 %),
Pokiston (22,2 %), XXR (16,7 %), hamda Qozog‘iston (14,1 %) davlatlari
hissasiga to‘g‘ri kelgan.
MEVA-SABZAVOT MAHSULOTLARI EKSPORTI 2023- yil yanvar-mart
oylarida oziq-ovqat mahsulotlarining asosiy qismi bo‘lgan 182,0 mln. AQSH
dollari qiymatidagi meva-sabzavot eksport qilindi. Bu ko‘rsatkich 2022- yilning
mos davriga nisbatan 7,5 % ga ko‘paydi va jami eksportdagi ulushi 3,2 % ni
tashkil etdi.
38
Xulosa
O‘zbekiston Respublikasi o‘z milliy manfaatlariga asoslangan holda ochiq, o‘zaro
manfaatli va konstruktiv tashqi siyosat olib boradi. Respublikaning zamonaviy
tashiq siyosiy kursi dunyoda va mintaqada shiddat bilan o‘zgarayotgan vaziyat,
hamda mamlakatning ichidagi keng ko‘lamli o‘zgarishlarga asoslanib shakllanadi.
O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosiy faoliyatining bosh maqsadi – davlat
mustaqilligi va suverenitetini, xalqaro maydondagi o‘rni va rolini mustahkamlash,
yon-atrofida xavfsizlik, barqarorlik va ahil qo‘shnichilik muhitini shakllantirish,
respublikaning tashqi iqtisodiy manfaatlarini faol tarzda ilgari surish.
Respublika harbiy-siyosiy bloklarga qo'shilmaslik kursiga sodiq bo'lib, o'z
hududida xorijiy harbiy bazalar va ob'ektlarni joylashtirishga, shuningdek,
mamlakat harbiy xizmatchilarining chet eldagi tinchlikparvarlik amaliyotlarida
yoki harbiy mojarolarda ishtirok etishiga yo'l qo'ymaydi. O'zbekiston barcha
qarama-qarshiliklar va nizolarni faqat tinch siyosiy yo'llar bilan hal qilish tarafdori.
O'zbekiston davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan
tahdid qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, boshqa davlatlarning ichki ishlariga
aralashmaslik; xalqaro majburiyatlarni vijdonan bajarish, inson huquqlarini hurmat
qilish va himoya qilish va xalqaro huquqning boshqa umume'tirof etilgan
tamoyilllari va normalari; xavfsizlikning bo'linmasligi, ochiqlik va pragmatizm,
qo'shni mamlakatlar bilan har tomonlama yaxshi qo'shnichilik munosabatlarini
rivojlantirish, mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni mustahkamlash kabi asosiy
tamoyillarga tayangan holda tinchlik, taraqqiyot va farovonlik yo'lida barcha
sheriklar bilan hamkorlikni kengaytirishdan manfaatdor.
Tashqi siyosiy faoliyatning asosiy va birinchi darajali vazifalaridan biri bu 2017-
2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini samarali amalga oshirish bo’ldi.
Tashqi siyosatimizning bosh ustuvor yo‘nalishi Markaziy Osiyo mintaqasidir.
O‘zbekistonning Markaziy Osiyodagi siyosati mintaqada tinchlik va barqarorlikni
ta’minlashga, mintaqaviy xavfsizlikning muhim muammolarini hal etishga, shu
jumladan, Afg‘onistondagi vaziyatni hal qilishga ko‘maklashishga qaratilgan.
O‘zbekiston mintaqaviy savdo-iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash, mintaqaning
transport va tranzit infratuzilmasini rivojlantirish, Markaziy Osiyo transchegaraviy
daryolarining suv-energetika resurslaridan oqilona va kompleks foydalanish hamda
mintaqaning ekologik barqarorligini ta’minlash, chegaralarni delimitatsiya va
demarkatsiya qilish jarayonini yakuniga yetkazish uchun barcha sa’y-harakatlarni amalga
oshiradi.
39
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi // http:// www.Lex.uz.
2. Xodiyev B.Yu. va b. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning «Jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari
va choralari» nomli asarini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. – T.: Iqtisodiyot,
2009.
3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. 389 Mamlakatimizni
2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017
yil 4 yanvar. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi «O’zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida»gi
Farmoni // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son, 70-
modda, 20-son, 354-modda, 23-son, 448-modda, 37- son, 982-modda.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 24-maydagi «Bandlik
sohasida davlat siyosatini yanada takomillashtirish va mehnat organlari faoliyati
samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni // Xalq
so’zi, 2017-yil 25-may.
6.
Xankeldiyeva G.Sh. “Global iqtisodiy rivojlanish” o’quv qo’llanma
7. B.E.MAMARAHIMOV “Global iqtisodiy rivojlanish” o’quv qo’llanma
1.
http://fayllar.org/
2.
http://arxiv.uz/
3.
http://ziyonet.uz/ru
4.
http://stat.uz/
5.
http://aim.uz/
| 