Международный научный журнал № 5 (100), часть 2
«Научный импульс» Декабрь, 2022
2036
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA INKLYUZIV TA‘LIMNING ILK BOSQICHLARI
Ch.D.P.U Maxsus pedagogika kafedrasi o‘qituvchisi
Sh.N.Ibadullayeva
logopediya yo’nalishi 2-kurs talabasi
Yorqulova Risolat Otabek qizi
Annotatsiya: Ushbu maqolada siz O’zbekiston Respublikasida inklyuziv ta’limning ilk
bosqichlari haqida ma’lumotga ega bo’lasiz. Inklyuziv ta’limning maqsad va vazifalar,
O’zbekistonga kirib kelishi va inklyuziv ta’limga muhtoj bo’lgan bolalarni anqilash va ularga
ta’lim tarbiya berish to’g’risida ma’lumotga ega bo’lasiz.
Kalit so’zlar: inklyuziv ta’lim, mustaqil xarakat, o’ziga ishonchni orttirish, ochiq
muloqot, qulaylik, sotsium, mustaqil ta’lim, jamiyat bilan aloqa, o’zaro hamkorlik,
kommunikativlik, kompleks yondashish.
Inklyuziv –(inklyuziya-inglizcha [inclusion]- uyg’unlashish) hamkorlikdagi ta’lim, butun
dunyo hamjamiyati tomonidan eng insonparvar va eng samarali ta’lim sifatida tan olingan.
Inklyuziv ta’lim tamoyillari: e’tirof etilish, ochiqlik, kommunikativlik, kompleks
yondashish, moslashuvchanlik, qulaylik, qulay muhit, ta’lim klasteri sharoitida, bola ta’lim
markazida, ochiq muloqot, hamkorlik.
Inklyuziv ta’lim bolaga nima beradi?
-o’qishga bo’lgan ehtiyoji va qiziqishlari ortadi;
-o’zini barcha bolalar bilan
bir xil his qila boshlaydi;
-yotsirash, yakkalanish kabi xusiyatlari yo’qoladi;
-o’z imkoniyatini o’zi kashf etadi;
-mustaqil harakatlanish,birgalikda, hamkorlikda ishlash imkoniyati yaratiladi;
-dunyoqarashi kengayadi, hayotiy tajribasi oshadi.
Inklyuziv ta’limning afzalliklari (bola va jamiyat manfaatlari doirasida):
1) bolada o’ziga ishonch ortadi;
2) tengdoshlar bilan muloqotga kirishadi;
3) jamiyat insonparvarlashadi;
4) sotsiumga erta moslashadi va qo’shiladi;
5) to’laqonli ta’lim va ijtimoiy tizim yaxshilanadi;
6) nogironlarning muammolari bartaraf etiladi.
Inklyuziv ta’lim O’zbekiston Raspublikasida ilk bor ekspemint loyihalar sifatida 2005-
yildan boshlangan. UNICEF xalqaro tashkiloti loyihasi doirasida 2005-2007yilda
O’zbekistonning Qoraqolpog’iston,
Qashqadaryo, Andijon, Namangan, Surxondaryo va
Toshkent viloyatlarida tajriba-sinov ta’riqasida ish olib borilgan, lekin u vaqtlarda imkonyati
cheklangan bolalar to’la-to’kis aniqlanib ta’limga jalb etilmagan. Shuning uchun ishni
birinchi bo’lib, yuqorida sanalgan viloyatlarda inklyuziv ta’limga muhtoj bolalarni aniqlash
Международный научный журнал № 5 (100), часть 2
«Научный импульс» Декабрь, 2022
2037
bo’lgan. Birinchi vazifani o’rganish natijasida, o’rganishga O’zbekistonda ana shu mahsus
ta’lim yo’nalishi bo’yicha yetkchi mutaxasislar,
tibbiyot hodimlari jalb etilib, o’sha
viloyatlarda ta’limga jalb etilmay qolgan bolalarni aniqlab chiqilgan. O’rganishlar natijasida
1400ga yaqin bolalar inklyuziv ta’limga muhtoj ekanligi aniqlangan. 1400ta bolani ko’rib
ularning sog’liklari haqida o’rganilib, 1-sinfga inklyuiv sinf tarzda o’tkizilishi mumkin bo’lgan
bolalarni inklyuziv sinfga tayyorlash, qolganlarini esa mahsus maktab internatlarga
joylashtirish ishlari amalga oshirilgan. Ana endi har bir shaxsda savol paydo bo’ladi,“ Nima
sabdan shuncha bola e’tibordan chetda qolib ketgan?”. Vaholanki, SSSR davrida ham,
mustaqillik davrida ham “Majburiy ta’lim” degan qonun mavjud bo’lgan. Ta’lim
to’g’risidagi qonunda “7yoshdan boshlab barcha bolalar ta’limga qamrab olish kerak”
degan qonun mavjud bo’lgan. Lekin uni amalga oshirish bo’yicha ish juda izchillik bilan olib
borilmagan. Natijada bu bolalar maktab bilan qamrab olinmaganligini birinchi sababi: ota-
ona bolasini nogironligidan andisha qilib , nomus qilib bolalarini bekitgan.
Ikkinchisi
nogiron bo’lsa, albatta, internatda ta’lim olishi kerak degan qonun bor edi. Sog’lom bolalar
orasida ular ta’lim ololmaydi degan tushuncha mavjud bo’lgan. Ota-onalar bo’lsa bag’ridan
bolasini chiqargisi kelmagan,ya’ni internatdan chiqargisi kelmagan. Natijada bolalarning
yoshi 9-10yoshda bo’lsalar ham ularnng savodi bo’lmagan. Fayziyeva Ubayda Yunusovna va
ularning hamkasblari inklyuziv ta’limga muhtoj bolalarni hammasini aniqlab, hamma
viloyatlarda ularni inklyuziv ta’limga jalb qilish borasida ish olib borganlar. Ota-onasi rozi
bo’lgan bolalar internatlarga jaylangan. Jami 800ta bolalar internatga jalb qilingan bo’lsa,
shundan 300dan ortig’i inklyuziv ta’limga jalb etildi. Ularning
maktablarga joylashtirish
borasida mutaxasislar maktab sharoitlari, imkonyatlarni hammasini o’rganib chiqib, talabga
javob beradigan maktablarga bolalar joylashtirildi. Bu borada bolalar ham tibbiy
tekshiruvlar, psixologlar bilan birgalikda ularning psixologik nuqtayi nazardan ularni
o’rganib chiqib, agar maktablarga joylashtirilsa o’z tengqurlari bilan bir qatorda o’zlashtirib
olish va ma’lumotlarni qabul qilish doirasiga qarab maktablarga joylashtirilgan. Bolalarnng
ota-onalari ham 1oylik mahsus kurslarda o’qitilgan, bunga sabab bolalarning ota- onalari
ham tushiunishsin, ijtimoiy yordamga muhtoj bolalar ham sog’lom bolalarga o’xshab teng
huquqli ekanliglari haqida. ”Bola huquqlari to’risida kanvensiya”ni har bir maktabda, butun
maktab o’quvchilarini bir joyga to’plagan holda, munozaralar uyushtirilgan maktab
o’quvchilari ham hamma teng huquqli ekanligini tushuntirishda keng ko’lamli ishlar olib
borilgan, bundan tashqari maktab o’qituvchilarga ham seminarlar tashkil etilgan. Mana shu
ikki yil mobaynida judayam kerakli bo’lgan ishlar olib borilgan. Har bir viloyatdan o’zining
trenirlar mavjud bo’lgan, ular bilan maktab bilan ishlaydigan ma’sul shaxs bo’lgan. 1-
sentyabrgacha mana shunday keng ko’lamli
ishlarni qilib, 1-sentyabrda o’quvchilarni
maktabga olib chiqilgan. Iilmiy rahbarlar ham buday bo’lishlarini kutishmagan edilar.
Maktab o’quvchilari ularni mehrli ko’zlar bilan kutib olib, ulardan o’z yordamlarini
ayamadilar.
Fayziyeva Ubayda Yunusovna ham mutaxasis sifatida “nogiron bolalar internatda
tahsil olishi maqulroq”degan tushunchada bo’lgan ekanlar va ko’pgina bolalarni internatga
Международный научный журнал № 5 (100), часть 2
«Научный импульс» Декабрь, 2022
2038
joylashtirishga o’ringan ekanlar. Lekin inklyuziv ta’limga olib chiqib bu qanday natija
berishini kutish ham bu ularning oldiga qo’yilgan katta vazifalardan biri deb hisoblagan
ekanlar, natija a’lo darajada ekanligidan ma’mnun bo’lib ana o’shada olingan sur’atlarni
ham hozirgacha salab qolgan ekanliklarini ta’kidlab o’tdilar. 2006-yili
inklyuziv sinflarda
natijalar qanday bo’layotgani bilish maqsadida o’rganishlar olib borildi. Natijalar shuni
ko’rsatdiki, eshitmaydigan bola ham sog’lom bolalar qatorida ular bilan birga o’qib,
gapiradigan darajaga kelganligi ko’ringan. UNICEF tomonida har bir zaif eshituvchi bolaga
implant o’rnatilgan. Bu yutuqlarni bolalardagi o’zgarishlarni ko’rgan ota-onalar ham
bolalarini internatga bermasdan, ommaviy maktablarga chiqarib o’qitgan. Maktabni
bitirgan bolalar yuqori lavozimlarda ishlaydigan darajada bo’lib bitirgan maktabni.
