O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO‘JALIGINI
MEXANIZATSIYALASH MUHANDISLARI INSTITUTI
Fan: Аvtomatikaning texnik vositalari
Kafedra: ”Texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni
avtomatlashtirish va boshqarish”
REFERAT
MAVZU: AVTOMATIKA RELELARI.
Bajardi: Jumanov Sh. _
Tekshirdi: Gaziyeva R.T.
TOSHKENT 2019
Rеjа:
1. Relelar xaqida umumiy tushunchalar
2. Ish printsipi bo‘yicha elektrik relelar uz navbatida quyidagi turlarga
bo’linadi.
3. Elektromagnitli relelar.
Relelar xaqida umumiy tushunchalar
•
Rele deb ma’lum bir kirish signali uzgarganda chikish signali sakrashsimon
uzgaruvchi moslamaga aytiladi. Rele avtomatlashtirish tizimlarida eng kup
kullaniladigan boshkaruv elementlaridan biri xisoblanadi. Ta’sir kiladigan fizik
kattaliklariga karab ular elektrik, mexanik, magnit, issiklik, optik, radioaktiv,
akustik va kimeviy relelarga bo’linadi.
Ish printsipi bo‘yicha elektrik relelar uz navbatida quyidagi turlarga
bo’linadi
• Elektromagnit relelarida chulgamdan utayotgan tok ta’sirida magnit
maydon xosil bo’lib yakorning va kontaktlarning xolati uzgartiriladi.
• Magnitoelektrik relelarda chulgam ramka kurinishida bajarilib
uzgarmas
magnit
maydonida
joylashtirilgan.
Chulgamdan
tok
utayotganda ramka prujinani kuchini yengib xarakatga keladi va
kontaktlarning xolatini uzgartiradi.
• Elektrodinamik rele ish printsipi bo‘yicha magnitoelektrik relega
uxshash lekin undagi magnit maydoni maxsus uygotish chulgami bilan
xosil etiladi.
Induktsion relening ish printsipi relening chulgami xosil kiladigan
uzgaruvchan magnit okimi va xarakatlanuvchan diskda xosil bo’ladigan tok
uzaro ta’siriga asoslangan.
Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit okimi, magnitmaydoni
kuchlanganligi) yoki ferrodinamik matirallarining magnit tavsifnomalari
uzgarilishi ta’sirida ishlaydi.
Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida
xosil bo’ladigan sakrashsimon uzgarishlar ta’sirida ishlaydi.
• Elektroissiklik relelari xarorat uzgarishi ta’sirida ishlaydi. Ularning ish
printsipi yukorida kurib chikilgan bimetallik va bilatomitrik datchiklarning ish
printsipiga uxshash bo’ladi.
• Rezonans relelari ish printsipi elektrik tebranish tizimlarda xosil bo’ladigan
rezonasga asoslangan
Relelarning yana bir muxim parametrlaridan biri ularning ishga tushish va
kuyib yuborish vaktlari xisoblanadi. Chulgamga kuchlanish berilganda u shu
vaktning uzida ishga tushmasdan, balki bir oz vaktdan keyin ishga tushadi,
ushbu vakt ishga tushish vakti deb ataladi. Kuchlanish chulgamidan
ajratilganda xam kuyib yuborish ma’lum bir vakt ichida amalga oshadi, bu vakt
esa kuyib yuborish vakti deyiladi.
Rele kontaktlarining eksplutatsion ko‘rsatkichlari. Relelarning puxtaligi
va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan kontaktlarga boglik. Relelarning
kontaktlari kuyidagi ekspluatatsion ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
Ruxsat etilgan chegaraviy tok. Bu ko‘rsatkich kontaktlar kizib uzining fiziko-
mexanikaviy xususiyatlarini yukotmaydigan xarorat bilan aniklanadi. Ruxsat etilgan
chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning karshiligini kamaytirib, ularning
sovitish yuzasini oshirish kerak.
Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish. Kontaktlar urtasidagi izolyatsiyani va
kontaktlararo masofada teshib utish kuchlanishi bilan aniklanadi.
Ruxsat etilgan chegaraviy kuvvat. Bu ko‘rsatkich kontaktlar ajralish
jarayonida turgun - yoyni (dugani) xosil kilmaydigan zanjirning kuvvati bilan
aniklanadi.
Elektromagnitli relelar
Ularning ish prntsipi galtakdagi magnit maydoni bilan ferromagnit yakordan okib
utadigan tok kattaligining bir-biriga nisbatan ta’siriga asoslangan. Elektromagnitli
relelarda kabo’l kiluvchi organ chulgamlar bo’lib, uning kontaktlari ulovchi kismi
xisoblanadi. Bu relelar uz navbatida kiruvchi tok turiga kura neytral elektromagnit va
kutbli relelarga ajratiladi.
Elektromagnitli relelar uzining soddalagi va yukori konstruktiv xususiyatlariga kura
keng tarkalgan (ochik kontaktlarning juftlari orasidagi karshilik 1
101…1
10-8 Om,
yopik xolda ega 1
10-1…
10-3 Om).
| 