O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
M.T. Hojiyev, S.A. Hamroyeva, A.M. Salimov
TOLA SIFATINI ANIQLASH
TOSHKENT
«TURON-IQBOL»
2006
2
Taqrizchilar:
O‘zbekiston «Sifat» paxta tolasini sertifikatlash
markazi bo‘limi boshlig‘i, t.f.n. B.A. Boyxonov,
Yengil sanoat texnologiyasi va jihozlari kafedrasi mudiri,
t.f.n., dotsent X. K. Rahmonov.
M.T. Hojiyev, S.A. Hamroyeva, A.M. Salimov
Tola sifatini aniqlash: o‘quv qo‘llanma. T.: O‘MKHTM, «Turon-Iqbol»
nashriyoti, 2006. — 192 bet.
Paxta tolasi va uning mahsulotlari sifat ko‘rsatkichlari dunyo standartlari talablariga
javob berishida, shubhasiz, zamonaviy «Sifat» markazlari va labora toriyalar muhim o‘rin
tutadi. Ularda kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari, talabalar va shu soha xodimlari paxta va
uning mahsulotlari sifatini aniqlash usullarini o‘rganadilar.
Qo‘llanmada respublikamizda paxta va uning mahsulotlari sifatini aniqlash ning
zamonaviy-ilmiy usullari bayon etilgan.
Istiqbolli g‘o‘za navlari, sifatli tola yetishtirish va ishlab chiqarish hamda tola sifatini
aniqlashning zamonaviy usullari to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan.
Qo‘llanma kasb-hunar kollejlari o‘qituvchilari, oliy o‘quv yurt talabalari va shu soha
xodimlariga mo‘ljallangan.
© «TURON-IQBOL», 2006-y.
3
KIRISH
Respublikamiz mustaqilikka erishgach, paxta tolasi va undan mahsulot
ishlab chiqarish miqdorini o‘zi belgilash huquqiga ega bo‘ldi. Shu bilan
birga, biz jahon bozorida iste’molchilarni o‘zimiz tanlash va mahsulotlarni
haqiqiy qiymatida sotish imkoniyatlarini ham qo‘lga kiritdik.
Dunyo bozorida mahsulotlarni sotish katta imkoniyatlar berish
bilan birga, ishlab chiqaruvchi zimmasiga mas’ul vazifa, ya’ni ish lab
chiqarilayotgan mahsulotlarni raqobatbardoshligini ta’minla sh ni ham
yuklaydi. Paxta tozalash, to‘qimachilik va yengil sanoat korxonalari
tomonidan ishlab chiqarilayotgan paxta tolasi va uning mahsulotlari sifat
ko‘rsatkichlari yuqori bo‘lishi, dunyo stan dartlari talablariga javob berishi
ularning jahonda xaridorgir bo‘li shining asosiy omilidir.
Shuning uchun O‘zbekiston Respublikasi Liverpul (Angliya), Bremen
(Germaniya), Gdansk (Polsha) birjalari kabi xalqaro tashkilotlar va
paxta bo‘yicha xalqaro konsultativ qo‘mitalarga a’zo bo‘lgan. Ular bilan
hamkorlikda respublikamizda har yili ishlab chiqarilayotgan 1,1—1,2 mln
tonna paxta tolasi sifatini aniqlash va 0,81 mln tonna tola eksport qilish
ishlari olib borilmoqda.
Mamlakatimizda to‘qimachilik va yengil sanoatni rivojlantirish hisobiga
ishlab chiqarilayotgan paxta tolasining 50 % ni qayta ishlash bo‘yicha
vazifalar belgilandi. Ushbu yo‘nalishda «O‘zbek yengil sanoat» aksionerlik
kompaniyasi Yevropa ittifoqi, AQSH, Yaponiya, Turkiya, Xitoy va boshqa
mamlakatlar bilan samarali ishlar olib bormoqda. To‘qimachilik sanoatiga
investitsiya (sar moya) kiritish hisobiga bir qancha qo‘shma korxonalar
qurildi. Umuman, paxta tolasini qayta ishlashni oshirish hisobiga milliy
daromadimiz ham bir necha bor ko‘paydi.
Respublikamizda paxtachilikning eng ko‘p iqtisodiy samara berishini
ta’minlash uchun paxta tolasi va paxtani qayta ishlashdan olinadigan
boshqa shu kabi mahsulotlar sifatini belgilash yo‘nali shida Xalqaro tiklanish
va taraqqiyot banki o‘rtasida paxta loyihasi bo‘yicha konkret tadbirlar
ishlab chiqildi.
4
O‘zbekiston «Sifat» markazi va viloyatlarda uning hududiy laboratoriyalari
tashkil qilindi. Ularda paxta tozalash korxonalarida ishlab chiqarilayotgan
paxta tolasining toyma-toy sifat ko‘rsat kichlari aniqlanib, sertifikat
berilmoqda. Bu ishlarda zamonaviy tizimlardan — HVI (High Volume
Instrument) va laboratoriya asboblaridan foydalanilmoqda. Xuddi shunday
ishlar, ya’ni paxta tolasi va uning mahsulotlari sifatini aniqlash paxta ter-
minallarida va to‘qimachilik korxonalarida ham amalga oshi rilmoqda.
Bunday zamonaviy markazlar va laboratoriyalar bilan tanishish barkamol
avlod tarbiyasiga ijobiy ta’sir qiladi. Kasb-hunar kollej o‘quvchilari, talabalar
va shu soha xodimlari paxta va uning mah sulotlari sifatini aniqlash usullarini
o‘rganib, shu yo‘nalish bo‘yicha yetuk mutaxassis bo‘lib yetishishlari uchun
katta imkoniyatlar yaratilmoqda. Bunday vazifalarni bajarishda ushbu
darslikdan foy dalanish, shubhasiz, o‘zining ijobiy samarasini beradi, deb
o‘ylaymiz.
Ushbu kitobni yozishda mualliflar o‘zlarining ko‘p yillik pedagogik
faoliyatlaridan, fan yutuqlaridan, ilmiy-amaliy tajriba laridan, stan dartlardan,
Respublikamizda paxta va uning mahsu lotlari sifatini aniqlashning
zamonaviy usullaridan foyda landilar. Mualliflar soha bo‘yicha ma’lumotlarni
to‘ldirishdagi amaliy yordami uchun N. Sali movaga minnatdorchilik
bildiradilar. Kitob ushbu yo‘nalishda birinchi marta yozilayotganligi bois
ayrim kamchiliklar bo‘lishi mumkin. Bu borada bildiriladigan har qanday
fikr-mulohazalarni mualliflar mamnuniyat bilan qabul qilib, kelgusi ishlarda
inobatga oladilar.
5
I bob
TOLA ISHLAB cHIQARISHNING
AHAMIYATI
I.1. PAXTA TOLASINI ISHLAB cHIQARISH
Ma’lumki paxta tolasi — to‘qimachilik va yengil sanoat mah sulotlarining
asosiy xomashyosi hisoblanadi. Shuning uchun ham O‘zbekistonda paxta
tolasi ishlab chiqarishga katta ahamiyat beri ladi. Shu bilan birga, chet
elga sotiladigan paxta tolasi va uning mahsulotlari mamlakatimiz valuta
tushumining asosiy manbala ridan hisoblanadi.
O‘zbekiston 2005-yili paxta tolasi ishlab chiqaruvchi 90 dan ortiq
mamlakatlar orasida oltinchi o‘rinni egalladi: 1. Xitoy — 6,320 mln tonna;
2. AQSH — 5,062 mln tonna; 3. Hindiston — 4,080 mln tonna; 4. Pokiston
— 2,451 mln tonna; 5. Braziliya — 1,250 mln tonna; 6. O‘zbekiston — 1,100
mln tonna va boshqa mamlakatlar 1,936 mln tonna paxta tolasi ishlab
chiqargan.
Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan paxta tolasi dunyoning
ko‘pchilik mamlakatlariga, shu jumladan, AQSH, Gretsiya, Rossiya, Angliya,
Janubiy Koreya, Italiya, Germaniya, Gollandiya, Yaponiya va boshqalarga
eksport ham qilinadi.
Shuning uchun mamlakatimizda yetishtirilayotgan g‘o‘za turlari va
ulardan olinadigan mahsulotlar haqidagi ma’lumotlar bilan tanishsak bu
boradagi fikrlarimiz ancha oydinlashib boradi.
I.2. G‘O‘ZA VA UNING MAHSULOTLARI
Tabiatda madaniy va yovvoyi g‘o‘zalarning turlari, shakllari ko‘p. Ularning
hammasi bir avlod bo‘lib, lotin tilida «Gossipium» deyiladi. Gossipium
avlodi gulxayrilar oilasiga mansub. G‘o‘zaga qarindosh bo‘lgan ekinlar:
kanop, bamaiya, dag‘al kanop, xitoy atir guli, bog‘ gulxayrisi ham shu
oilaga kiradi.
Gossipium avlodi 35 ta har xil turdan iborat. Bularning yovvoyilari ko‘p
yillik buta yoki bo‘yi 1 metrdan 10—12 metrgacha boradigan daraxtlar. Ular
Osiyo, Afrika, Amerika va Avstraliyaning issiq qurg‘oqchil tropik mintaqa
mamlakatlarida o‘sadi. Bu mamla katlarda yil bo‘yi sovuq bo‘lmaydi.
6
G‘o‘zaning barcha turlari issiqsevar va yorug‘sevar o‘simliklardir.
G‘o‘za turlari tashqi ko‘rinishi bo‘yicha: tupi va barglari, guli, ko‘sagi va
chigitining yirikligi, shakli, rangi va boshqa belgilariga qarab juda xilma-
xildir.
Ekilib yurilgan g‘o‘zalarning barcha yovvoyi va yarim yovvoyi turlari uzoq
yashaydi, ammo tashqi muhitga uncha talabchan emas, qurg‘oqchilikka
chidamli, sershox (monopadial — o‘suv shoxlari ko‘p), kech pishar buta
turlarining (semopodial — hosil) shoxlari kalta va ingichka, bargi, guli va
ko‘saklari, chigiti mayda, tolasi qisqa va kam bo‘ladi.
G‘o‘zaning bugungi turlari birdaniga paydo bo‘lib qolmadi. Ular yovvoyi
g‘o‘zalarni asta-sekin madaniylashtirib borilishi tufayli vujudga keldi.
Bunda o‘zbek xalqi olimlarining ham xizmati katta. Mehnatkash, mirishkor
dehqonlarimiz har yili barcha qiyinchiliklarni bartaraf etib, dalalarda million
tonnalab paxta hosili yetishtiradilar (I.1-rasm).
Respublikamizda istiqbolli g‘o‘za turlari va seleksion navlari ekiladi
hamda ulardan mo‘l hosil olinadi (I.2-rasm va I.3-rasm).
Xirzutum va barbadenze g‘o‘za turlari har xil darajada tuklangan,
ko‘saklari tik meva bandiga joylashgan. chigiti yirik, uzun tukli, ko‘pincha
kam tuk va butunlay tuksizlari ham bo‘ladi.
G‘o‘zaning xirzutum turining deyarli barchasi asosiy paxtakor
I.1-rasm. Paxta dalasi.
7
mamlakatlarda eng ko‘p ekiladi va butun dunyoda yetishtiriladigan paxta
tolasining 70 foizini tashkil etadi.
G‘o‘zaning barbadenze turi. Bu g‘o‘za turlarining ko‘pi juda uzun,
ingichka, pishiq ipaksimon tola beradi. Tolasi ko‘pincha 40 mm va uzunroq
bo‘ladi.
G‘o‘za o‘simligi tashqi (morfologik) ko‘rinishi jihatdan balandligi 0,7 m
dan 1,5 m gacha, yaxshi shoxlangan bo‘ladi. G‘o‘za tupi asosiy vertikal tana
va atroflarga yoyilgan shoxchalardan iborat bo‘lib, bu shoxchalarda barglar
va keyinchalik ko‘sakka ayla nadigan gul shonalari joylashadi. G‘o‘zaning
ko‘sagi shar shaklida yoki uzunligi 60 mm va eng katta diametri 50 mm
bo‘lgan tuxum shaklida bo‘lib, uning ichida 5—7 g o‘rta tolali yoki 3—5 g
uzun tolali paxta bo‘ ladi. Paxta ning har chigitida 7—20 ming dona tola
o‘sadi.
Paxta tolasining rivojla nishi ikki davrga bo‘linadi (I.4-rasm). Birinchi
davri 25—30 kun davom etib, bu davrda tola asosan bo‘yiga o‘sib boradi
va g‘o‘zaning seleksion turiga
xos bo‘lgan uzunlikka erishadi,
ikkinchi davri esa 15—30 kun,
ayrim hollarda 50 kungacha
davom etib, bu davrda uning
devorlari ichiga selluloza
qatlamalari yig‘ilib, tola pisha
boshlaydi. Shuning uchun
tolaning pishganlik darajasi
tola tashqi diametrining ichki
kanalining diametriga bo‘lgan
nisbati bilan belgilanadi. Bu
I.2-rasm. Istiqbolli g‘o‘za.
I.3-rasm. «Oq oltin».
I.4-rasm. Paxta tolasining rivojlanish davrlari:
1 — tolaning bo‘yiga o‘sish davri;
2 — tolaning pishish davri.
8
nisbat xom tolalar uchun 1,05 ga, rosa yetilgan tolalar uchun ko‘pi bilan
5 ga teng. O‘rta hisobda tashqi va ichki diametrining nisbati 1,8 dan 2,8
gacha bo‘lgan tolalar yaxshi yetilgan hisoblanadi.
G‘o‘za ko‘sagi va uning ichidagi chigitlar va paxta tolasining rivojlanishi
g‘o‘za guli changlangan birinchi kundan boshlanadi. Shu kundan boshlab
chigit ustki qatlamining ayrim hujayralari uzunasiga o‘sa boshlaydi va
natijada paxta tolasi vujudga keladi. Paxta tolasi naychaga o‘xshash bir
o‘simlik hujayrasidan iborat. Ko‘sak ochilganidan keyin tola kanalidagi
protoplazma quriy boshlaydi, natijada paxta tolasi biroz yassilanib, lentaga
o‘xshab qoladi va o‘z o‘qi atrofida burala boshlaydi.
Yaxshi yetilgan tola har 10 mm uzunligida 50—80 marta buralishi
natijasida uning umumiy uzunligi 1—1,5 mm gacha kamayadi. Paxta
dalalarining hosildorligi va tolaning sifati ko‘p omillarga bog‘liq bo‘lib,
bular ichida paxtaning seleksion navi, tuproqning unumdorligi, g‘o‘za
yetishtirishning agrotexnika tadbirlari, iqlim va ob-havo sharoitlari hal
qiluvchi ahamiyatga egadir.
Paxta urug‘chiligi bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarning asosiy vazifasi
tezpishar, serhosil, to‘qimachilik sanoati talabiga to‘liq javob beradigan
yangi g‘o‘za navlari urug‘ini ko‘paytirish hamda xo‘jaliklarni yuqori sifatli
urug‘lik chigit bilan ta’minlashdan iborat.
Serhosil, tolasining texnologik xususiyatlari talabga javob beradigan,
kasalliklarga chidamli va boshqa agrotexnika ko‘rsatkich lari yaxshi bo‘lgan
g‘o‘za navlari rayonlashtiriladi. Rayonlashtirilgan g‘o‘za navlari urug‘chilik
xo‘jaliklariga berilib, u yerda elita chigit va uning reproduksiyasi olinadi.
chigit sirtqi qobiq hujayrasidan unib, ikki yarus tolalar bilan qoplangan,
uzun tolalar tolali chigit massasining 30—40 % ni, qisqa tolalar, momiqlar
5—10 % ni, chigitning o‘zi esa 56—62 % ni tashkil etadi. chigitdan tolalar
jin mashinalarida, momiqlar esa linterlarda ajratib olinadi.
Hozirgi kunda ham paxta xalq boyligi hisoblanadi. Ma’lumki, terib
olingan paxta chigit va tolalardan iborat, har bir dona chigitda esa 12—20
ming donagacha tola yopishgan bo‘ladi. Agar bu tolalarni mikroskop ostiga
qo‘yib qarasak, juda ajoyib: sarg‘ish, sapsar, tillarang tovlangan tolalarni
ko‘ramiz. Paxtadan kiyim-kechak, yog‘, sovun, qog‘oz, kirza, selluloza, spirt,
kunjara va kraxmal, sinmaydigan oyna va limon kislotasi, yoqilg‘i va chorva
uchun yem, sun’iy shoyi, glitserin, fotoplyonka ....qariyb 70 xil mahsulot
olinadi. Paxta xalq xo‘jaligining hamma sohalarida ishlatiladi. Bular esa
o‘z navbatida 1300 dan ortiq mahsulot ishlab chiqarishda foydalaniladi.
Shuning uchun paxtani xalqimiz «oq oltin» deb ataydi va g‘o‘za texnikaviy
ekinlar orasida birinchi o‘rinda turadi.
9
O‘zbekistonda sifatli paxta tolasini yetishtirish uchun istiqbolli g‘o‘za
navlaridan quyidagilar ekilmoqda: 175F, Oqdaryo, Oqqo‘rg‘on 2, An-
Boyovut 2, Armug‘on, Buxoro 6, Gulbahor, Mehnat, Namangan 77, Omad,
S 4727, S 4910, S 6524, S 6530, Toshkent 6, Termiz 31, Xorazm 127, Yulduz,
S 2629, Xorazm 150, Denov, Buxoro 102, Buxoro 8, Surxon 9.
I.3. PAXTA TOLASI SIFATINI ANIQLAYDIGAN LABORATORIYA VA
MARKAZLAR
Paxta tozalash korxonalarida chigitli paxtani va undan olinadigan
tayyor mahsulot sifatini aniqlash paxta tayyorlash punktlarining texnologik
laboratoriyalarini birlashtirgan texnik nazorat bo‘limining (TNB) vazifasiga
kiradi. Texnik nazorat bo‘limining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
korxona va tayyorlash punktlarida chigitli paxtani qabul qilish, to‘dalarga
bo‘lish va uni saqlash ishlarini to‘g‘ri tashkil qilishni tekshirish, paxta
tayyorlash punktlarida xo‘jaliklardan qabul qilinayotgan va korxonaga
tayyorlash punktidan kelayotgan chigitli paxtaning sifatini tekshirish;
quritish-tozalash bo‘limlarining ishini va ularda ishlanayotgan chigitli
paxtaning sifatini tekshirish; paxta tolasi, momiq va tolali chiqindilar
toylarining to‘g‘ri ishlashini va to‘g‘ri belgilanishini tekshirish; korxonada
va tayyorlash punktlarida chigitli paxtaning va tayyor mahsulotning sifatini
yaxshilash uchun hamma tadbirlar bajarilishini tekshirish; yangi standartlar
va texnik shartlarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlarning
bajarilishini tekshirish, sifatsiz mahsulot chiqarilishining sabablarini
aniqlash.
Korxonaning texnik nazorat bo‘limi paxta tayyorlash punktlarining
ishiga rahbarlik qiladi va xo‘jaliklarda bajariladigan ishlarga tashkiliy
metodik jihatdan yordam beradi.
Korxonaning har smenasida chiqariladigan mahsulotning sifatini
va texnologik mashinalarning ish sifatini nazorat qilish korxona smena
laborantining vazifasiga kiradi.
Urug‘lik chigit olish uchun mo‘ljallangan paxtaning sifatini, urug‘lik
chigitni ishlash va saqlash sifatini tekshirish maxsus urug‘chilik
laboratoriyalar tomonidan bajariladi.
chigitli paxta va undan olinadigan mahsulotning sifatini tekshirish
ishlarida korxona texnik nazorat bo‘limlarining mas’uliyatini oshirish
maqsadida har bir viloyat paxta tayyorlash birlashmasida sifat bo‘yicha
maxsus markaziy laboratoriyalar faoliyat ko‘rsatadi. Ularning vazifasiga
quyidagilar kiradi:
10
a) paxta tozalash korxonalarida chiqariladigan mahsulotlarning (tola,
momiq, chigit va tolali chiqindilar) sifatini korxona laboratoriyalarida to‘g‘ri
aniqlashni nazorat qilish;
b) laboratoriya sinovlarini Davlat standarti va instruksiyalariga muvofiq
bajarilishini tekshirish;
d) laboratoriya asboblari va o‘lchash qurilmalarining to‘g‘ri ishlashini
nazorat qilish.
Bir qatorli paxta tozalash korxonasida texnik nazorat bo‘limining ishini
tashkil qilish tizimi quyidagi I.5-rasmda keltirilgan.
Paxta tozalash korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
sifatini aniqlash uchun «Sifat» markazi va viloyatlarda uning hududiy
laboratoriyalari tashkil qilingan (I.6-rasm).
O‘zbekiston «Sifat» markazi paxta tolasi, momiq, texnik chigit, momiq-
paxta va gigroskopik paxta mahsulotini sertifikatlash va sifatini nazorat
qilish bo‘yicha mustaqil tashkilot hisoblanadi. «Sifat» markazining bosh
binosi I.7-rasmda ko‘rsatilgan.
O‘zbekiston «Sifat» markazi paxta tozalash korxonalarida ishlab
chiqarilgan paxta tolasi va momiqning har bir toyini tarozida tortishni,
paxta chigitini ishlab chiqarish, uning miqdori va sifati ustidan nazoratni
amalga oshiradi.
«Sifat» markazi tomonidan beriladigan muvofiqlik sertifikatlari va
toyma-toy tarozida tortish dalolatnomalari paxta mahsulotini sotish
ishlarini bajarishda majburiy hujjat hisoblanadi.
I.5-rasm. Paxta tozalash korxonasida mahsulot sifatini aniqlash bo‘limi.
11
Respublikaning barcha viloyatlarida «Sifat» hududiy laboratoriyalari
mavjud bo‘lib, ular paxta tolasini toyma-toy sinash, momiq, momiq-paxta
va paxta chigitining sifatini nazorat qilishni amalga oshiradi. Ularning
barchasi yuqori unumli HVI 900 rusumli (I.8-rasm) va boshqa zamonaviy
sinov uskunalari bilan jihozlangan.
O‘zbekiston «Sifat» markazi tolaning yopishqoqligini ScT asboblarida
baholashni amalga oshiradi. O‘zbekiston paxtasining rayonlashtirilgan,
yangi va istiqbolli seleksion navlarining iste’mol xossalarini o‘rganish,
I.6-rasm. O‘zbekiston «Sifat» paxta tolasini sertifikatlash markazining tizimi.
I.7-rasm. «Sifat» markazi.
12
sinov usullarini rivojlantirish, zamonaviy o‘lchash texnikasi va jahon bozori
talablari asosida paxta mahsulotini klassifikatsiyalash va standartlashtirishni
rivojlantirish bo‘yicha ilmiy ishlar olib boradi. Tegishli tashkilotlarga
O‘zbekiston paxta tolasi, momig‘i, texnikchigiti bo‘yicha savdo ishlarini
bajarishda ularning etalon namunalarini tayyorlab, yetkazib beradi.
O‘zbekiston «Sifat» markazi xorijiy tashkilotlar va o‘zining laboratoriyalari
uchun xalqaro standartlar va Respublika standarti bo‘yicha paxta
mahsulotini klassifikatsiyalash va sinovdan o‘tkazish uchun mutaxassislarni
tayyorlash ishlarini amalga oshiradi.
O‘zbekiston «Sifat» markazi yetakchi Xalqaro Yevropa paxta
uyushmasining a’zosi hisoblanadi.
Paxta tolasining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun paxta terminallarida
va to‘qimachilik sanoati korxonalarida ham maxsus laboratoriyalar tashkil
qilinadi. Ularda paxta xomashyosi va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
sifati aniqlanadi.
TOPSHIRIQ VA NAZORAT SAVOLLARI
1. Paxta tolasi yetishtirishning ahamiyati.
2. O‘zbekistonda to‘qimachilik va yengil sanoatni rivojlantirish.
3. O‘zbekiston «Sifat» markazi va uning vazifalari.
4. O‘zbekistonda ekiladigan istiqbolli g‘o‘za navlari.
I.8-rasm. HVI 900 SA rusumli tola sifatini aniqlash tizimi.
13
5. G‘o‘zadan olinadigan mahsulotlar.
6. Paxta tozalash korxonalarida chigitli paxtadan qanday mahsulotlar ishlab
chiqariladi?
7. Korxonalardagi laboratoriyalarning vazifasini tushuntiring.
8. Paxta tolasining sifatini aniqlash uchun qanday zamonaviy usullar qo‘llaniladi?
9. Mamlakatimiz dunyoda paxta yetishtirish va paxta tolasini ishlab chiqarish bo‘yicha
qanday nufuzga ega?
10. Paxta tolasining rivojlanish davrlarini ko‘rsating.
11. Muvofiqlik sertifikati nima?
12. O‘zbekiston «Sifat» markazi qanday tashkilot?
13. Paxta nima uchun xalq boyligi hisoblanadi?
14. «Sifat» markazi hududiy laboratoriyalarining vazifasi.
15. Paxta mahsulotlari xaridorgir bo‘lishining asosiy omillari nimadan iborat?
14
II bob
PAXTANING SIFAT KO‘RSATKIcHLARINI
ANIQLASH
II.1. PAXTANI BAHOLASH VA SIFATINI ANIQLASH UcHUN NAMUNALAR
TANLASH
Paxtani baholash va sifatini aniqlashdan asosiy maqsad uning namligini,
ifloslik darajasini, sanoat navini va sinfini belgilashdir.
Ushbu sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun paxtadan namuna olinadi.
Namunani olish tartibi va tanlab olish usullari O‘z DSt 643—95 standartida
aniq ko‘rsatib berilgan. Ushbu standart qo‘lla nilish sohasi bo‘yicha
bajarilishi majburiydir.
Paxtani baholash va sifatini aniqlash uchun olinadigan namuna larni
quyidagicha nomlanib, ta’riflash mumkin:
Namuna deb sinash uchun olingan paxtaga aytiladi.
Nuqtadan olingan namuna deganda paxtaning ma’lum joylaridan bir
paytda olingan paxta miqdori tushuniladi.
Umumlashtirilgan namuna deb nuqtadan olingan namunalar
yig‘indisiga aytiladi.
O‘rtacha kunlik namunani har bir topshirilgan to‘da uchun alohida
to‘plangan, birlashtirilgan namuna yig‘indisi, deb aytiladi.
Paxtaning sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha bitta hujjat bilan rasmiy-
lashtirilgan, bir xil seleksiya va sanoat navli, tip va sinfdagi paxta miqdori
to‘da deb hisoblanadi.
Jamlanayotgan paxtani joylanayotgan paxtaning asosiy belgilari
bo‘yicha bir xil paxta deb tushuniladi.
Paxta topshiruvchi — paxtani qabul qilish punktlariga topshiruvchi
(jamoa xo‘jaligi, brigada, fermer) hisoblanadi.
Ta’riflar O‘z DSt 581 va O‘z DSt 615 asosida tuzilgan.
Namuna olish. Paxta tayyorlash punktlarida namuna va nuqtaviy
namunalar punkt klassifikatori tomonidan topshiruvchi ishtirokida paxtani
tortishdan oldin qo‘lda olinadi.
Nuqtaviy namunalarni to‘kish joylarida olish ham mumkin.
Keltirilgan paxta to‘dasining har 2 tonnasidan kamida uchta joyidan har
xil qalinlikdagi joylaridan 100—150 g bo‘lgan namuna olinadi.
Sig‘imi 1 kg bo‘lgan qopqog‘i zich berkitiladigan kichik bankalarga
15
solingan nuqtaviy namunalar birlashgan namuna hosil qiladi. Olingan
paxtaning namligini aniqlash mo‘ljallanmagan bo‘lsa, iflosligi to‘kilmaydigan
oddiy idishga solish mumkin.
Umumlashtirilgan namunalarni sig‘imi 6—8 kg bo‘lgan zich
berkitiladigan idishlarga solinadi va bir kun davomida, har bir jamlangan
to‘dalar uchun alohida o‘rtacha bir kunlik namuna to‘p lanadi. O‘rtacha bir
|
