O'zbekiston respublikasi

KIRISH 6
I.ASOSIY QISM 7
I.1.XII gurux elementlari va oddiy moddalarning umumiy tavsifi 7
I.2 Ruxning tabiatda uchrashi, izotoplari, olinishi, ishlatilishi, birikmalari 9
I.3 Kadmiyning tabiatda uchrashi, xossalari, ishlarilishi, birikmalari 12
I.4.Simob haqida umumiy tavsif, simobning olinishi 15
I.5 Rux, kadmiy va simobning fizik va kimyoviy hossalari 18
Bu guruhchaga rux, kadmiy va simob metallari kirib, rux guruhchasi nomi bilan ataladi. Ushbu guruhchadagi elementlar atomlarida faqat tashqi elektron qavatdagi elektronlargina valent elektronlar hisoblanadi, shu jihatdan mis guruhchasi elementlaridan farq qiladi. Simob ba’zi birikmalarda bir valentlikni namoyon qiladi 18
Rux guruhchasi metallarining elektron konfigurasiyalari quyidagicha: 18
Zn: [Ar]3d10 4s2; Cd: [Kr] 4d10 5s2; Hg: [Xe] 4f14 5d10 6s2 18
Bu elementlarning hammasi og’ir metallardir, simob odatdagi haroratda suyuq bo’ladi. Bular havoda kam oksidlanadi, odatdagi haroratda suv bilan reaksiyaga kirishmaydi, gidroksidlari kuchsiz asoslardir. Rux gidroksid esa amfoterdir. Ruxdan simobga o’tgan sari yadro zaryadi ortishi bilan qaytaruvchanlik faolligi kamayadi, metallarning bug’lanishi osonlashadi, metallik xossalari esa zaiflashadi. 18
Odamzod uchun eng avval ruxning jez(latun) nomli qotishmasi (60% Cu va 40% Zndan iborat)malum bo’lgan. Rux toza holda XVIII asrdan boshlab ishlab chiqarilgan. Tabiatda rux faqat birikmalar holida uchraydi. 18
Kadmiy 1817-yilda Shtromeyer tomonidan kashf etilgan. U ruxning tabiiy minerali-rux karbonatni tekshirish natijasida bu kashfiyotga erishgan. O’sha vaqtda boshqa olim German rux oksidni tekshirish natijasida rux elementini kashf etgan. 18
Simob qadim zamonlardan beri ma’lum. Xitoyda miloddan 3000yil avval simobni bilishgan. Ovrupoda simob o’rta asrlarda alkimyogarlar qo’lida ефокшифдфк o’tkazish uchun asosiy modda sifatida ishlatilgan. Lekin tarixiy adabiyotda simob haqidagi ma’lumotlar oltin,kumush,mis,qo’rg’oshin va temir haqidagi ma’lumotlardan keyin paydo bo’lgan. Miloddan 300yil avval Teofrast kinovar (HgS.) dan simob olishga muvaffaq bo”lgan. Yatrokimyo davrida tabiblar tibbiyotga tarkibida simob bo’lgan dorilarni kiritganlar.Ilm-fanda,xarbiy ishda simobning vazifasi nixoyatda muhim bo’lgan. 19
Tabiatda uchrashi va olinishi 19
Ruxning atom massasi 65,39 (Z-30)ga teng. Uning tabiatda tarqalgan barqaror izotoplari: 64Zn(48,87%); 66Zn(27,81%); 70Zn(4,11%); 68Zn(15,68%) bo’lib, radiofaol izotoplari ichida eng muhimi 65Zn dir. Rux tabiatda birikmalar holida uchraydi, uning eng ko’p uchraydigan birikmasi rux sulfid ZnS (rux aldamasi) va rux karbonat ZnCO3 (galmey) lardir. Ruxning ko’p minerallari polimetall rudalar jumlasiga kiradi. 19
Rux rudasi flotasion usulda boyitiladi, natijada rux konsentrati hosil bo’ladi. Rux asosan qaytarish va elektroliz usuli bilan olinadi. Qaytarish usulida ruda quydirilib, rux oksidlanadi, 10000S da koks bilan qaytariladi: 19
2ZnS + 3O2 → 2ZnO + 2SO2 19
ZnCO3 → ZnO + CO2 19
ZnO + C → Zn + CO; 19
ZnO + CO → Zn + CO2; 19
Qaytarilgan rux bug’i sovitkichda suyuqlikka aylantirilib qoliplarga quyiladi, bunda qo’rg’oshin, mishyak kabi qo’shimchalar bo’ladi. YUqoridagi yo’l bilan olingan rux oksid sulfat kislotada eritiladi, natijada rux sulfat tuzi hosil bo’ladi, uni elektroliz qilib, rux ajratib olinadi. 19
Fizik- kimyoviy xossalari 20
Rux och kul rang geksagonal shaklda kristallanadigan metall, nam havoda oksidlanib, sirti oksid parda bilan qoplanadi, hosil bo’lgan parda ruxni yana oksidlanishdan saqlaydi. Rux kislotalar, kuchli ishqorlar, yuqori haroratda suv bilan reaksiyaga kirishadi. Qizdirilganda galogenlar, oltingugurt, fosfor va boshqa metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi. 20
2Zn + O₂ = 2ZnO; Zn +Cl₂ = ZnCl₂ 20
Zn + S = ZnS; 3Zn + 2P = Zn₃P₂ 20
3Zn + 2NH₃ = Zn₃N₂ + 3H₂ ; Zn + H₂O = ZnO + H₂ 20
Zn + H₂S = ZnS + H₂ 20
Rux amfoter xususiyatga ega: 20
Zn +2HCl +4H₂O = [Zn(H₂O)₄]Cl₂ + H₂ 20
Zn + 2NaOH + 2H₂O = Na₂[Zn(OH)₄] + H₂ 20
Zn + 4NH₄OH = [Zn(NH₃)₄] + H₂ + 2H₂O 20
Uning jez Si, 40% Zn), tompak (90% Si,10% Zn), neyzelber (65% Si, 20% va 15% Ni) qotishmalari keng qoʻllanadi 20
Rux suyultirilgan nitrat kislotada erib, HNO3 ni NH3 ga, konsentrlangan kislotada esa azotni oksidlariga qadar qaytaradi: 20
4Zn + 10HNO3 = 4Zn(NO3)2 + NH4NO3 + 3H2O 20
suyul 20
3Zn + 8HNO3 = 4Zn(NO3)2 + 4H2O + 2NO 20
kons 20
4Zn + KNO3 + 7KOH +6H2O= 4K2[Zn(OH)4] +NH3 21
Rux oʻz birikmalarida 2 valentli. Rux oksid ZnO va rux gidroksid Zn(OH)2 amfoter xossaga ega. Rux gidroksid ishqorlar bilan reaksiyaga kirishganida sinkatlar, Mas, K2[Zn(OH)2], kislotalarda erib rux tuzlarini hosil qiladi. Rux pirometallurgiya va gidrometallurgiya usullari bilan olinadi. 21
Rux gidrid ZnH2 rux yodidga litiy alanat Li[AlH4] ta’sir ettirish natijasida hosil bo’ladi. 21
2ZnI2 + Li[AlH4] → 2ZnH2 + LiI + AlI3 21
U o’z xossalari bilan alyuminiy gidridga o’xshaydi. 21
Rux oksid ZnO ruxning havoda yonishidan hosil bo’lgan oq kukun holida bo’lib, qizdirilganda sarg’ayadi, suvda erimaydi, kislotalarda erib, tegishli tuzlarni hosil qiladi. ZnO ok moy bo’yog’i tayyorlashda, rezina sanoatida, tibbiyotda ishlatiladi. Rux oksid kobalt tuzlari bilan qattiq qizdirilsa, o’zgaruvchan tarkibli yashil modda hosil bo’ladi. ZnCO3, Zn(NO3)2, Zn(NO2)2 larning parchalashidan ham hosil bo’ladi. Sirlar tayyorlashda, oq boʻyoq, kauchuk, sellyuloza, plastmassa, rezina toʻldirgichlari, tibbiyotda malham va sepma dori sifatida ishlatiladi. Zaharli, uni hidlaganda isitma chiqaradi, bosh ogʻriydi, koʻngil ayniydi va yoʻtal tutadi Rux gidroksid Zn(OH)2 rux tuzlari eritmasiga ishqor ta’sir ettirilganda hosil bo’ladigan amfoter gidroksiddir, u kislotalar va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi, shuningdek ammiak bilan kompleks birikma hosil qiladi: 21
Zn(OH)2 + 2H+ = Zn2+ + 2H2O 21
Zn(OH)2 + NaOH = Na[Zn(OH)2] 21
Zn(OH)2 + 2NaOH = Na2[Zn(OH)4] yoki 21
Zn(OH)2 + 2Ba(OH)2 = Ba2[Zn(OH)6] 21
Zn(OH)2 + 4NH3 = [Zn(NH3)4(OH)2] 21
II.METODIK QISM 22
II.TAJRIBA QISM 25
II.1 Ruxning xlorid kislota bilan reaksiyaga kirishishi 25
XULOSA 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI 29