Reja:. Ta’lim tizimida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo’llashning nazariy-uslubiy asoslari
Reja:
1. . Ta’lim tizimida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
qo’llashning nazariy-uslubiy asoslari
2. Elektron ta’lim resurslari-zamonaviy axborot texnologiyalari
muhitida o`qitishning didaktik, dasturiy va texnik interfaol majmuasi
3. Matematika fanlarini o’qitishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan
1.2. Ta’lim tizimida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
qo’llashning nazariy-uslubiy asoslari
Yigirmanchi asrning saksoninchi yillarida «industrial» jamiyatning o’rniga
«axborotli» jamiyat shakllangan. Hayotimizning o’zgarishi bilan bir qatorda
insoniyatning axborot tushunchasiga ko’zqarashlari ham o’zgara boshlagan.
Bizning jamiyatimiz hozirgi paytda o’zining rivojlanishining industrial
bosqichidan informatsion bosqichiga o’tish holatida turibdi. Bu esa og’irlik o’rta
nuqtasining axborotni insoniyatning umrining barcha sohalarida ishlab
chiqarish, qayta ishlashga hamda to’liq qo’llashga tushushi bilan tavsiflanadi.
O’sha jarayon axborotlashtirish jarayoni asosni tashkil qiladi, axborot
jamiyatning strategik resursiga aylanmoqda, u qandaydir mahsulotga
aylanmoqda.
XX asrning oxiriga kadar barcha insoniyat tomonidan yig’ilgan va
yangidan paydo bo’layotgan ma’lumotlar kompyuter texnikasi ko’rinishiga ega
bo’lmoqda. Dunyo bo’yicha tarqaladigan axborot tizimlari paydo bo’lishmoqda.
Zamonaviy mutaxassislarning kompyuter savodxonligi darajasi juda yuqori
bo’lishligi shart, u axborot texnologiyalarni o’zining ishida professional
darajada qo’llana olishi lozim.
Ushbu tendentsiyalar ma’lumotning ko’p turliligi, uning ko’pchilikga
tarqalishi zaruriyatining paydo bo’lishiga bog’liq paydo bo’lgan. Kundalik
turmushimizda turli ko’rinishdagi axborotlar masalan, matnli, grafikli, jadvalli,
13
ovozli (audio), rasmli, video va boshqa axborotlar bilan ishlashga to’g’ri keladi.
Har bir turdagi axborot bilan ishlash (yig’ish, saqlash va h.k.) uchun turli texnik
xarakteristikalarga ega bo’lgan axborot qurilmalari kerak bo’ladi.
Hozirgi kunda ta’lim sohasida o’qitishni kompyuterlashtirishga katta
e’tibor berilmoqda, chunki zamonaviy o’qitish texnologiyalaridan dars
jarayonida
foydalanish
katta
ijobiy
natijalar
beradi.
O’qitishni
kompyuterlashtirish
(axborotlashtirish)
yoki
axborot
texnologiyalaridan
foydalanish dasturiga quyidagilarni kiritish mumkin:
ta’lim tizimining barcha pog’onalarida axborotlashtirishni yetakchi
bo’g’inligini ta’minlash;
barcha sohalar bo’yicha bilim berishda axborotlashtirishni rivojlantirishni
loyihalash va yaratish (monitoring);
axborotlashtirish sohalarida me’yoriy bazalarni yaratish (ilmiy-metodik
birlashmalar va h.k.);
texnik ta’minot – kompyuterlar, axborot texnologiyasining boshqa
qurilmalari, ularga xizmat ko’rsatish uchun kerakli materiallarni yaratish;
telekommunikatsiya tarmoqlari;
ta’minot resurslari (dasturiy ta’minot, internetdagi axborotlar majmui,
ma’lumotnomalar va h. k.).
Axborot texnologiyasidan foydalanish va uni biror-bir sohaga tatbiq etish
o’z ichiga qator vazifalarni oladi. Quyida axborotlashgan faoliyat ob’ektlari
haqida ham aytib o’tish lozim. Bunday ob’ektlarga sonlar (o’lchash va
modellashtirish natijalari), matnlar, tasviriy axborotning statistik va dinamik
ifodalari, rasmlar, chizmalar va animatsiyalar, ovozli obrazlar (yozilgan ovoz,
musiqa) va boshqalar kiradi. Foydalanuvchining mustaqil va ongli ravishda olib
boradigan faoliyatiga axborot ob’ektlarini yaratish, zarur axborot ob’ektlarini
izlash, axborotlarni yig’ish, tahlil qilish va ajratib olish, tashkillashtirish, kerakli
ko’rinishda tasvirlash, axborot ob’ektlarini (matn, suhbat, rasm, o’yin va boshqa
14
ko’rinishda) uzatish, modellashtirish, loyihalash, ob’ektlarni rejalashtirish va
boshqalar kiradi.
Axborot texnologiyasi modellari muayyan amallarni ongli va rejali amalga
oshirishda o’zlashtiriladi. Bu jarayon quyidagilarni o’z ichiga oladi:
kompyuter, shuningdek, printer, modem, mikrofon va ovoz eshittirish
qurilmasi, skaner, raqamli videokamera, multimedia proektori, chizish plansheti,
musiqali klaviatura kabilar hamda ularning dasturiy ta’minoti;
uskunaviy dasturiy ta’minot;
virtual matn konstruktorlari, multiplikatsiyalar, musiqalar, fizik modellar,
geografik xaritalar va h.k.;
axborotlar majmui — ma’lumotnomalar, entsiklopediyalar, virtual
mo’zeylar va h.k.;
texnik ko’nikmalar trenajyorlari (tugmachalar majmuidan tugmachalarga
qaramasdan ma’lumot kiritish, dasturiy vositalarni dastlabki o’zlashtirish va h.
k.).
Taraqqiy etgan xorijiy davlatlar va Respublikamizdagi yetakchi ta’lim
muassasalarida kompyuter texnologiyalari asosida o’qitish dasturlari tahlili
sifat jihatidan yangi o’qitish vositalari bo’lib, ular an’anaviy o’qitish
metodlaridan tubdan farq qilishini ko’rsatmoqda. Bunday yondashishning
asosiy vositalaridan biri sifatida, kompyuterda modellashtirish nazariyasini
ko’rsatish mumkin.
Multimedia vositalari asosida o’qitish jarayonida aniq fanlarni kompyuter
asosida to’liq o’qitish, ma’ruza matnlarini tahrir qilish, talabalar topshirgan
nazorat natijalarining tahlili asosida ma’ruza matnlarini bayon qilish uslubini
yaxshilash, o’quvchi-talabalar axborot texnologiyalarini multimedia vositalari
asosida animatsiya elementlarini dars jarayonida ko’rishi, eshitishi va mulohaza
qilish imkoniyatlariga ega bo’ladi.
Axborot texnologiyalarining multimedia vositalari bilan ishlaydigan
o’qituvchilar quyidagi vazifalarni amalga oshirishlari kerak:
15
ma’ruza matnlari, amaliyot bilan bog’liq topshiriqlarni tayyorlash;
uslubiy ko’rsatmalarni, nazorat savollarini, to’g’ri javoblar variantini
tuzish;
ishchi dastur va texnologik xaritani tuzish;
bilimni nazorat qilish natijasini tahlil etish;
ma’ruza matnlarini tahrir qilish;
har bir mavzu bo’yicha dinamik ko’rinishda aks etuvchi jarayonlarning
animatsiyalarini tasavvur etish;
mustaqil ishlar bo’yicha o’quvchilarga nazariy va amaliy savollar
yuzasidan maslahatlar berishni tashkil qilish;
o’zlashtirilishi murakkab bo’lgan mavzular bo’yicha o’quvchilar bilan
suhbat o’tkazish kabi talablar qo’yiladi.
Qo’yilgan ushbu talablar bo’yicha axborot texnologiyalarining multimedia
vositalari asosida dars jarayonini tashkil qilish pedagog-o’qituvchilarning ish
faoliyatini osonlashtirib, o’quv jarayonini boshqarish, uning samaradorligini
yanada ko’tarishga erishiladi. Shu bilan bir qatorda, ta’lim muassasasi
rahbariyatiga o’quvchilarning olgan bilimlarini, test natijalarini ko’rib borish va
ularning o’zlashtirish darajasiga baho berish, o’qituvchilarning ma’ruza matnlari
va boshqa mustaqil ishlariga mo’ljallangan materiallarining tayyorlash sifatiga
baho berish, multimedia vositalari asosida laboratoriya ishlarini bajarish uchun
kompyuterda modellashtirilgan animatsion taqdimotlar joriy etish, kursni
o’zlashtirish bo’yicha uslubiy materiallarni tayyorlash uchun takliflar ishlab
chiqish kabilarni amalga oshirish imkonini beradi.
Kompyuter-axborot texnologiyalari modelidan foydalanish masalasi
o’qitilayotgan fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, dars jarayonida
namoyish qilinishi kerak bo’lgan ob’ektning ichki, tashqi xossalarini ko’rsata
olishdek muhim vazifani amalga oshirish imkoniyatini yaratadi. Bu esa, o’z
16
navbatida, axborot-pedagogik texnologiyalar asosida multimediali elektron
darsliklar (MED) yaratish mumkin ekanligini ko’rsatadi.
Elektron ta’limni rivojlantirish, uning samaradorligini oshirish yo’llari
izlanmoqda, ta’limda yangi axborot texnologiyalarini joriy etish ta’lim
sohasidagi islohotlarning diqqat markazidan o’rin olgan. Ta’limning fan va
ishlab chiqarish bilan integratsiyasining asosli mexanizmlarini ishlab chiqish,
uni amaliyotga joriy etish, o’qishni, mustaqil bilim olishni individuallashtirish,
masofaviy ta’lim tizimi texnologiyasi va vositalarini ishlab chiqish va
o’zlashtirish, yangi pedagogik hamda axborot texnologiyalari asosida elektron
ta’limdan foydalangan holda talabalar o’qishini jadallashtirish ana shunday
dolzarb vazifalar sirasiga kiradi. O’quv jarayonini elektron ta’lim asosida tashkil
etish, shu jumladan, o’quv materiallarini bayon etishni takomillashtirish
tamoyillariga ma’lum o’zgartirishlar kiritish zarur bo’ladi. Bunda ta’lim
jarayoniga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish va ulardan
foydalanish maqsadga erishishdagi eng samarali yo’l hisoblanadi.
Ta’lim tizimiga elektron axborot ta’lim texnologiyalarini tatbiq etish, ta’lim
muassasalarining moddiy texnik bazasini holatini tanqidiy baholash va
takomillashtirishdagi asosiy vazifalar quyidagilardan iborat:
•elektron ta’limni o’quv jarayoniga tatbiq etish uchun lozim moddiy-
texnika bazasini yaratish;
•o’quv jarayoni uchun elektron ta’limga mo’ljallangan ta’lim
texnologiyalarini yaratish va qo’llash;
•talabalarni zamonaviy elektron ta’lim texnologiyalari sohasida bilim va
ko’nikmalarini shakllantirish;
•elektron ta’limni joriy etish orqali ta’lim tarbiya va o’qitish jarayonining
samaradorligini oshirish.
. Elektron axborot resurslari ta’limga oid axborotlarni yig’ish, saqlash,
uzatish, qayta ishlash usul va vositalari majmuidan iborat bo’lib, u ta’limga oid
turli axborotlarning yaratilishini belgilovchi ichki va tashqi omillarga bog’liq:
17
•ichki omillar — bu axborotlarning yaratilishi, turlari, xossalari, axborotlar
bilan turli amallarni bajarish, ularni jamlash, uzatish, saqlash va h.k.
•tashqi omillar — bu elektron ta’limning texnika-uskunaviy vositalari
orqali axborotlar bilan turli vazifalarni amalga oshirishni bildiradi.
Elektron
ta’limdan
foydalanish
esa,
ular
bilan
muloqotda
foydalanuvchilarning ko’nikma va malakalariga bog’liq. Shuning uchun,
dastlab zamonaviy telekommunikatsiya vositalarining o’zi nimaligini bilib olish
muhim sanaladi. Zamonaviy telekommunikatsiya vositalari imkoniyatlari juda
keng tizim bo’lib, unga ma’lum bo’lgan kompyuter, multimedia vositalari,
kompyuter tarmoqlari, internet kabi tushunchalardan tashqari qator yangi
tushunchalar ham kiradi. Bularga axborot tizimlari, axborot tizimlarini
boshqarish, axborotlarni uzatish tizimlari, ma’lumotlar ombori, ma’lumotlar
omborini boshqarish tizimi, bilimlar ombori kabilar misol bo’lishi mumkin.
“XXI asr -axborotlashtirish asri”da ta’lim sohasiga elektron ta’limni joriy
etish, har bir ta’lim muassasasida:
-o’qitish va o’qish jarayonining;
-ta’lim muassasasi boshqarilishining;
-ta’lim muassasasi bo’linmalarining;
-ta’lim muassasasi faoliyati muhitining axborotlashtirilishini talab qiladi.
Ta’lim muassasida elektron ta’lim muhitini tashkil etish bosqichlari
psixologik axborot muhitini yaratishdan boshlanadi. Texnologik va ilmiy
natijalar, yaratilgan dasturiy mahsulotlar asosida zamonaviy vositalar va
metodlardan foydalanishga ehtiyoj shakllantiriladi. Bunda har bir ta’lim
muassasida individual va maslahat mashg’ulotlar asosida pedagoglarni mustaqil
va kompyuter ta’limi tizimini tashkil etish kerak. Respublikamizda boshqa
ilg’or mamlakatlar qatori zamonaviy axborot texnologiyalaridan ta’limda faol
foydalanishga kirishildi. Lekin elektron ta’limni joriy etishda nazarimizda
qator qiyinchiliklarmavjud bo’lib, u quyidagilardir:
18
elektron ta’limni joriy etishga pedagogik jamoalarning yetarli tayyor
emasligi;
elektron ta’lim imkoniyatlari haqida tasavvurlarning ozligi, ularni qo’llash
bo’yicha metodik ishlanmalarning kamligi;
elektron
ta’limda
foydalaniladigan
kompyuter
texnologiyalari
vositalarining qimmatligi;
elektron ta’lim bo’yicha mutaxassislarning yetishmasligi.
Elektron ta’limni joriy etish keng ma’noda ta’lim sohasini metodologiya,
o’qitish maqsadlarining psixologik-pedagogik tadbig’iga yo’naltirilgan yangi
axborot texnologiyalari vositalarini samarali foydalanish va qayta ishlash
amaliyoti bilan ta’minlash sifatida qaraladi. Bundan tashqari, elektron ta’lim
masofali o’qitish tizimining taraqqiyoti uchun baza bo’lib xizmat qiladi.
Elektron ta’lim jarayonida ta’lim tizimida yangi axborot texnologiyalari
vositalaridan keng ko’lamda foydalanish amalga oshiriladi.
|
