1- MA’RUZA. IQTISODIYOTDA AXBOROT-KOMMUNIKATSION
TEXNOLOGIYALAR VA TIZIMLAR FANIGA KIRISH
REJA:
1. “Iqtisodiyotda axborot-kommunikatsion texnologiyalar va tizimlar” fani va
uning bugungi kundagi ahamiyati
2. Axborotlashtirilgan jamiyat haqida umumiy tushunchalar
3. Jamiyatni axborotlashtirish borasida mamlakatimizda olib borilayotgan amaliy
ishlar
1. “Iqtisodiyotda axborot kommunikatsion texnologiyalar va tizimlar” fani va uning
bugungi kundagi ahamiyati. Bugungi kunga kelib turmushning barcha sohalarini axborot
texnologiyalarisiz tasavvur qilish qiyin. Bu sohada jahonda sezilarli ravishda o‘zgarishlar amalga
oshirilmoqda. Kompyuter va telekommunikatsion texnologiyalarining
katta miqdorda ishlab
chiqarilishi va jahon bozorida qisqa muddatda xarid qilinishi bunga yaqqol misoldir. Yoki zavod
va fabrikalar ishini avtomatlashtirilgan holda bajarilishi soha rivojiga munosib hissa qo‘shishini
hech kim inkor etmaydigan haqiqatdir.
Axborotlashgan jamiyatga o’tish iqtisodiyotda material ishlab chiqarish(qishloq xo’jaligi,
sanoat)ning ikkinchi darajaga o’tqazilib, xizmat ko’rsatish, jumladan axborot xizmati ko’rsatish
sohasin`ing asosiy rol bajarishi jarayoni bilan uyg’unlashadi. Axborotlashtirish natijasida XX
asrning ikkinchi yarmida mehnat resurslarining material ishlab chiqarish sohasidan axborot ishlab
chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasiga oqib o’tishi yuz berdi. XX asr o’rtalarida sanoat sohasida
ishlovchilarning 2/3 qismi band bo’lgan bo’lsa, bugungi kunda
ushbu sohada rivojlangan
davlatlarning 1/3 aholisi banddir. Axborot sohasida ishlovchilarga o’qituvchilar, bank xodimlari,
ilmiy tadqiqotchilar, dasturchilar va boshqalarni kiritish mumkin. Bundan tashqari
axborotlashtirish sanoatning an’anaviy sohalaridagi mehnat xarakterini ham o’zgartirdi. Bu
holatga robototexnik tizimlarning paydo bo’lishi, mikroprotsessorli texnikaning keng qo’llanilishi
sabab bo’ldi.
Axborotlashgan jamiyat iqtisodiyotining muhim xususiyati – uning globallashuvidir.Bir
necha asrlik o’zaro bog’liq iqtisodiyotidan farqli ravishda, global iqtisodiyot “real vaqt” rejimida
butun planeta masshtabida mavjud bo’ladi va faoliyat ko’rsatadi.”Real vaqt” rejimi termini tizimni
boshqarish qarorlarini qabul qilish va ularning realizatsiyasi ushbu tizimda ro’y
berayotgan
texnologik jarayonlardan tezroq amalga osirilishini anglatadi. Global iqtisodiyot axborot va
kommunukatsion texnologiyalarga asosiga qurilgan bo’lib, boshqa sharoitda mavjud bo’la
olmaydi. Yangi texnologiyalar qisqa vaqt ichida kapitallarni dunyo bo’ylab, bitta milliy hudud
iqtisodiyotidan ikkinchi milliy hudud iqtisodiyotiga o’tkazish imkoniyatiga ega bo’lib,
milliy
institutlarini bir tarmoqqa birlashtiradi. Axborotlashgan jamiyat iqtisodiyoti ishlab chiqarishni
tashkil etishning yangi formalariga ega bo’ladi. Axborot texnologiyalari moslashuvchan ishlab
chiqarishlar deb ataluvchi qisqa muddatlarda yangi mahsulot ishlab chiqarishga moslasha oladigan
ishlab chiqarish turiga asos soldi. Bunday tizimlar bozor talabiga tezroq moslasha olgani uchun,
an’anaviylariga nisbatan effektivroq bo’lib hisoblanadi. Axborotlashtirishning yana bir oqibati–
o’rta
va kichik firmalar soni, raqobqtbardoshliligining oshib borishidir. Axborotlashtirish
jarayonida “tarmoq tashkiloti” deb ataluvchi tashkilotlar shakli vujudga kelib,
bunday
umumlashmalarning alohida elementlari ham mustaqil, ham birgalikda faoliyat ko’rsata oladi.
Axborotlashgan jamiyat iqtisodiyotining yana bir xarakteristikasi – rivojlangan axborot
mahsulotlari va xizmatlari bozorining mavjudligidir. Ushbu bozor quyidagi sektorlarga ega:
•
Ishbilarmonlik axboroti(birja, moliya,
statistika, tijorat axborotlari);
•
Kasbiy axborot(alohida kasblar bo’yicha,ilmiy-texnik, axborotlar);
6
•
Iste’molchilik axborotlar(yangiliklar, turli jadvallar,qiziqarli axborotlar);
•
Ta’lim xizmatlari
Jamiyatni axborotlashtirish jarayonida aholining ish bilan ta’minlanganlik strukturasi ham
o’zgarmoqda.:
•
Material ishlab chiqarish sohasi(sanoat va qishloq xojaligi)da band bo’lgan aholi
hissasining kamayib borishi;
•
Xizmat ko’rsatish sohasida band bo’lgan aholi foizining va xizmat ko’rsatish
turlarining o’sib borishi;
•
Boshqaruv va texnik ish
joylari sonining tez ortishi;
Ishlovchi aholining material ishlab chiqarishi sohasidan, axborot ishlab chiqarish va axborot
xizmatlari sohasiga oqib o’tishi bu borada yangi mehnat shakllarining paydo bo’lishiga olib keldi:
bular
moslashtirilgan ish kuni, uyda ishlash kabilar.