9
axborot texnologiyasining globalligiga erishish;
turli axborot resurslariga erkin kirib borilishi;
axborot resurslarining ustunligini ta’minlash;
yangi axborot texnikasi va texnologiyalarini keng qo‘llash; boshqaruv
faoliyatida axborotdan samarali foydalanish.
Axborotlashgan jamiyatda inson axborot bilan ishlash bo‘yicha ma’lum darajadagi axborot
madaniyatiga ega bo‘lishi zarur. Buning uchun shaxsni axborotni tez qabul qilish
va katta hajmini
qayta ishlash, zamonaviy vositalar, usullar va texnologiyalardan foydalanishga tayyorlash lozim.
Axborot madaniyati deganda – jamiyat a’zolarining axborotdan maqsadli foydalanish,
axborotni qayta ishlash va uzatish, zamonaviy texnik-tashkiliy
vositalardan va usullaridan
foydalanish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi tushuniladi.
Axborotlashgan jamiyat quyidagi jihatlarda namoyon bo‘ladi:
texnik qurilmalardan foydalanish ko‘nikmalariga ega bo‘lish; o‘z
faoliyatida kompyuter, axborot texnologiyalaridan foydalanish; turli
manbalardan axborotni olishni bilish va undan samarali foydalanish;
axborotni tahliliy qayta ishlash asoslarini egallash; o‘z faoliyatiga
taalluqli axborotni bilish va u bilan ishlashni uddalash.
Axborotlashgan jamiyatning shakllanish va takomillashish muammolariga bag‘ishlangan
chet el va mamlakatimiz olimlarining ilmiy ishlari salmog‘i oz emas. «Axborotlashgan jamiyat»
tushunchasini birinchilar qatorida amerikalik iqtisodchi olim F. Maxlup ilmiy doiraga kiritgan. U
monopoliya raqobatida patentlashtirish tizimining tutgan o‘rnini statistik usullar asosida o‘rganib,
AQSH yalpi ichki mahsulotida axborotning miqdoriy jihatdan tavsiflanishini ko‘rib chiqdi. Olim
axborotni tovar sifatida qabul qilish konsepsiyasiga asoslangan
holda Amerikada kelajakda
jamiyat rivojlanishining asosiy sharti «axborotlashgan iqtisod» bo‘lishi g‘oyasini ilgari surdi. O‘z
konsepsiyasida F. Maxlup AQSHda nafaqat ilmiy-texnik axborotning, balki hohlagan ijtimoiy
axborotning tarqatilishi va ishlab chiqarilishining o‘sishini tavsiflovchi aniq empirik
materiallardan foydalandi. Keyinchalik AQSH va boshqa mamlakatlarda «axborotlashgan
jamiyat» konsepsiyasini P.Drakker, D.Bell, E.Parker, M.Porat, A.Toffler, A.Mol, J. Stigler,
K.Errou kabi bir qator iqtisodchilar oldinga surishdi. Hozirgi kunda ular olib borgan tadqiqotlar
natijasi o‘laroq milliy iqtisodda «axborot tarmog‘i», «axborot iqtisodi» va «axborotlashgan
jamiyat» kabi konsepsiyalar vujudga kelgan. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, jahon amaliyotida
axborot sohasining milliy iqtisoddagi o‘rnini aniqlash bo‘yicha iqtisodiy hisob prinsiplariga
asoslangan ikkita eng mashhur ilmiy qarash mavjud bo‘lib, ular F. Maxlup va M. Poratlarga
tegishli. F. Maxlup bilimlarning u yoki bu soha faoliyatida tutgan o‘rnini har tomonlama o‘rgangan
hamda milliy iqtisod sohalarini yangicha guruhlashtirishning sintezini va bilimlar industriyasini
mohiyat jihatidan belgilab oldi. Iqtisodchi olim F. Maxlup birinchilardan bo‘lib
milliy boylikning
qanday qismi axborot mahsulotlari va xizmatlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va tarqatish
hisobiga vujudga kelishini hamda bilim, umuman u bilan bog‘liq bo‘lgan yalpi milliy mahsulot
qismini aniqlash masalasini ko‘ndalang qo‘ydi. U AQSH milliy iqtisodini to‘la tadqiq qildi va
bilimlar yaratadigan 30 ta tarmoqni belgilab oldi hamda ularni 5 ta guruhga ajratdi: maorif; ilmiy
tadqiqot
va ishlab chiqarish; aloqa va ommaviy axborot vositalari; axborot mashinalari va
vositalari; axborot xizmatlari. Doktor Mark Uri Porat esa mavjud milliy hisoblar tizimiga
asoslangan holda milliy iqtisodda axborot faoliyatining hajmini belgilashga intildi. Uning ilmiy
qarashi qabul qilingan statistika tizimi asosida milliy iqtisoddagi mavjud axborot faoliyati turlarini
aniqlashdan iborat bo‘lgan. Ushbu tadqiqotning asosida «axborot bilan bog‘liq faoliyat zamonaviy
jamiyatning eng asosiy elementlaridandir» degan fikr yotadi. Uning fikricha,
rivojlangan
mamlakatlarning iqtisodi mazmunan ishlab chiqarishdan «axborotlashgan»ga aylanmoqda. M.
Poratning tadqiqoti asosan ikkita maqsadni ko‘zlagan, ya’ni axborot bilan bog‘liq faoliyatni
aniqlash va uning hajmini hisoblashdir. Axborotni ishlab chiqarayotgan tarmoqlar qo‘llayotgan
10
texnologiya, ishlab chiqayotgan mahsulot va ko‘rsatayotgan xizmatlari shunchalik xilma-xilki,
ularni bitta yagona tarmoqqa birlashtirish o‘ta mushkul. Ammo ularning barchasi axborot
mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, saqlash va tarqatishga xizmat qiladi. Shuning uchun
ham ular «axborotlashgan» degan yagona faoliyatda birlashadi. Amaliyoti rivojlangan
mamlakatlarda fan va axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarining
takomillashib borishi
axborotlashgan jamiyatni shakllantirish bo‘yicha o‘zining nazariy takliflarini bergan olimlarning
g‘oyalari o‘z o‘rnini topayotganini ko‘rsatmoqda. Bashorat qilishlariga qaraganda, butun jahon
mamlakatlari yagona kompyuterlashtirilgan va axborotlashtirilgan kishilar jamiyatiga aylanib
boradi. Tadqiqotlar axborotlashgan jamiyatga xos bo‘lgan quyidagi xususiyatlarni belgilab berdi:
• axborot tanqisligi muammosi hal etiladi;
• boshqa resurslarga nisbatan axborot resurslari birlamchi o‘ringa chiqadi;
• axborotlashgan iqtisod rivojlanishning asosiy shakli bo‘lib xizmat qiladi;
• jamiyat taraqqiyotining negizi bo‘lib axborot-kommunikatsiyalar
bozori tovarlarini keng
qo‘llash shartlari qo‘yiladi;
• insoniyat taraqqiyotining yagona axborot maydoni shakllanmoqda.
Hozirgi bosqichda ilmiy-texnikaviy rivojlanishning asosiy xususiyatlaridan biri -
axborotning jamiyatdagi rolini belgilab olishdir. Shu o‘rinda mazkur muammoga bag‘ishlangan
respublikamizning taniqli olimlari akademiklar V.Q.Qobulov, S.S.G‘ulomov, professorlar A.A.
Abdug‘afforov, R.X.Alimov, M.I.Irmatov, T.SH. Shodiyev, B.Y.Xodiyev, B.A.Begalov va
boshqalarning ilmiy ishlarini ta’kidlab o‘tish joizdir. Akademik V.Q. Qobulov ta’kidlaganlaridek,
«Iqtisodiy kibernetika, ijtimoiy ishlab chiqarishning siyosiy-iqtisodiy tahliliga asoslangan holda,
axborot va materiallarni tubdan o‘zgartirib yuborishning iqtisodiy tizimi doirasida ko‘radi».
Axborot tanqisligi bilan bog‘liq bo‘lgan boshqaruv xatolari juda qimmatga tushadi. Ayni
paytda, boshqaruv va ishlab chiqarish samaradorligi, ilg‘or texnologiyalarni ishlab chiqish va
foydalanish bo‘yicha eng ko‘p axborotga ega bo‘lgan tizim yutib chiqmoqda.
Mutaxassislar,
birinchi galda iqtisodchilarning axborotga erkin kirib borishini sanoat rivojlanishi sharoitida bozor
iqtisodi samaradorligining asosiy shartlaridan biri deb hisoblaydi. Ularning faoliyati va jamiyat
ishlab chiqarishining asosiy sohalari u yoki bu ma’noda axborot bilan bog‘liq bo‘lib, ish bilan band
bo‘lganlarning 40-60 % ini tashkil etadi. Axborot xizmatlari jahon yalpi ijtimoiy mahsulot va
milliy daromadining 10 % ini tashkil qilmoqda. Shuning 90 % i AQSH, Yaponiya va G‘arbiy
Yevropa hissasiga to‘g‘ri keladi. Axborot intellektual faoliyatning muhim mahsuloti sanaladi.
Sanoati rivojlangan barcha mamlakatlarda ushbu mahsulotlarni o‘z foydalanuvchilariga
yetkazishning «usullari va vositalari» ni ishlab chiqish hamda joriy etish jadal sur’atlarda olib
borilmoqdaki, bu axborot tizimlari va texnologiyalari sanoatini yaratishda o‘z aksini topgan.
