43
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 3-SON
FOSFORLI OʻGʻITLARNING KLASSIFIKATSIYASI, ISHLATILISHI VA
AHAMIYATI
Haydarov Bekzod Hamza o‘g‘li
Toshkent kimyo-texnologiya institutining Yangiyer filiali
Asamov Javlon Xursanovich
Toshkent kimyo-texnologiya instituti Yangiyer filiali
Elmurodov Dostonbek Xurshid oʻgʻli
Toshkent kimyo-texnologiya institutining Yangiyer filiali
https://doi.org/10.5281/zenodo.7749085
Qabul qilindi: 11.03.2023
Chop etildi: 31.03.2023
Annotatsiya: Ushbu maqolada Fosforli oʻgʻitlar, ularning ishlatilishi hamda
ahamiyati haqida ma'lumotlar berilgan.
Kalit so'zlar: Fosforli o'g'itlar, rudalar, apatit, qo'sh superfosfat, organik
moddalar, qishloq xo‘jaligi, fosforit.
USE AND IMPORTANCE OF PHOSPHORUS FERTILIZERS
Abstract: This article provides information about Phosphorous fertilizers, their
use and importance.
Key words: Phosphorous fertilizers, ores, apatite, double superphosphate,
organic matter, agriculture, phosphorite.
Tarkibida fosfor boʻlgan mineral va organik moddalar; oʻsimliklarning fosfor
bilan oziqlanishini yaxshilash uchun ishlatiladi. Oʻsimliklar oʻzlashtirgan fosforning
tuprokdagi jamgʻarmasini toʻldirishning birdan bir manbaidir. Fosforli oʻgʻitlar
tarkibida fosfor boʻlgan rudalar — appatit va fosforitlarni qayta ishlab olinadi.
Bulardan tashqari, metallurgiya sanoati chiqindilari marten fosfatshlak hamda
organik moddalar, suyak uni, tung va boshqalar fosforli oʻgʻitlar sifatida ishlatiladi.
Qishloq xoʻjaligiga yetkazib beriladigan fosforli oʻgʻitlar tarkibidagi fosfor
ortofosfat kislota H
3
PO
4
ning ortofosfat tuzlari shaklida boʻladi. Ayrim fosforli
oʻgʻitlar esa polifosfat superfosfat kislota, shu jumladan, metafosfat kislota asosida
olinadigan murakkab oʻgʻitlardir. Fosforli oʻgʻitlar sanoat yoʻli bilan olingan
birinchi mineral oʻgʻitlardan hisoblanadi 1842 yilda Buyuk Britaniyada superfosfat
ishlab chiqarila boshlagan.
44
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 3-SON
Eruvchanlik darajasiga qarab fosforli oʻgʻitlar ni 3 asosiy guruhga ajratish
mumkin: suvda eriydigan (oddiy, qoʻshaloq va ammoniylashgan superfosfat,
ammofos, diammofos) fosforli oʻgʻitlar. Bu oʻgʻitlarda fosfor bir asosli kaltsiy fosfat
Ca(H
2
PO
4
)
2
H
2
O holida boʻladi; suvda erimaydigan (pretsipitat yoki kaltsiy
gidrofosfat, tomasshlak, marten fosfatshlagi, ftorsizlangan fosfat va boshqa termik
fosfatlar) Fosforli oʻgʻitlar; bu oʻgʻitlarda fosfor 2 asosli kaltsiy fosfat —
CaHPO
4
H
2
O yoki tetrakaltsiy fosfat — Ca
4
P
2
O
5
holida boʻladi. Ammoniy sitrat,
limon kislota eritmalarida eriydigan bu oʻgʻitlar shudgorlashda asosiy oʻgʻit sifatida
yoki kultivatsiya vaqtida qoʻllaniladi; qiyin eriydigan yoki suvda va kuchsiz
kislotalarda erimaydigan (fosforit uni va suyak uni) fosforli oʻgʻitlar ularda fosfor
kaltsiy fosfat — Ca
3
(PO
4
)
2
holida boʻladi. Bunday oʻgʻitlar qiyin eriydigan
fosfatlarni oʻsimliklar oʻzlashtira oladigan shaklga keltiruvchi nordon bilvosita
oʻgʻit sifatida yuqori dozalarda solinadi. Fosforli oʻgʻitlarni ishlatish xususiyati
ularning eruvchanlik darajasiga bogʻliq. Suvda eriydigan fosforli oʻgʻitlar kukuni va
dona dor holda limon kislota va ammoniy nitratda eriydiganlari kukun holida, qiyin
eriydiganlari juda mayda kukun holida qoʻllaniladi. Sugʻorma dehqonchilik
zonalarida, odatda, suvda eriydigan fosforli oʻgʻitlar qoʻllaniladi. Ularning barchasi
nam tortmaydi, mostlashib qolmaydi.
Survoha tuproqlarda fosforli oʻgʻitlar tarkibidagi fosfor, azot va kaliy nisbatlari
1:0,7:0,3; oʻtloqi voha tuproqlarda 1:0,8:0,5 qilib qoʻllanganda yaxshi samara
beradi. Fosfor suvda kam eriganligi sababli yuvilib ketmay tuproqning yuqori
qatlamida toʻplanadi. Tuproqqa solingan fosforli oʻgʻitlar tarkibidagi fosforning
20—25% solingan yili, 40— 60% 2—3 yil oʻsimliklar tomonidan oʻzlashtiriladi.
Fosforli oʻgʻitlar oʻsimlik rivojlanishi uchun zarur oʻgʻitdir. Fosforli oʻgʻitlar
ta’sirida hosil pishishi tezlashadi, hosildorlik ortadi, mahsulot sifati yaxshilanadi,
kartoshkada kraxmal, qand lavlagi tarkibidagi qand miqdori koʻpayadi fosfor
yetishmaganda oʻsimlik barglarining cheti qorayib quriydi, oʻsimlik nimjon boʻlib
oʻsadi. Fosfor hayot uchun eng muhim element boʻlganidan, azot va kaliy singari
katta ahamiyatga egadir. Fosfor hujayralar protoplazmasi tarkibiga, xromosoma, va
fermentlar tarkibiga kiradi, oʻsimlik va hayvonlar organizmida fosfor boʻladi. Fosfor
– hayot va tafakkur elementi deb yuritiladi. Fosfor elementi noma’lum boʻlgan
vaqtlarda yer goʻng va kul bilan oʻgʻitlangan, oʻsimlikning fosforga boʻlgan ehtiyoji
shu yoʻl bilan bir qadar ta’min etilgan.
Fosforli oʻgʻitlar masalasini rus olimlari A.N.Engelgardt, V.V. Dokuchayev
P.A.Kostichev, D.N.Pryanishnikov hal qildilar va bu oʻgʻitlar mamlakatimizda keng
ishlatila boshladi. Qishloq xoʻjaligida quyidagi fosforli oʻgʻitlar ishlatiladi:
45
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 3-SON
1. Fosforit talqoni Ca
3
(PO
4
)
2
Fosforning tabiiy birikmasi fosforitning boyitilgan kukuni. Fosforit talqoni
suvda juda oz eriydi. Shuning uchun kislotali muhitdagi tuproqlarga solinadi. Bu
oʻgʻit eng arzon fosforli mineral oʻgʻit boʻlganligi uchungina boʻz va torfli
tuproqlarda oʻsadigan oʻsimliklarga solish uchun ishlatiladi.
2. Oddiy superfosfat Ca(H
2
PO
4
)
2
CaSO
4
×
2
H
2
O
Appatit yoki fosforitga sulfat kislota taʻsir ettirish yoʻli bilan olinadi:
Ca
3
(PO
4
)
2
+ 2H
2
SO
4
= Ca(H
2
PO
4
)
2
+ CaSO
4
Bu fosforli mineral oʻgʻit suvda eriydi, shuning uchun ham har qanday
muhitdagi tuproqlarda oʻsadigan oʻsimliklar uchun qoʻllash mumkin. Oddiy
superfosfatni tayyorlash uchun bir necha boʻlak hayvon suyagini olib, organik
moddalari kuyub ketgunicha kuydiring. Kuygan, tozalangan suyakni bolgʻa bilan
mayda – mayda boʻlaklarga boʻling va bu boʻlaklarni xovonchada kukunga
aylanguncha maydalang. 50 gramm suyak kukuniga 3 – 5 gramm bor talqonini
aralashtiring. Aralashmani kimyoviy stakanga solib, ustiga 20 gramm 70 % li sulfat
kislotani sekin – asta qoʻshing. Aralashmani shisha tayoqcha bilan aralashtirib
turing. Sodir boʻlgan kimyoviy jarayon natijasida aralashma isib ketadi. Aralashma
sovuganda hosil boʻlgan kukun oddiy superfosfat ya’ni, CaSO
4
aralashgan
Ca(H
2
PO
4
)
2
dir.
Oddiy superfosfat nam taʻsirida qotib qolmasligi uchun hozirgi kunda
grammlar, yaʻni, donador holda ishlab chiqarilmoqda. Oddiy superfosfatda 14 – 20
% P
2
O
5
bo‘ladi.
3. Qoʻsh superfosfat Ca(H
2
PO
4
)
2
Bu oʻgʻit konsentrlangan mineral oʻgʻit hisoblanadi. Suvda yaxshi eriydi.
Ca
3
(PO
4
)
2
+ 4H
3
PO
4
= 3Ca(H
2
PO
4
)
2
Qoʻsh superfosfatda 40 – 50 % P2O5 boʻladi.
4. Pretsipitat CaHPO
4
×2H
2
O.
Pretsipitat ham konsentrlangan mineral oʻgʻit boʻlib, suvda oz eriydi.
Ca(OH)
2
+ 2H
2
O = CaHPO
4
+ 2H
2
O
CaCO
3
+ 2H
2
O = CaHPO4 + 2H2O + 2CO
2
Pretsipitatlarda 30 – 35 % P
2
O
5
boʻladi.
5. Ammofos Ca(H
2
PO
4
)
2
, (NH
4
)
2
HPO
4
va NH
4
H
2
PO
4
lar aralashmasi.
Bu oʻgʻit kompleks oʻgʻitlarga kirib, tarkibida azot va fosfor tutadi. Suvda
yaxshi eriydi. Fosforli mineral oʻgʻitlar ichida eng koʻp ishlatiladi. Fosforli oʻgʻitlar
tarkibidagi ozuqa elementi P
2
O
5
koʻrinishida boʻladi.
6. Fosforbakterin – bakterial oʻgʻit. [4]
46
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 3-SON
Tarkibida fosfor organik birikmalarni oʻsimliklar oʻzlashtira oladigan shaklga
oʻtkazish qobiliyatiga ega boʻlgan mikroorganizmlar sporasi bor. Fosforbakterin
yuqtirilgan urugʻlik bilan tuproqqa kirgan bakteriyalar oʻsimliklarning ildiz atrofida
rivojlanadi. Fosforbakterin suyuq yoki quruq holda boʻladi. Ekish oldidan bir gektar
yerga ekiladigan urugʻlikka 100 ml suyuq yoki 250 gramm kukunli fosforbakterin
sarflanadi.Fosfororganik birikmalar tarkibidagi fosfor atomi uglerod atomiga
bevosita yoki geteratom – kislorod, azot, oltingugurt orqali birikkan organik
birikmalar sinfi.Fosfordan P
2
O
5
, H
3
PO
4
olishda, organik sintezlarda, gugurt ishlab
chiqarishda foydalaniladi. Qizil fosfor, surma (III)-sulfid, temir surigi (kvars
aralashgan tabiiy temir (III)-oksid va yelimdan aralashma tayyorlab, gugurt
qutisining yon sirtlariga surtiladi. Gugurt kallagi asosan bertole tuzi, maydalangan
shisha, oltingugurt va yelimdan tarkib topgan boʻladi. P, As, Sb, Bi qotishmalar
tarkibiga kiradi.Fosfor birikmalari yuvuvchi vositalar (fosfatlar va polifos-fatlar),
biologik faollikka ega boʻlgan elementorganik birikmalar sintez qilish uchun (PCl
3
,
PCl
5
, POCl
3
, PH
3
), fosforli oʻgʻitlar: fosforit talqoni - Ca
3
(PO
4
)
2
(tabiiy), bu
suyaklarni kuydirib ham olinadi, oddiy superfosfat - Ca(H
2
PO
4
)
2
+ 2CaSO
4
, qoʻsh
superfosfat Ca(H
2
PO
4
)
2
, presipitat - CaHPO
4
×2H
2
O, ammofos - NH
4
H
2
PO
4
+
(NH
4
)
2
HPO
4
.
Soʻngi yillarda Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi Umumiy va noorganik kimyo
instituti olimlari tomonidan fosfor organik birikmalar asosida yangi murakkab
oʻgʻitlar, defoliantlar va oʻstiruvchi moddalar sintez qilindi. Fosfat kislota bilan
monoetanolamin suvdagi eritmasining oʻzaro kimyoviy ta’siri natijasida olingan
yangi modda etanolamin fosfat stimulyatori shular jumlasidandir.Mineral oʻgʻitlar
ishlab chiqarish tarmogʻi kimyo sanoatining asosiy sohalaridan biri hisoblanadi.
Respublikamiz paxta yetishtiruvchi asosiy mintaqa boʻlgani sababli, mineral
oʻgʻitlarning paxtachilikdagi roli juda katta. Hosildorlikni oshirishda asosiy
omillardan biri hisoblanadi. Umuman, qishloq xoʻjaligini yalpisiga
kimyolashtirishda asosiy rol oʻynaydi. [3] Ma’lumki oʻsimlik tarkibi, asosan 10 ta
elementdan tashkil topgan boʻlib azot, fosfor, kislorod, kaliy, magniy, temir,
oltingugurt, kalsiy, uglerod, vodorod ularning 90 % ini uglerod, vodorod, kislorod
tashkil qiladi. Oʻsimlik oʻsish davrida bu elementlarni havodan va yerdan qabul
qiladi. Shu sababli hosildorlik yuqori boʻlishi uchun shu elementlarning yerdagi
miqdori yetarli boʻlishi kerak. Bu elementlardan ayniqsa kerakligi azot, fosfor va
kaliy hisoblanadi, shu sababli bu elementlarni ozuqa moddasi yoki mineral oʻgʻitlar
deb ataladi. Deyarli barcha mineral oʻgʻitlar agronomik rudalardan kimyo sanoatida
47
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 3-SON
ishlab chiqariladi. Shuningdek, tabiiy tuzlar, natriyli selitra chili selitrasi, sanoat
chiqindilari ham ishlatiladi.
Mineral o‘g‘itlar XIX-asrdan tarqalaboshlagan. XX-asr oʻrtalaridan mineral
o‘g‘tlarni ishlab chiqarish va qoʻllash tez oʻsdi. Shungacha oʻgʻit sifatida, asosan,
goʻng, kul va boshqa chiqindilar ishlatilgan. Mineral o‘g‘itlar tuproqqa uning fizik,
kimyoviy va biologik xususiyatlariga kuchli ta’sir qiluvchi vositadir; ular tuproqni
oziq elementlari bilan boyitadi, tuproq eritmasi reaksiyasini oʻzgartiradi,
mikrobiologik jarayonlarga ta‘sir etadi va h.k. [2] Oʻsimliklar, asosan, ildizi orqali
oziqlanishi tufayli mineral oʻgʻitlar tuproqqa solinganda oʻsimliklarning oʻsishi va
rivojlanishiga, binobarin, dalalar, utloqlarning umumiy mahsuldorligiga fa’ol ta’sir
qiladi. Mineral o‘g‘tlar ekin hosilini oshiradi, sifatini yaxshilaydi: paxta, kanop, zigir
va lub tolali ekinlari tolasining texnologik xususiyatlarini, qand lavlagi, uzum
tarkibidagi qand, kartoshkadagi kraxmal, dondagi oqsil miqdorini koʻpaytiradi.
Mineral o‘g‘itlar organik oʻgʻitlar bilan qoʻshib ishlatilsa, yanada yaxshi natija
beradi. Agronomik maqsadlarga koʻra mineral o‘g‘itlar bevosita va bilvosita
ishlatiladigan oʻgʻitlarga boʻlinadi. Bevosita ishlatiladigan oʻgʻitlar tarkibida
oʻsimliklar oziqlanishi uchun zarur azot, fosfor, kaliy, shuningdek, magniy, bor, rux,
mis, molibden, marganets, oltingugurt kabi elementlar boʻladi. Bu guruhga
kiradigan oʻgʻitlar, asosan, bir oziq elementli, mas, azotli, fosforli yoki kaliyli va
kompleks, yaʻni aralash va murakkab oʻgʻitlardan iborat. Aralash mineral o‘g‘itlar
zavodda yoki xoʻjalikning oʻzida bir necha xil oʻgʻitni aralashtirib, murakkab
oʻgʻitlar esa zavodda tayyorlanadi.
Bevosita ishlatiladigan mineral o‘g‘itlar (ohakli oʻgʻitlar, gips va boshqalar)
asosan, tuproqning agrokimyoviy va fizik-kimyoviy xususiyatlarini yaxshilashda
qoʻllaniladi, mineral o‘g‘itlar qattiq, yaʻni kukunsimon, donador hamda suyuq —
ammiakli suv, suyuq ammiak, ammiakatlar holida ishlab chiqariladi. Shunday qilib
mineral oʻgʻitlarni 3 gruppaga boʻlish mumkin: fosforli, azotli va kaliy oʻgʻitlar.
Oʻsimlik hayoti uchun zarur boʻlgan (ozgina miqdorda boʻlsa ham) elementlar (Mn,
Ni, Co, Br, Zn) bor oʻgʻitlar mikro oʻgʻitlar deb ataladi. Qishloq xoʻjaligida mineral
oʻgʻitlar bilan bir qatorda organik oʻgʻitlar ham qoʻllaniladi. Qishloq xoʻjalik
zararkunandalari bilan kurashuvchi moddalar pestitsidlar deb ataladi. Yovvoyi oʻtlar
bilan kurashuvchi moddalar esa gerbitsidlar deb ataladi.Fosfor oʻsimlik uchun
asosiy ozuqa moddalaridan biri hisoblanadi. Fosfor oʻsimlik hayoti uchun zarur
boʻlgan moddalar tarkibiga kiradi (fermentlar, vitaminlar va boshqalar). Ayniqsa
oʻsimlik donida, urugʻida oqsil-nukleoprotein sifatida 1,6 % ga qadar P
2
O
5
uchraydi.
Fosfor bilan muntazam oziqlantirilgan donli oʻsimliklar hosildorligi oshadi, kraxmal
48
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 3-SON
va qand miqdori koʻpayadi. Respublikamizda, asosan suvda eruvchan oʻgʻitlar
qoʻllaniladi, bular jumlasiga oddiy va qoʻshsuperfosfat kiradi. Fosforli oʻgʻitlar
tabiiy minerallar - fosforit va apatitdan olinadi. Markaziy Osiyo mamlakatlarida
fosforitlar Janubiy Qozogʻistonda Kara-Tau konida uchraydi. Shu kunlarda
Oʻzbekistonning Qizilqum fosforit konlaridan ham foydalanilmoqda. Hozirgi kunda
deyarli hamma zavodlar fosforli oʻgʻitlarni Kara-Tau fosforitlaridan ishlab
chiqarmoqdalar. Oddiy superfosfat kulrang, mayda kukun yoki donalar holida
boʻlib, tarkibida 14-18 % P
2
O
5
ega boʻlgan suvda eruvchan oʻgʻitlardir. Oddiy
superfosfat ishlab chiqarish texnologiyasi oʻzining oddiyligi va arzonligi bilan farq
qiladi. Ishlab chiqarish jarayoni tabiatdagi fosforitlarni sulfat kislota bilan qayta
ishlashga asoslangan: [1]
Ca
3
(PO
4
)
2
+ 2H
2
SO
4
= Ca(H
2
PO
4
)
2
+ 2CaSO
4
Hosil boʻlgan aralashma, yaʻni monokalsiy fosfat va gipsdan tashkil topgan
mahsulot oddiy superfosfat deb ataladi. Tabiatdagi fosforit tarkibida qator
aralashmalar boʻlishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda; Organik va Noorganik kimyo sohasida oʻgʻitlar ishlab
chiqarishda keng koʻlamda ishlar olib borilmoqda. Hozirgi kunda yangi-yangi
zavodlar qurilib yuksak darajali kaliyli, azotli, fosforli va meniral oʻgʻitlar ishlab
chiqarilmoqda yangi texnalogiyalar asosida ishlab chiqarilayotgan bunday oʻgʻitlar
oʻta sifatlidir. Shuni aytib oʻtish kerakki fosforli oʻgʻitlar ham juda katta ahamiyatga
ega bo‘lib qishloq xoʻjaligi uchun juda ham zarur boʻlgan oʻgʻit hisoblanadi. Oʻz
vaqtida kerakli joy oʻgʻitlansa tuproq unumdorligi oshib moʻl hosil olishga va
hosilni tez yetilishiga zamin yaratiladi. Ammo bunday oʻgʻitlarni keragidan ortiq
yerga berish yaramaydi. Meyoridan ortiqcha solingan oʻgit yerni meniral holatini
buzibgina qolmay balki hosildorlikni anchagina pasaytiradi. Agar tuproq
unumdorligi past joylarga 1-gektar joyga 40-60 kg gacha berilsa bunday yerlar oʻz
samarasini bermasdan qolmaydi. Oʻsimliklar fosforlarni qabul qilish harorat omiliga
bogʻliq. Tuproqning haroratini pasayishi bilan fosforning sabzavotlarni yemishi
kamayadi. Ular 10-12 ° C darajasida etishmasligidan azob chekmoqda. Fosfor past
haroratlarda ildizlar tomonidan soʻralishi mumkin, ammo yuqori joylarga koʻchib
oʻtmaydi va har bir madaniyat uchun normal harorat darajasiga singib ketmaydi.
Agar havo harorati tuproqning haroratidan yuqori boʻlsa, unda fosfor ildizdan
tashqari oziqlantirishda oʻsimliklar tomonidan yaxshiroq soʻriladi. Olingan
hosildorlik bilan turli sabzavotlar fosforga uncha taʻsir qilmaydi. Uning pomidoriga
0,8, bodring - 0,7, karam - 0,9, sabzi - 1,0, kartoshka - 1 kg. Foydalanilgan xlorli
o'g'itlar sabzavotlarda fosforni kamaytiradi. Osimliklardagi normal hayot faoliyati
49
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 3-SON
davomida ildizlar va havo qismlari oʻrtasida fosforli birikmalarning jadal
almashinuvi doimo yuz berishi kerak. Aks holda, to'xtashi va boshqa o'sish buzilishi
muqarrar. Shu asosda tuproqdagi doimiy fosforli o'g'itlar kontsentratsiyasini saqlab
qolish ulardan foydalanishning eng yaxshi shartidir.
| 