Shovqin va undan himoyalanish
1
Umumiy ma’lumotlar. Shovqinning inson organizmiga ta’siri. Insonning mavjud beshta sezgi
a’zosi ichida eshitish o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Aynan eshitish orqali inson boshqa odamlar bilan
muloqot qiladi, xavf-xatarni anglaydi va o‘z madaniyatini yuksaltiradi. Inson o‘zining eshitish sezgilari
orqali toza tovushlarni, aralash tovushlarni va shovqinni farqlaydi. Toza
tovush bir xil chastotadagi
sinusoidal tebranishlardan iboratdir.
Insonni o‘rab turgan muhitda turli xil tovushlar mavjud bo‘lib, ularni inson eshitish a’zosi
yordamida eshitadi. Tovush fizik kattalik bo‘lib, faqat elastik muhitda (havo, suv, gaz va b.) tarqaladi,
vakuum muhitida tovush tarqalmaydi.
Aralash tovush bir necha toza tovushning yig‘indisidan iborat. Shovqin esa har xil chastota va
tebranishdagi tovushlar aralashmasidir.
1660 yili Robert Boyl (1627–1661yy) tovush tarqalishi uchun gazsimon suyuqlik yoki
qattiq jism holatidagi muhit zarurligini isbotlaydi. Tovush tarqalishiga sabab bo„ladigan muhitga
bog„liq holda shovqin mexanik va aerogidrodinamik ko„rinishda bo„ladi.
Tovush intensivligining o„lchov birligi «Bel» qabul qilingan.
U telefon yaratilishining
asoschisi Aleksandr Greyama Bel (1847–1922y) sharafiga atalgan. Inson qulog„i bir xil
bosimdagi, turli xil chastota va qattiqlikdagi tovushlarni eshita oladi. Tovush qattiqligi
(gromkost) – «fon» bilan o„lchanadi. Bir fon – 1000 Gs chastotadagi va 1dB intensivlikdagi
tovush qattiqligiga tengdir.
Inson qulog„i 16 Gs.dan 20000 Gs.gacha bo„lgan tovush
chastotalarini eshitish
qobiliyatiga ega. Inson 800…4000 Gs chastotali tovushlarni yaxshi eshitadi, 16…100 Gs
chastotali tovushlarni sezilarli darajada eshitadi.
1861 yili anatomik olim Alfonso Korti (1822–1876y) insonning eshitish a‟zosi- quloqni
tekshirib, uning ishlash tartibini o„rganib chiqqan.
Shovqinning insonga ta‟sirini fiziologik baholash maqsadida, u past chastotali (300
Gs.gacha), o„rta chastotali (300…800 Gs) va yuqori chastotali (800 Gs dan Yuqori) shovqinlarga
ajratiladi.
Inson
xoh kunduzi, xoh tunda, ish vaqtida ham, dam olish vaqtida ham,
uyquda ham
ma‟lum darajadagi shovqin ta‟sirida bo„ladi. Masalan, barglarning shitirlashi 10-40 dB, soatning
chiqillashi quloqdan 1 m uzoqlikda 25-35 dB, uxlayotgan odamning nafas olishi 25 dB atrofida,
oddiy so„zlashuv vaqtida –50-60 dB, qattiq baqirib so„zlashganda –75 dB, 100 km/soat tezlikda
harakatlanaetgan engil avtomobil-110 dB, reaktiv samolet-120-130 dB tovush intensivligidagi
shovqin hosil qiladi.
Insonni doimiy yuqori intensivlikdagi shovqin ta‟sirida bo„lishi uning sog„ligiga ta‟sir
etadi, u tez charchaydi, psixologik reatsiya tezligi kamayadi, xotirasi susayadi.
Shuningdek,
shovqin insonning diqqatini bir joyga jamlashiga xalaqit qiladi, harakatning aniqligini va
muvozanatini buzadi, tovush va yorug„lik signallarini qabul qilish qobiliyatini susaytiradi va
natijada turli xil baxtsiz hodisalarni kelib chiqishiga sabab bo„ladi. Bundan tashqari shovqin qon
bosimining
oshishiga, ko„z qorachigining kengayishiga, oshqozon-ichak faoliyatining
buzilishiga, yurak va tomir urishining tezlashiga,
asab tizimining buzilishiga, uyqusizlik sodir
bo„lishiga va eshitish qobiliyatining susayishiga ham olib keladi. Ayniqsa inson qulog„i
eshitmaydigan shovqinlar, yani infratovushlar (tovush chastotasi 16-20 Gs dan kichik
shovqinlar) va ultratovushlar (tovush chastotasi 20000 Gs.dan katta) inson sog„ligiga katta ta‟sir
ko„rsatadi.
