Elektriklar uchun
qo’llanma
Tayyorladi: Kamoliddin To’xtaev.
Ba’zi ma’lumoTlar @elcom_group telegram kanalidan olindi.
EleKTriKlar uchun foydali va KeraKli Bo’lgan
ma’lumoTlar jamlashga haraKaT qilindi.
2023-yil
1-savol: odamni nima o’ldiradi.
Odamni tok ham kuchlanish ham o’ldiradi. Insonni
tanasi ham katta bir qarshilik. Om qonuniga ko’ra
I=U/R formuladan ko’rinyaptiki tok kuchlanishga
to’g’ri proporsional. Demak kuchlanish ham tok ham
inson hayoti uchun havfli ekan. Tok 50 mA dan
yuqori bo’lsa havfli, 100 mA tok insonni o’ldiradi.
Yuqori kuchlanish bor joylarda siz teginmasamgiz
ham yaqin borishingiz bilan elektr tokidan
jarohatlanasiz yana bu vaqtga ham bog’liq. Qancha
uzoq tursangiz past tok ham jarohatlaydi, aksincha bir
necha milli sekund bo’lsa katta tokda ham omon
qolish mumkin.
Elektroshokerda huddi shunday ichida kondensator
razryadlanish hisobiga bir necha milli sekundda
razryadlanib ketganligi uchun kuchlanish jarohatlab
ulgurmaydi yana tokni ta’siriga tana qismini qaeri
tegishiga ham bog’liq.
2-savol: kabelga mos avtomat tanlash
Tarmog’imizda iste’mol quvvati oshib ketib,
kabelimiz qizishi natijasida qisqa tutashuv sodir
bo’lsa, tokni kattaligi avtomat vklyuchatelni tashlab
yuborishi, yani o’chirib qo’yishi uchun yetarli
bo’lmaydi. Insonni tok urishida himoya qilush uchun
10-30 mA UZO qo’yiladi. O’tkazgichlarimizni
yong’indan himoya qilish uchun 100-300 mA UZO
tanlanadi.
3-savol: payalnikni uchi alohida sotiladimi?
Ha uchi jalasi alohida sotiladi. Agar qalay ushlamay
qolgan bo’lsa payalnik quvvati balandlik qilib qizdirib
yuboryapti sizda. Payalnik uchidag shrupni otvertka
yordamida bo’shatib, mis jalani ozroq tashqariga
chiqaring, qizib ketishi ozayadi.
Undan so’ng jala uchuni egov bilan tozalab bo’lib
payalnikni yoqing, qizishiga yaqin yani qalay
eritadigan bo’lishi bilan kanifolga botirib keyin
qalayga ishqab yuboring! Shunda jalaga qalay
yopishadi.
4-savol: transformatorni teskari ulasa nima
bo’ladi?
Transformator passiv element hisoblanadi.
Transformator ishlash printsipiga ko’ra qaysi
tarafidan ulashingizni farqi yo’q, transformatsiya
vazifasini bajaraveradi. Faqat necha voltga
hisoblangan bo’lsa, o’shandan oshirib yubormasangiz
bo’ldi. Teskari ulasa bo’ladi.
5-savol: kuchlanish amplitudaviy qiymati nima?
O'zgarmas tokda, doimo bir xil kuchlanish bo'ladi.
O'zgaruvchan tok tarmog'ida esa, nomidan ham
tushunsak bo'ladi, kuchlanish doimiy emas. U doimo
o'zgarib turadi. Vaqtning qandaydir bir momentida
tarmoqda kuchlanish yo'q, kuchlanish nolga teng
bo'ladi.
Keyin bir oniy vaqtda kuchlanish paydo bo'ladi va
ortib borib, o'zining maksimal qiymatga yetadi, keyin
pasayadi, nolga tushadi, yana paydo bo'ladi, lekin
endi, qarama-qarshi (manfiy) ishora bilan yana
maksimal darajaga yetadi va hokazo. Buni sinusoidal
tok deb ataladi.
Sinusoida grafigiga qarasak, tarmoq kuchlanishi har
doim qiymatini o'zgartirayotganligini ko'rish mumkin.
Amplituda - sinusoidaning noldan yuqori yoki pastki
eng yuqori qiymatga erishgan balandligi. Bir fazalik
tarmoqda bu 311 volt bo'ladi.
Buni quyidagicha tushuntirsak, tushunarliroq bo'ladi.
Bir fazali tokda, kuchlanish amplitudasi, ta'sir etuvchi
kuchlanishdan √2 ya'ni 1,414 baravar ko'proq. Agar
ta'sir etuvchi kuchlanish = 220 volt bo'lsa, u holda
amplituda bir oz ko'proq, 311 volt bo'ladi.
Kuchlanish amplitudasini 311 voltni hammasi ham
samarali emas, unda 220 volt kuchlanish ta'sir etuvchi
kuchlanish hisoblanadi ya'ni, o'zgaruvchan tokni, ta'sir
etuvchi 220 volt kuchlanishi, tokni ma'lum bir vaqtiga
teng davrida, o'zgarmas tok bilan bir ish bajaradi.
220 V - bu o'zgaruvchan kuchlanishning ta'sir etuvchi
qiymati. O'zgarmas 220 V DC bilan bir xil isitish
(issiqlik) effektini beradi. Ta'minlash manbalarini
loyihalashda buni hisobga olish kerak bo'ladi -
tekislovchi filtrlardagi kondensatorni kuchlanishi
amplituda qiymatidan katta olinadi.
Shu sabab bir fazalik tarmoqda har doim 400 voltdan
yuqori kondensator tanlanadi. Amplituda qiymatini
faqat ossilografda ko'rish mumkin, multimetrda esa
ta'sir etuvchi qiymati o'lchanadi.
6-savol: svetodiod uchun qarshilik tanlash?
Qarshilikni svetodiodga ketma ket ulaymiz.
Qarshilikni vazifasi svetodiod kuyib qolmasligi uchun
tokni chegaralab turadi.
Aytaylik sizda 12 voltlik taminlash manbasi bor.
Svetodiodimiz 1.5 volt 10 mA. Svetodiod normal
yonishi uchun qarshilik tanlaymiz.
Qarshilikda kuchlanishimiz 12-1,5=10,5 voltga
paslaydi. Svetodiod qarshilikka ketma ket ulanganligi
uchun tok 10 mA. Om qonuniga ko’ra R=U/I =
10,5/0,010 = 1050 om, 1,1 om qarshilik tanlaymiz.
Qarshilikni quvvati qanday bo’lishi kerak?
Agar R = 1100 om, tok 0.01 A bo’lsa, Joul Lens
qonuniga ko’ra 0.11 vt ekvivalentda ussiqlik tarqaydi.
Demak qarshilik 0.125 vt eng kichkinasi ham
bo’laveradi.
7-savol: kondensatorlarni ishlash muddati
qancha?
Kondensatorlar o’rtacha 5000-10000 soat ishlaydi.
Ishlash muddati, uni siz qanday sharoitda
ishlatishingizga bog’liq. Bu 10000 soat normal
sharitda ko’rsatilgani. Agar hona harorati baland
bo’lsa yoki elektron plata qizib ishlasa, kondensator
qurib qoladi.
Agar honada namlik ortib ketsa katta kondensatorlar
yorilib qoladi. Ayrim eski platalarda ko’ramiz 15 yil
ham ishlaydi. Hozirgi platalarda 5 yilda almashtirasiz.
Uzoq ishlashiga yana ishlab chiqarga firmaga ham
bog’liq bo’ladi.
8-savol: avtomat va UZO tanlash?
UZO ni shunday tanlash kerakki, UZOni nominal
kattaligi, u bilan ketma ket ulanayotgan avtomatni
nominal kattaligidan bir pog’ona kattasini tanlanadi.
Masalan avtomat 63 A bo’lsa, UZO 80 A bo’lishi
kerak.
Avtomatni asosiy vazifasi, iste’mol toki ortib ketishi
va qisqa tutashuvdan saqlaydi. Agar iste’mol toki
ortib ketsa, o’tkazgichlarimiz qiziydi, agar bu uzoq
muddat bo’lsa, o’tkazgichlarimiz yonadi.
Avtomat ham saqlagich hisoblanadi, u iste’molchi
oladigan tok yoki quvvatiga qarab, quvvatni hisoblash
P=U/I formulasiga qarab aniqlanadi
Avtomatni to’g’ri tanlash uchun, iste’mol qilinadigan
maksimal tokni aniqlash kerak, buning uchun barcha
iste’molchilarni tokini yig’indisini hisoblanadi.
Bitta gruppani avtomatini hisoblashni ko’rsataman.
Bitta gruppada yonma yon rozetkada. Elektro choynak
va mikroto’lqinli pech bir vaqtda ishlaydi.
Ularni iste’mol quvvatlarini olamiz (elekktro choynak
1000 vt, mikroto’lqinli pech 1000 vt) demak iste’mol
qilinadigan maksimal quvvat 2000 vt.
Tok kuchini aniqlash uchun, maksimal quvvatni
kuchlanishga bo’lish kerak (P=U*I formuladan)
2000 vt / 220 v = 9,09 A
Shunga yaqin 10 A avtomat olamiz.
Elektr issiq polni afzallik va kamchiliklari.
Elektr issiq polni afzalliklari:
- Nafaqat uy sharoitida balki ofislarda ham
foydalanish mumkin.
- Har qanday pol qoplamasida foydalanish masalan
kafel, linoleum, laminat va h.k.
- Isitish tizimini barcha elementlari berkitilgan,
ko’zga ko’rinib turmaydi. Hona inter’erini buzib
turmaydi.
- Termoregulyatori yordamida hona haroratini 0.1
gradus aniqlikda ushlab turish.
- Hohishga qarab asosiy yoki yordamchi isitish
tizimida foydalanish.
- Montaj qilib o’rnatish uchun u qadar tajribasiz
inson ham o’rnata olishi.
- Ishlash muddati uzoqligi (bir necha yillar)
- Pol yuza qismi hamna yeri bir hilda isishi.
-Ishlashi uchun qo’shimcha qurilmalar shart emas.
- Nazoratsiz qoldirsangiz ham bir necha kun mustaqil
ishlashi.
- Qizish temperaturasi u qadar baland emas, bu
havfsizlik nuqtai nazaridan yaxshi.
Elektr issiq polni kamchiliklari:
- Foydalanishdagi elektr energiyasiga to’lanadigan
haq, juda yuqoriligi ( 3 kvadrat metr joyga 1 kvt )
-Istallgan elektr isitgichlarda elektr tokidan
jarohatlanish havfi yuqoriligi ayniqsa nam sharoitda,
o’rnatishda buni ham hisobga olish.
-Elektr tokidan jarohatlanishni oldini olish uchun,
qo’shimcha UZO va yerlashtirgiz o’rnatish.
-Issiq polni qizdirruvchi kabeli elektromagnit
maydon hosil qiladi, bu esa inson organizmiga
nojo’ya ta’sir ko’rsatadi. Ayniqsa bu yoshi katta
insonlarda sezilarli bilintiradi.
- Polimiz tahta bo’sa, kabel qizishi natijasida qurib
ketadi va deformatsiyalanadi.
- Issiq pol qoplanayotganda uy shifti balandlugi 10 sm
qisqaradi.
-Agar asosiy isitish tizimi sifatida bo’lsa, har oylik
shlektr energiyasi to’lovi juda katta bo’lib ketadi.
Suvli issiq polni afzallik va kamchiliklari
Suvli issiq polni afzalliklari:
- Eng tejamkor isitish usuli bo’lib, hatto suvni ozgina(
50 gradus isitsangiz ), uy shifti baland bo’lsa ham
isitishga ketgan harajat ikki barbarga qisqaradi.
- Hona bo’ylab issiqlik teng tarqaydi. Isitish poldan
bo’lganligi uchun, oyogingiz 23-25 gradus, bosh 20-
22 gradus bo’ladi.
-Ishlatish xavfsiz, barcha isitish jihoz va elementlari
pol ostida yashirin holda bo’ladi. Honada bemolol
yosh bolalarni ham qoldirsa bo’laveradi.
- Estetika. Ko’rinib turuvchi isitish elementlari
yo’qligi, zamonaviy hona inter’eri masalan radiator va
plastik trubalarni berkitishga hojat qolmaydi.
-Foydalik. Issiq polda o’zingizni juda qulay his qilasiz
va sizda shamollashga imkon qolmaydi.
-Suvli issiq pol hona havosini qurutib yubormaydi.
- Inson salomatligi uchun havfsiz, zararli
elektromagnit maydoni bo’lmaydi.
Suvli issiq polni kamchiliklari:
- Eng katta kamchiliklaridan biri, faqat professional
usta montaj qilishi kerak, shuningdek gaz qozoni bilan
bilan birga montaj qilib bo’lmaydi, nimaga desangiz
pol harorati juda isib ketadi, polga ziyon yetadi.
- Suv trubkalari montaji noto’g’ri bo’lsa suv sizib
chiqishi mumkin, bartaraf qilish qiyin, chunki suv
trubkalari ustidan beton qorishma quyib qo’yilgan
bo’ladi. Tuzatish uchun beton qatlamini buzishga
to’g’ri keladi.
- Mutahasislar suvli issiq polni honadondagi yagona
isitish tizimi sifatida tavsiya qilmaydi. Yaxshi varianti
yana bir boshqa qo’shimcha isitish tizimi bilan
dublikat qilish kerak.
-Issiq polni ustiga og’ir mebellarni qo’yib bo’lmaydi.
-Dastlabki montaj va o’rnatish harajatlari, elektr issiq
pol va odatiy radiatorli isitish tizimiga qaraganda, bir
necha barobar yuqori, qimmat turadi. Biroq
tejamkorligi bilan tezda o’zini oqlaydi.
-Koridor va zinapoyalarga montaj qilib bo’lmaydi,
qo’shimcha radiator qo’yish kerak.
9-savol: UZO bilan difavtomatni qanday farqlash
mumkin?
1. UZO yoki difavtomatni Xarakteristikasiga
qaraymiz. Texnik xarakteristikasida nominal toklari
ko’rsatilganda, harf va son ko’rinishida markirovka
qilingan bo’ladi.
Agar siz sondan keyin A harfini ko’rsangiz masalan
16A yoki 25 A demak bu UZO.
Agar harfdan keyin son ko’rinishida bo’lsa masalan
C16 yoki C25 bu difavtomat bo’ladi.
2. UZO yoki difavtomatni old qismida kichkina
sxemasi ham berilgan bo’ladi. Shu sxemaga qarab
ham bemalol farqlasa bo’ladi.
Difavtomatni sxemasida qo’shimcha elektromagnit
ajratgich va issiqlik uzgich belgilar ham qoshimcha
ravishda ko’rsatilgan bo’ladi.
10-savol: Uy ichi montajlariga mis yaxshimi yoki
alyumin?
Alyumin kabel afzalliklari:
1. Massasi yengilligi, asosan bu elektr uzatish
liniyalar montajida muhim.
2. Narhi arzonligi. Ko’pchilik montaj vaqtida umumiy
summa necha pulga tushishi bilan qiziqadi.
3. Barqarorligi. Ochiq havoda ham oksidlanib
qolmaydi.
4. Himoya qatlami. Foydalanish jarayonida alyumin
o’tkazgich tashqi sirtini, oksidlanmaydigan yupqa
qatlam qoplab oladi.
Alyumin kabel kamchiliklari:
1. Solishtirma qarshiligi yuqoriligi sababli tez qiziydi.
2. Ulangan kontaktlaridan katta tok oqib o’tganidan
qizib sovugandan keyin bo’shab qoladi.
3. Ochiq havoda alyuminni qoplab olgan yupqa
qatlam, tok oqib o’tishini qiyinladhtiradi, bu
qo’shimcha muammo keltiradi.
4. Mo’rtligi. Alyumin o’tkazgich oson uziladi,
ayniqsa qiziganda. Shuning uchun ishlash muddati 30
yil qilib olingan, undan keyin almashtirish kerak.
Mis kabel afzalliklari:
1. Yaxshi o’tkazuvchanligi. Deyarli oksidlanib
qolganda ham bemalol tokni o’tkazib turaveradi.
2. Ishlash muddati 50 yilgacha boradi.
3. Yuqori mexanik mustaxkamligi. Mus tola vemalol
10-15 buralib egilushni ushlay oladi.
4. Montaj qulayligi. Sanoatda ko’plab turdagi mayda,
ko’p tolali va bir tokali har hil mis o’tkazgichlar
chiqariladi. Mis kabelni kamchiligi narxi qimmatligi.
11-savol: batareyani qanchaga yetishini aniqlash?
Batareya yoki akkumlyator parametrlari:
1) Nominal kuchlanishi ( v )
2) Sig’imi ( a/s amper soat )
Biz o’zimizga kerakli kuchlanish yoki sig’imdagi
batareyani olishimiz uchun batareyalarni parallel qilib
ulaymiz. Parallel ulashda, batareya kuchlanishi
o’zgarmasdan qoladi. Sig’imi esa, barcha
batareyalarni sig’imini umumiy yig’indisiga teng.
U=1,5v I=50mA C=6000mA/s
T=C/I=6000/50=120 demak batareya 120 soatga
yetadi ekan.
12-savol: multimetr olgan yaxshimi yoki klesh
olgan yaxshimi?
Aytib o’tamiz oddiy multimetrda ham o’zgaruvchan,
o’zgarmas tok va kuchlanishlarni o’lchaydi,
shuningdek boshqa ko’plab, qarshilik, diod va boshqa
funktsiyalari bor. Lekin multimetrda 10 ampergacha
tokni o’lchash imkoni bor holos.
Yuqorida aytib o’tgan parametrlarni klesh bilan
o’lchab bo’lmaydi. Kleshni afzalligi zanjirni
ajratmasdan turib tokni o’lchasa bo’ladi. Ayrim
joylarda zanjirni uzmasdan tokni o’lchash kerak
bo’ladi shunday holatlarda kleshdan foydalanamiz.
Ko’pgina kleshlarimiz kuchlanish va qarshiliklarni
ham o’lchash funktsiyalari bor biroq diapazoni oz
bo’ladi. Baribir har doim multimetr kerak bo’ladi.
Tanlash sizni o’zingizga bo’g’liq.
13-savol: om qonuni bo’yicha ma’lumot
Om qonuni bu elektr zanjiridagi kuchlanish, tok va
qarshiliklarni o’zaro nisbatlarini hisoblash uchun
foydalaniladi.
I=U/R I - tok, U - kuchlanish, R - qarshilik
Agar bizga bu kattaliklardan istalgan ikkitasi malum
bo’lsa, uchinchi kattalikni Om qonuniga ko’ra
aniqlaymiz.
Misol 1: Zanjirdagi tokni topamiz
U = 12v R = 6 Om I = ?
I = U/R I = 12v/6 Om = 2A
Misol 2: Zanjirdagi qarshilikni topamiz
U = 24v I = 6 A R = ?
R = U/I R= 24v/6A = 4 Om
Misol 3: Zangirdagi kuchlanishni topamiz.
I = 5A R = 8 Om U = ?
U= I*R U= 5A*8Om = 40 v
14-savol: kichkina batareyalarni payvandlash
mumkinmi
Batareyalarni payka qilishqa extiyot bo’lish kerak,
yo’qsa, kimyoviy tarkibi o’zgarib Xarakteristikasi
yomonlashishi mumkin. Temperatura ta’sirida Litiy
ionli batareyalar, deformatsiya havfi ostida bo’ladi.
Past haroratda eriydigan qalay yordamida, 3
sekunddan ortiq vaqt payalnikni ushlab turmaslik
kerak. Payalnik quvvatiga ham etibor berish kerak 60
vt dan kam bo’lmasligi lozim. Chunki tezlik bilan
kavsharlab olish kerak.
15-savol: C25 nimani belgisi?
C tok Xarakteristika vaqtini anglatadi. Iste’molchi
olayotgan tok har doim ham bir hil bo’lavermaydi.
Yoqish pusk vaqtida tok o’ynashi sezilarli bo’lishi
mumkin. Bu esa avtomat nominal tokidan oshib ketsa,
o’chirib qo’yishi mumkin. Huddi shunday o’chirib
qo’yishni oldini olish uchun, avtomatlarni 3 sinfga
bo’lgan.
B. 5-20 sekund, nominal toki 3-5 barobar.
C. 1-10 sekund, toki 5-10 barobar
D. 1-10 sekund, 10-14 barobar
16-savol: kabelni ko’ndalang kesimini tanlash?
Elektropriborlar uchun kabellarni ko’ndalang kesimi
yuzini to’g’ri tanlash muhim hisoblanadi. Agar
kabellar ko’ndalang kesimi past tanlab qo’ysak,
qiziydi natijada izolyatsiyasi erib yong’inga olib
keladi.
E’tibor qaratish kerakki kabellarimizni montaj qilish
usuliga qarab (ochiq yoki yopiq "shtukaturka" ostida)
bir xil ko’ndalang kesimilik kabel har hil tok
o’tkazadi. Ochiq usulda montaj qilsa kabel kamroq
qiziydi va tez soviydi.
Elektromontaj uchun kabellar ko’ndalang
kesimisini quyidagicha standartda olsangiz
bo’ladi:
1. Xonadonlar uchun rozetkalarga mis kabel
ko’ndalang kesimisi 2.5 mm²;
2. Yoritish chiroqlari gruppasi uchun 1.5 mm² lik
mis kabel;
3. Bir fazalik quvvati baland elektroplita uchun 3x6
mm².
Yopiq usulda montaj uchun kabel ko’ndalang
kesim yuzasini tanlash jadvali.
Ochiq usulda montaj uchun kabel ko’ndalang
kesim yuzasini tanlash jadvali.
17-savol: kondensator o’rniga boshqa kondensator
tanlash?
Kondensatorlarimizni almashtirayotganimizda asosan
ikkita parametriga e’tibor berishimiz kerak.
1) Nominal kuchlanishi, 2) Sig’imi.
Elektrolit kondensatorlarimizda haqiqiy sig’imi,
ko’pincha ko’rsatilganidan 20-30% kam bo’ladi yoki
kondensator vaqt o’tishi bilan nominal sig’imi ham
ozayadi, ko’p ishlashi natijasida qurib qoladi.
Ko’pg’ina qurilmalarda kondensatorlarni nominal
sig’imini o’zgartirib almashtirish mumkin emas.
Aytaylik kondensator nominal sig’imi 220 mkf bo’lsa,
o’rniga yana 220 mkf o’rnatishga harakat qilish kerak.
Yana bir narsa kondensator bor uzel sxemada nima
ish bajarishiga ham bog’liq.
Agar kondensatorni nominal sig’imi kattasini
qo’ysangiz, sxema bajaradigan jarayon sekinlab
ketadi, kichkina bo’lsa jarayon tezlashib ketadi.
Agar siz o’zingizga kerakli sig’imni topa olmasangiz,
kondensatorlarni parallel yoki ketma ket ulab ham
kerakli sig’imni yig’ib olsa bo’ladi (bunda
kuchlanishlar o’zgarmaydi, bitta kondensatorniki
olinadi.)
Kondensator kuchlanishi kichkinasiga almashtirib
mumkin emas, chunki qizib otib yuborishi mumkin.
Sxemada 16 v bo’lsa, 25 v qo’ysa bo’ladi, lekin10 v
kondensator mumkin emas.
18-savol: noma’lum transformatorni aniqlash.
Bizda yozuvlari o’chib ketgan transformator bo’lsa,
uni chiqishlarini aniqlash oson, buning uchun bizga
multimetr kerak bo’ladi. Multimetr yordamimida
chulg’amlarini prozvonka qilib chiqish kerak.
Sxemada chulg’amni chiqishlarini nomerlab olish
kerak. Sxemaga, nomerlangan chulg’amlarni
qarshiliklarini ham yozib chiqamiz
Bundan maqsad 220v tarmog’mizga ulanadigan
birlamchi chulg’amini aniqlab olish. Birlamchi
chulg’amni qarshiligi boshqa chulg’amlar
qarshiligidan bir necha o’n barobar katta bo’ladi.
Agar chulg’amlar ko’rinib turgan bo’lsa mayda
simdan ko’p o’ralgani birlamchi chulg’am, diametri
yo’g’on simdan oz o’ralgan chulg’am ikkilamchi
chulg’am bo’ladi.
Transformatorni chiqishlarini aniqlab olgandan keyin,
220 v tarmoqqa birdaniga ulash yaramaydi, chunki
birlamchi chulg’amni necha voltga mo’lgallaganligini
bilmaymiz. Chulg’amga ketma ket qilib cho’g’lama
lampa ulashimuz kerak. Lampa quvvat taxminan,
transformator bilan bir hil olamuz.
Masalan 60-100 vt. Agar cho’lg’am 220 v bo’lsa,
lampa yonmaydi, yoki bilinar bilinmas qizaradi. Agar
chulg’am 110-127 v bo’lsa lampa yetarlicha yorqin
yonadi. Birlamchi chulg’amni tarmoqqa ulab,
ikkilamchi chulg’amlarni chiqishlaridagi kuchlanishni
be’malol aniqlab olsak bo’ladi.
19-savol: KIP avtomatikani ishiga nimalar kiradi?
Elektriklardan farqli o’laroq KIPchilar multimetr va
otvyorka, payalnikdan tashqari gaechniy klyuch, egov
bilan ham ishlaydi. Har hil turdagi apparat va
priborlarni ta’mirlashda eng kichkina mikroskopik
klyuchdan tortib to katta klyuchlargacha ishlatishadi.
Ilgari KIP avtomatika faqat o’lchov priborlari bilan
ishlagan bo’lsa, so’ngi yillarda kengayib ketyabdi: IT,
HVAC konditsionerlar ta’mirlash, KIP bo’yicha
yaxshi mutaxasis bo’lishi uchun elektrotexnika
bo’yicha boshlangich ma’lumotga, elektr havfsizligi
bo’yicha III guruxga ega bo’lishi kerak.
Elektronikani bilishi, tranzistor mikrosxema
shuningdek mikrokontrollerlarni dasturlarini bilish
karak. Har hil turdagi priborlar,qurilmalarni ta’mirlash
uchun elektrotexnika va elektronika sxemalarni
qo’llamasdan iloj yo’q.
Priborlarni nuqsonini aniqlash uchun tok, kuchlanish,
multimetr yordamida o’lchashlar, elektr zanjirlarni
prozvonka qilish, signallar bilan ishlaydi. Istalgan KIP
honasiga kirsangiz, alohida maxsus kompyuteri bor.
Kompyuterda priborlarni dasturlari, har hil elektron
sxemalar KIPchilar asosan o’lchov priborlari,
temperatura, bosim, sarf, satxlarni o’lchovchi
datchiklar, signalizatsiya, gazanalizatorlar, kompyuter
dasturlari, har hil boshqaruv panellarini bilan ishlaydi
hamda ta’mirlaydi.
So’nggi paytlarda zamonaviy texnikalar ta’mirlashdan
ko’ra, sozlash va dasturlar bilan ishlashga o’tib
ketyapti bu bilan KIP ni ASUTP degan guruhi
shug’ullanadi.
Ilgari avtomatikada relelar bilan blokiirovka qilingan
bo’lsa bu soha bilan hozirda zamonaviy yo’nalish
PLC kontrollerlar bilan ishlashadi.
20-savol: qaysi ta’minlash manbai yaxshi?
Hozirda deyarli barcha qurilma, televizor, video
apparatura, kompyuter va maishiy texnikada impulsli
ta’minlash manbalari qo’llaniladi. Kamdan kam
hollarda eski klassik tipdagi transfotmatoli ta’minlash
manbalari qo’llaniladi.
Transformatorli ta’minlash manbaini asosiy afzalligi,
tarmog’dan galvanik uzilganligi, yani havfsiz.
Impulsli blok pitaniylar turli hil bo’ladi bir biriga
o’xshsmaydi. Sxemasini ham o’rganib chiqish vaqt
oladi. Ishlab chiqaruvchi firma sifatli detallar
ishlatmagan bo’lsa tez kuyadi.
Impulsli ta’minlash manbaini afzalliklari:
1) Foydali ish koeffitsienti juda yuqori 98%.
Transformatorli ta’minlash manbaida FIK 50% sizni
energiyangizni, pulingizni yarmi, havoni qizdirishga
ketadi.
2) Impulsli og’irligi juda yengil, transformatorli
ta’minlash manbai ancha og’ir bo’ladi.
3) Qiymati arzon chunki, transformatorli ta’minlash
manbai singari mis ko’p ishlatilmaydi.
4) Ishonchliligi yuqori, qisqa tutashuv, kuchlanish
o’ynashi, yuklamani ortib ketishi, chiqishlarini
adashib teskari ulashdan himoyalanganligi uni
ishonchliligini oshiradi.
5) Tarmoq kuchlanishiga javob beradi, yani bilamizki
hozir tarmog’imizda hech qaerda 220 v kuchlanish
yo’q. Impulsli ta’minlash manbai kuchlanish tushib
ketsayam chiqishda normal kuchlanishni stabil ushlab
turadi.
21-savol: Diodlarni parallel ulash?
Diodlarni parallel ulash bizga, bitta diod orqali
o’tuvchi to’g’ri tokimiz ko’p bo’lganda qo’llaniladi.
Yani zanjirdagi ishchi to’g’ri tokimiz, diodni ruxsat
etilgan me’yoridan, oshib ketsa, diodlarni parallel
ulab foydalanamiz.
Masalan: 1 ta dioddan 10 amper tok o’tayotgan
bo’lsa, o’rniga ikkita diodni parallel ulab o’rnatsak,
har bir dioddan 5 amperdan tok o’tadi. Bunda
diodlarimuzni Xarakteristikalari bir hil bo’lishi kerak.
Shundagina diodlarda o’tayotgan tok teng
taqsimlanadi.
22-savol: nimaga aynan 220v kuchlanish keladi?
Bizning maishiy texnika va elektr jihozlarimiz
o’zgaruvchan 220 V kuchlanishda ishlaydi. Nima
uchun aynan 220 V nimaga 12 V yoki 500 V emas?
Elektr priborlar iste’mol qilayotgan elektr
energiyamiz quvvatda hisob kitob qilinadi.
Quvvat hisoblash esa tok va kuchlanishni o’zaro
ko’paytmasiga teng. Aytaylik bizda lampa 100 Vatt, u
to’liq quvvat bilan cho’g’lanib turishi uchun,
kuchlanish 1 V, tok 100 A bo’lishi, yoki kuchlanish 5
V, tok 20 A bo’lishi kerak. Xullas kuchlanish va tokni
bir biriga ko’paytirsak jami 100 Vt bo’lishi kerak.
Agar quvvat 100 Vt, kuchlanish 220 V bo’lsa tokimiz
0.45 A bo’ladi. Qisqaroq yozaman kuchlanishni uzoq
masofaga uzatish uchun yo’qotish va o’tkazgichlarni
qizishini kamaytirish uchun kuchlanishni ko’paytirib
tokni pasaytirib olinadi ya’ni kuchlanishni ko’tarilsa
ingichka simda ham qizimaydi bu esa harajatlarni
kamaytiradi.
Shuning uchun 220 V kuchlanish eng optimal
hisoblanadi, xavfsiz, izolyatsiyadan o’tib ketmaydi
hattoki eng ingichka o’tkazgichni ham foydalansa
bo’ladi.
23-savol: UZO da yerlashtirgich o’rnatiladimi?
Elektr qurilmani korpusiga tok o’tib turgan bo’lsa,
o’sha onda, zudlik bilan UZO tashlab yubormaydi.
Nimaga desak qurilmamiz yerlashtirilmagan.
Korpusga tegib turgan tokimiz, boshqa joyga o’tib
ketgani yo’l yo’q, bir vaqtni o’zida korpusda inson
hayoti va salomatligi uchun havfli potensial hosil
bo’lib turibdi.
Agar biz korpusga teginadigan bo’lsak o’sha zahoti,
korpusga tegib turgan tok inson organizmi orqali
yerga oqib o’tadi. Bir necha vaqtni oralig’ida tokni
kattaligi (mA) UZO ni ishga tushish chegarasiga yetib
boradi va UZO ishga tushib tarmog’imizni o’chiradi.
UZO qanchalik tez o’chirmasin baribir, bu inson
elektr tokidan jiddiy jarohat olishi etarli bo’lishi
mumkin.
Agar qurilma yerlashtirilgan bo’lsa, tok utechka
paydo bo’lishi bilan, inson qurilma korpusiga
teginmasdan oldin, tarmoqni o’chiradi.
Shuning uchun UZO yerlashtirgichsiz ham ulanishi
mumkin lekin bunday sxemalar 100% havfsizlikni
kafolatlamaydi.
24-savol: Kompyuterlar qanday ishlaydi?
Klassik kompyuterlar ya'ni biz ishlatib turgan
kompyuterlar pozitsiya holatiga ko'ra ishlaydi.
Ularning mantiqiy birligi sifatida pozitsiya ishlaydi
ya'ni ular 0 va 1 signallari bilan ishlay oladi. Bu
degani 1 - zaryadlangan va 0 - zaryadlanmagan
hisoblanadi. Kompyuterlar signallarni qabul qiladi va
unga ko'ra kiritish yoki chiqarish amallari bajaradi.
Bu vazifani Kompyuterni asosiy qismi bo'lgan
protsessor bajaradi. U juda ko'p tranzistorlardan
millionlab yoki milliardlab tranzistorlardan tuzilgan
bo'ladi. Kompyuter tranzistorlari qancha ko'p bo'lsa u
shuncha tezkor bo'ladi, tranzistorlar qancha kichik va
bir biriga yaqin joylashgan bo'lsa kompyuter shuncha
elektr tejamkorligi samaradorligi ortadi, qarshilik
kamayadi va qizishiga sarf bo'ladigan isroflar
shunchaga kamayadi.
Hozirgi kompyuter protsessorlari tranzistorlari
kichikligi 4nm gacha yetqazishga erishilgan va
Nanometr(nm ya'ni 10 darajasi -9) darajasida ishlab
chiqiladi. Bu ko’rsatgich fotolitografiya yoki
texnologik jarayon(tex protses) deb yurutilad. Telefon
misolida olib ko'rsak 12nm tex protsesda ishlaydigan
telefondan ko'ra, albatta 4nm tex protsesda
ishlaydigan telefon zaryadini uzoqroq vaqtga yetkaza
oladi.
Kompyuter yonganda birinchi protsessor ishga
tushadi va xotirada yuklangan dastur asosida
avtomatik kompyuterni barcha mantiqiy
funksiyalarini ya'ni kiritish va chiqarishni to'la nazorat
qiladi. Insondan so'ralgan narsa faqat kuzatish va
buyruqlar berish hisoblanadi.
25-savol: Eng sodda kompyuter haqida
Hozir hisoblash mashinalarini 4-avlodidan
foydalanamiz.. Eng sodda ko'rinishi esa kalkulatordir.
Ha kalkulator ham kompyuter hisoblanadi. Bu faqat
hisoblash ishlarini bajarish uchun mo'ljallangan
bo'ladi. Endi kompyuterlar qay darajada hayotimizdan
o'rin oldi desangiz aytib beraman. Siz tasavvur qila
olmaydigan darajada keng foydalaniladi. Buning
uchun sizga bir nechta misolni o'zi yetadi deb
o'ylayman.
Misollar: Kalkulator(Eng oddiy kompyuter),
Telefon(telefon aloqa uchun mo’ljallangani),
Noutbuk(mobil kompyuter), Planshet(sensorli mobil
kompyuter), Smart TV(tv uchun mo'ljallangani), Uy
kompyuteri, Arduino(Robototexnika uchun
mo’ljallangani), Mini kompyuter(Raspberry PI,
Lattepanda PI), Smartfon(katta kompyuterni o’rnini
bosa oladigan kichik kompyuter).
Har qanday kompyuter esa shu asosiy qismlardan
tashkil topgan bo'ladi: mikroprotsessor(CPU), video
karta(GPU), tezkor xotira(RAM), doimiy
xotira(ROM), xotira(HDD, SSD), shinalar, ta’minot
bloki va boshqalar. Shuningdek boshqa qo'shimcha
qurilmalar bo'ladi: Ekran(ips, amoled, lcd, led, oled),
sensor(touch, multi-touch), klaviatura va sinqoncha,
ovoz karnayi, mikrofon, kamera, tarmoq kartalari(4G,
Bluetooth, Wi-Fi, Ethernet) va boshqalardan tashkil
topadi.
Oddiyroq elektr qurilmalarda masalan kalkulator,
fleshka, hdd, ssd, tv, arduino va boshqa shunga
o'xshashlari uchun kiritish-chiqarishni
mikroprotsessor emas, uni o'rniga mikrokontroller
bajaradi. Mikroprotsessor yoki mikrokontroller elektr
qurilmalarni yoki kompyuterlarni, avtomatik tarzda va
inson ishtirokisiz, berilgan dastur asosida boshqarish
uchun xizmat ko'rsatadi.
26-savol: qancha tok iste’mol qilinsa, shuncha
qaytadimi?
Tok har doim berk zanjirda harakatlanadi.
Uyimizdagi tok transformatordan faza o'tkazgichi
orqali kelib, undan so'ng neytral o'tkazgich orqali
transformatorga qaytadi. Transformatordan uyga
qancha tok kelgan bo'lsa, shuncha miqdorda uydan
transformatorga qaytishi kerak, oz ham ko'p ham
emas.
Agar biron sababga ko'ra transformatorga tokni
qaytishini imkoni bo'lmasa, masalan:
transformatordagi neytral o'tkazgich uzilgan bo'lsa, u
holda iste'molchining uyida tok bo'lmaydi.
Har bir rozetkada kuchlanish bo'ladi, faza kelib turadi
biroq nol bo'lmaganligi uchun, priborlar orqali tok
oqib o'tmaydi. Shu sabab priborlar ishlamaydi.
27-savol: plata tuzatishni o’rganish?
Elektron platalarni ta’mirlashni o’rganishni
boshlovchilar, tezroq ta’mirlashni organib olishi
uchun birinchi navbatda sohaga oid, oddiy bilimlarni
bilishi, maktab fizika darsligidagi quyidagi
mavzularni o’zlashtirishi kerak:
1. Tok kuchi. 2. Kuchlanish.
3. Materiallar qarshiligi. Elektr o’tkazgichlar.
4. Induktivlik, g’altak. Sig’im tushunchalari
Bulardan tashqari elektronikani boshlovchilar har hil
radiodetallarni, mikrosxemalarni payka qilishni
bilishi. Kichik SMD detallarni paykalash, payalnik
fen, otsos payalniklar bilan ishlash malakasiga ham
ega bo’lishi kerak.
O’rganishni birinchi bosqichlarida, o’lchov
priborlarini asosiy bilimlarini tushunish, multimetr,
tester, ostsillograf kabi. Nafaqat o’rganish balki
parallel ravishda mustaqil amaliy foydalanib ko’rish
kerak.
Ta’mirlash vaqtida biz eng ko’p duch keladigan
narsalardan biri elektron sxemalarni o’qishni
o’rganish kerak. Sxemalarni yaxshi tushunish uchun,
barcha radio detallarni sxemada belgilanishi, tuzilishi
va ishlash prinsipini bilish kerak.
Istalgan elektron texnikani siz o’zingiz mustaqil
tuzatishingiz mumkin. Buning uchun malakali
professional bo’lish shart emas. Tuzatadigan
texnikangizni internetdan sxemasini olib o’qishni
bilishingiz lozim. Elektron komponentlarni nima
vajifa bajarishini tushunish.
Ko’pgina radidatallar yaxshilab qarasangiz tashqi
ko’rinishidan ishdan chiqqani ko’rinib turadi. Istalgan
boshlovchi ham kerakli kondensator yoki qarshilikni
payalnik bilan almashtirishni biladi. Multimetrda
tekshirishni biladi. Kirish chiqish toklarini, tekshirish
va.h.k
Endi mavzuda chuqurlashamiz.
Bu degani istalgan havaskorlar ham istalgan texnikani
tuzataveradi degani emas. Proffessional o’rganish
uchun 10 yil ham kamlik qiladi. Masalan zamonaviy
impulsli ta’minlash manbaini o’zini ham tuzatish
uchun malakali usta uchun ham ancha qiyin masala.
28-savol: qarshiliklar haqida ma'lumot
Rezistor - O'zgarmas qarshilik
Reostat - O'zgaruvchan(sozlanuvchan) qarshilik
Termistor - O'zgaruvchan qarshilik, qarshiligi
haroratga qarab o'zgaradi. Elektr qurilmalarini qizib
ketishidan saqlash uchun va issiqlik o'lchovchi
asboblarda qo'llaniladi.
Pozistor - O'zgaruvchan qarshilik, qarshiligi
haroratga qarab o'zgaradi. Elektr qurilmalarini qizib
ketishidan saqlash uchun va issiqlik o'lchovchi
asboblarda qo'llaniladi.
Fotoqarshilik - O'zgaruvchan qarshilik, qarshiligi
yorug'likga qarab o'zgaradi. Elektr qurilmalarini
yorug'likga qarab boshqarish uchun va yorug'lik
o'lchovchi asboblarda qo'llaniladi.
Tenzo qarshilik - O'zgaruvchan qarshilik, qarshiligi
tashqi ta'sir mexanik deformatsiyaga bog'liq bo'ladi.
Varistor - O'zgaruvchan qarshilik, qarshiligi berilgan
kuchlanishga bog'liq bo'ladi.
Shuningdek Induktiv g'altak, kondensator, diod va
boshqa qarshiliklar bor.
29-savol: Faza va Nol nima farqi bor?
Faza - o’tkazgichimiz bu iste’molchiga tok
keladigani. Nol - o’tkazgichimiz bu iste’molchidan
tok ketadigani. Elektr toki berk zanjir bo’ylab bir
tarafga qarab harakatlanadi.
Kuchlanish bu elektr potentsiallar farqi. Kuchlanush
bitta o’tkazgichni o’zida bo’lmaydi. Petentsiallar
farqiku. Farq ikkita nuqta orasida bo’ladi.
Aytaylik batareykada 1.5 volt, bu degani elektr
potentsialimiz biri ikkinchisidan 1.5 volt ko’p degani.
O’tkazgichlarimizdan bittasi Nol unung elektr
potentsiali yer bilan bir hil bo’ladi. Ikkinchi
o’tkazgichimiz, Faza bu nolga nisbatan elektr
potensiali bor kattalik.
O’zgaruvchan tokimiz chastotasi 50Hz bo’lgani
uchun, fazamizda + va - sekundiga 50 marta o’zgarib
turadi. Shuning uchun faza bu + ham - ham emas.
O’zgaruvchan tokda zaryadlarimiz ikki hil
yo’nalishda harakatlanadi.
O’zgarmas tokda yo’nalish bir tarafga bo’ladi, ya’ni
o’tkazgichda zaryad tashuvchilar bir tarafga yuradi.
Yuqori potentsialdan past potentsial tarafga
harakatlanadi.
30-savol: elektr elementlar
Varistor - yarim o'tkazgichli qarshilik bo‘lib, uning
qarshiligi kuchlanish o‘zgarishiga bog‘liq ravishda
o‘zgaradi, shuning uchun uning VATsi chiziqli emas.
Varistorlarni yasashda asosan karbid va kremniy
elementlari qo‘llaniladi.
Parashokli kristall karbit kremniyli qum bilan
aralashtirib presslanadi va yuqori haroratda
kuydiriladi (qizdiriladi), elektrodlar sepiladi. Tashqi
ta’sirlardan himoyalash uchun varistorlar
elektroizolyasiya laki bilan qoplanadi.
Tenzoqarshilik - yarim o'tkazgichli qarshilik bo'lib,
unda elektr qarshilikni mexanik deformatsiyaga
bog‘liqligi qo‘llaniladi. Tenzoqarshiliklami
tayyorlashda p- yoki n- tipidagi kremniy ko'proq
qo'llaniladi.
Fotoqarshilik - qarshiligi yoritilganlikka bog‘lik
bo'lgan yarim o'tkazgich asbobdir. Bunda yoritilganlik
ortgan sari fotorezistoming qarshiligi kamayib boradi
va aksincha, yoritilganlik kamaysa qarshilik
kamayadi.
Termoqarshilik - elektr qarshiligi haroratga bog‘liq
bo'lgan yarim o'tkazgichli qarshilikga aytiladi. Ikki xil
termoqarshiliklar mavjud: termistor va pozistor.
Termistor - harorat ortishi bilan qarishiligi kamayadi,
harorat kamayishi bilan qarshiligi ortadi.
Pozistor - harorat ortishi bilan qarshiligi ortadi,
harorat kamayishi bilan qarshiligi ham kamayadi.
Termistorlarni yasashda elektronli elektr o‘tkazishga
ega bo‘lgan yarim o'tkazgichlar qo'llaniladi. Masalan,
metallar, oksidlar va oksidlar aralashmalari. Ba’zi
holatlarda termistorlami oynali ballonlarga
joylashtiriladi va maxsus cho‘lg‘am yordamida
qizdiriladi. Bunday termistorlami bilvosita qizdirishli
termistor deyiladi.
Pozistorlami tayyorlashda titan-bariyli keramika
elementlari qo'llaniladi.Termoqarshiliklar haroratni
rostlash tizimlarida, issiqlikdan himoyalanishda,
yong'indan saqlanishda qo'llaniladi.
31-savol: payvandlash haqida
Kavsharlangan joyni sifatli chiqishi, qalayni tarkibiga
ham bog’liq. Tarkibida qo’rg’oshin qancha ko’p
bo’lsa, shuncha hira, qalay qancha ko’p bo’lsa
shuncha yaltiragan tiniq bo’ladi. Eski platalardan
qalay eritib olib payalnikda payka qilib ko’ring,
shunda taqqoslab sizdagi qalay sifatsiz ekanligini yoki
payalnik quvvati yetmay turganligini bilib olsangiz
bo’ladi.
Qalayni qanday tanlash kerak?
Eng keng tarqalgani POS ( Pripoy Olovyanno
Svintsoviy ) qo’g’oshin bilan qalayni qorishmasi
hisoblanib % miqdori ko’rsatiladi. Masalan: POS 40
markali qalayda 40 % qalay, 60 % qorg’oshin bo’ladi.
32-savol: radiotexnikada nechchi gradusli
qiziydigan payalniklardan foydalaniladi?
Detallarni payka qilishda, payalnik temperaturasini
tanlash kerak, shundagina payka qilgan joyimiz
mustaxkam kontakt bo’lib chiroyli, tekis yoyilgan,
optimal natijaga erishishimiz mumkin.
Payalnik temperaturasini oshirib yuborsak ham
bo’lmaydi, yaxshi ulanmaydi, sifati tushib ketadi.
Payalnik temperaturasi, har turli jarayonlar uchun,
alohida tanlanadi. Ayrim paytlar payalnikni
almashtirishga ham to’g’ri keladi.
Payalnik harorati, qalaylash uchun doimo qalayni
erish haroratidan 5-10 gradus yuqori bo’lishi kerak.
Umuman olganda doimo ishlash uchun payalnik
optimal temperatirasi 245- 300 gradus bo’lishi kerak.
Biroq ayrim paytlarda turli hil metallarni qalaylashda
600 gradusgacha ham qizdirishga to’g’ri keladi.
Qanday qilib kerakli haroratga erishamiz?
Aytalik sizda 100 vatt payalnik bilan, ko’p detallarni
qalaylay olmaysiz. Imkoniyatlari chegaralangan.
Bunday payalniklarda payalnik temperaturasi
maksimal yuqorilab ketib pastlatib bo’lmaydi.
Biror bir detalni qalaylashda aniq temperaturani
ushlab turib bo’lmaydi. 60 vattlik payalnik harorati
ba’zan kamlik qilishi mumkin. 100 vattlik payalnik
ishini bajara olmaydi. Ko’rinib turibdiki ayrim
paytlarda bir nechta turli payalniknardan
foydalanishimizga to’g’ri keladi.
Hozirgi zamonaviy payalniklarda bemalol hohlagan
temperaturani aniq ushlab turadi. Payalnikdagi quvvat
regulyatori yordamida sozlab olinadi.
Ayniqsa mikrosxemarni payka qilayotganimizda
payalnik haroratini aniq ushlashga rioya qilish kerak,
bo’lmasa qizdirib mikrosxemani ishdan chiqarib
qo’yamiz.
Bilasizmi!. Biz odatda lampalarni parallel ulab
o’rganib qolganmiz. Ayrim joylarda ularni ketma ket
ulab ham ishlatsa bo’ladi.
Sxemadagi ikkala lampani quvvatini quyidagi
formulaga qo’yib zanjirdan o’tayotgan tokni aniqlab
olamiz.
P=I*U U=220 v. P= 160Vt
I= P/U = 160/220 = 0.72 A.
Demak zanjirimizdan 0.72 amper tok oqib o’tyapti.
Tokimiz zanjirni xamma yerida bir hil.
Agar lampalarimizni quvvati bir hil bo’lganda har ikki
lampadagi kuchlanish xam bir hil bo’lardi.
Lampalarni quvvati har hil bo’lganligi sababli
kuchlanishimiz ham har hil bo’lib bo’linadi bu ikki
lampada.
Misol uchun ikkita quvvati har hil biri 20 Vt
ikkinchisi 200 Vt, lampa olib ularni ketma ket ulab
yoqib ko’ramiz. Bu ikkala lampada 20 Vt lampa to’liq
nakal bilan yorqin yonadi. Tok kuchi janjirni istalgan
joyida bir hil bo’lganligi sababli 20 Vt lampichkani
bemalol yoqadi. 200 Vt zo’rga yoqadi.
33-savol: Anod va katod nima?
Yarim o’tkazgichlar o’zgarmas tok zanjirida, normal
ishlashi uchun, radio elementlarni elektrodlari, tok
qutblariga to’g’ri ulanishi kerak. Yani + - adashmaslik
kerak. Ularni adashmasdan to’g’ri ulanishi uchun
elektrodlarni birini anod ikkinchisini katod deb nom
berilgan. Anod + elektrod Katod - elektrod
Boshqacha qilib tushuntiraman.
Yarim o’tkazgich priborga tok kiradigan tarafi anod
bo’ladi. Shuning uchun anod elektrod + deb ataladi.
Yarim o’tkazgich pribordan tok chiqib ketadigan
tarafi katod bo’ladi. Shuning uchun katod elektrod -
deyiladi. Ko’rinib turibdiki tok anoddan katodga
qarab oqib o’tadi.
34-savol: Rozetkalarni erib ketishiga ko’proq nima
sabab bo’ladi:
1) Rozetka kontaktlariga kabel o’tkazgichlarimiz
yaxshi qotirilmasa qizish bo’ladi.
2) Rozetka bilan elektr jihoz vilkasi bir biriga sifatsiz
kontakt bo’lib bo’shroq, o’ynab turadigan bo’lsa
qiziydi.
3) Eski tipdagi Rossiyskiy vilka bo’lsa ham qiziydi.
Chunki eski tipdagi vilka shtirlari ingichka bo’ladi.
4) Kontaktlar qizimasligi uchun qat’iy talab, albatta
rozetka va vilka bir biriga zich kontaktda bo’lishi
kerak.
5) Bazan bitta rozetkaga bir nechta elektr jihozni
troynik orqali ulaymiz. Bunda rozetkadagi iste’mol
toki ruxsat etilgan nominal tokidan ortib ketib
qiziydi.
6) Rozetka qizishiga sabab noto’g’ri elektr montaji
ham sabab bo’lishi mumkin. Chunki bitta rozetkadan
boshqa rozetkalarga ham tortib ketilgan bo’lsa rozetka
qiziydi. Shuning uchun har bir rozetka uchun
korobkadan alohida kabel tortib kelinishi kerak.
7) Vilka ochilib yig’iladigan bo’lsa, kabel
qotiriladigan vintlari boshab qolib rozetka va vilkani
qizdiradi.
8) Bazan korpusi ochilmaydigan quyma vilkalar ham
ichidagi kontakti yaxshi bo’lmay qizish yuz beradi.
9) Har bir ishlab chiqsruvchilar o’rtacha, nominal toki
10 A rozetkalar ishlab chiqaradi. Agar iste’molchi
toki 10 A dan oshib ketsa ham rozetka qizishni
boshlaydi.
35-savol: UZO ni avtomatdan oldinmi yoki keyin
qo’yish kerakmi?
1) Bitta UZO bir nechta avtomatlar guruxini himoya
qilsa. Birinchi bo’lib UZO o’rnatiladi keyin bir nechta
avtomatlar o’rnatiladi. Eng ko’p tarqalgan usul.
2) Har bir guruxni aloxida UZO va avtomat himoya
qilsa. Bunda birinchi avtomat o’natiladi keyin UZO
o’rnatiladi. Agar shitda bir nechta gurux bo’lsa,
yuqoridagi DIN reykada gurux avtomatlari, pastdagi
DIN reykada UZO lar o’rnatiladi. Har bir UZO o’zini
avtomatiga ulanadi.
Umuman olganda UZO va avtomatni birga
o’rnatishda ketma ketligini unchalik axamiyati yo’q.
Chunki ketma ket ulanganligi sababli ikkalasidan xam
bir xil tok oqib o’tadi. Asosiy vazifa himoyalash
uchun nominal toklarini to’g’ri tanlansa bo’lgani.
36-savol: elektromontaji uchun qaysi o’tkazgich
yaxshi ko’p tolalikmi yoki bir tolalik?
1) bir tolali o’tkazgich egilishi qattiq bo’lganligi
uchun, bu Qolgan shaklini yaxshi saqlab turadi. Ko’p
tolalini qancha bukmang egilgan shaklini ushlab tura
olmaydi.
2) bir biriga ulanishi oson. PUE 2.1.21 punktida
O’tkazgichlarni korobkada ulash payka, kavsharlash,
preslash yoki qisish usuli bilan ulanishi kerak. Vint
bilan ulaymizmi, shago, payka qilib ulasak xam bir
tolali, ko’p tolalikga qaraganda afzal.
3) Rozetka va viklyuchatelga ulash oson.
O’tkazgichlarimuz rozetkaga vint bilan qotiriladi.
Agar rozetka o’rnatilgan joy noqulay joylashgan
bo’lsa ko’p tolalik o’tkazgichni ulash ancha qiyin
bo’ladi yana ko’p tolalikni bir nechta tolasi osilib
qotirilmay qolib, ko’z ilgamay qoladi bir biriga tegib
qisqa tutashuv ham bo’lishi mumkin.
37-savol: Kondensator haqida ma’lumot
Kondensator bu o’zida elektr zaryadi yig’uvchi
qurilma. Bunday funktsiyani akkumulyatorlar,
batareyalar xam bajaradi, lekin bulardan farqi
kondensator moment oniy lahzada, o’zidagi xamma
yig’ilgan zaryadni berishi, uzatishi mumkin.
Oddiy qilib kondensatorlarni sig’im deb xam ataymiz.
Zaryad miqdorini yig’ish qobiliyatiga qarab sig’imi
katta yoki kichik bo’ladi.
Kondensatorimizni bilamiz ikkita elektrodi bo’ladi.
Biri + biri - bu ikki elektrodlar orasiga dielektrik
material qo’yilgan bo’ladi. Kondensatorga kuchlanish
beradigan bo’lsak, metal plastinkalari orasida, elektr
maydoni hozil bo’ladi.
Natijada kondensator huddi akkumulyator singari
zaryadlanib qoladi. Bu ko’rinishni kichkina sig’imli
akkumulyatorga qiyoslasak bo’ladi.
Plastinkalar orasidagi dielektrik + va - zanjirimizni
ulanib qolishiga yo’l qo’ymaydi. Ko’rinib turibdiki
har bir konddnsator energiya to’plovchi hisoblanadi.
Agar biz kuchlanishni o’chirsak bir necha vaqt
davomida plastinkalar o’zidagi zaryadni saqlab turadi.
Kondensatorlar + dan - tok o’tkazadigan bo’lsa o’sha
zahoti razryadlanib ketadi.
38-savol: O’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka
aylantirishdan maqsad nima?
Birinchi navbatda o’zgaruvchan tokni,
transformatsiya qilish, kuchlanishini oshirish yoki
pasaytirish juda oson va oddiyligi bilan bog’liq.
Odatda Elektr stansiyalarimiz iste’molchilardan bir
necha yuz km uzoqlikda joylashgan bo’ladi.
Elektr energiyasi iste’molchiga yetib borgunicha,
yo’qotishlarga ozaytirish uchun, uni kuchlanishini
oshirib olinadi. O’zgaruvchan tokni kamchiligi uni
reaktiv quvvatidir.
Bu degani generator berayotgan tok quvvatini bir
qismi foydalanilmasdan, biror foydali ish bajarmasdan
yo’q bo’lib ketadi. Ko’pgina generator, transformator
va elektr uzatish liniyalarimizni o’zi ham induktivligi
bor. Induktivlik qancha yuqori bo’lsa reaktiv quvvat
xam shuncha yuqori bo’ladi.
O’zgaruvchan tokni yana bir asosiy kamchiligi,
o’tkazgichni butun ko’ndalang kesimi bo’ylab emas
o’tkazgichni faqat sirti bo’ylab Harakatlanishidir. Bu
esa tok oqib o’tuvchi yuzani ozayishi xisobiga
o’tkazgich qarshiligi ortib energiya yo’qotishlariga
olib keladi.
O’zgarmas tokni afzalliklari:
Ko’pgina iste’molchilarimiz elektron platalarida
katushkalar, induktiv galtaklar va kondensatorlar
o’zgaruvchan tokda o’zlarini reaktiv xususiyatini
namoyon qiladi. O’zgarmas tokni asosiy afzalligi uni
reaktiv quvvati yo’qligidir.
Bu degani generator ishlab chiqarayotgan energiyani
xammasi iste’molchi tarafidan to’la foydalanishidir.
Yana bir afzalligi o’zgarmas tok o’tkazgichni to’la
kesimi bo’ylab Harakatlanishidir. Bu esa qizishni
oldini oladi.
39-savol: Qo’shnimizda kuchlanish 220V.
Biznikida 195V. Kim ko’proq to’lov qiladi?
Nima uchun kuchlanish tushuvi hosil bo’ladi:
1) Xonadoningizga kelayotgan o’tkazgichni
ko’ndalang kesimi ingichka bo’lib, iste’molchi
yetarlicha ko’p tok olsa kuchlanish tushuvi sodir
bo’ladi.
2) Xonadoningizdagi elektr zanjirini ulangan joylari,
yaxshi kontaktda bo’lmasa, qo’shimcha qarshilik
bo’ladi. Qarshilik bor joydan tok o’tganda qiziydi.
Qarshilik bor joydan tok oqib o’tganda, Om qonuniga
muvofiq kuchlanish pastlab tok iste’moli oshadi.
Endi amaliy misol keltiraman:
Aktiv quvvat bu P=U*I, (kosinus fi bir deb qabul
qilamiz) Masalan elektr isitkich elektr tarmog’imizga
ulangan, kuchlanish 220 volt bo’lsa, iste’mol toki 9
amper bo’ladi. Kuchlanish 190 volt bo’lsa, iste’mol
tokimiz 10,4 amperga teng bo’ladi. Isitgich doim
ishlab turganda, bir hil muqdorda elektr energiyasi
iste’mol qiladi. Tahminan 2kvt/s
Yana boshqacha qilib aytganda, elektr qurilmalarimiz,
bir hil miqdorda elektr energiyasi iste’mol qiladi,
bunda elektr tarmog’imizdagi kuchlanishni kattaligini
umuman aloqasi yo’q. Yani kuchlanish pastlasa tok
oshadi yoki aksi kuchlanish ko’tarilsa tok pastlaydi.
Demak, uchta nazariya paydo bo’ldi:
1. Biznikidagi 195 V kuchlanish bu o’zimizni
aybimiz ya’ni xonadon ichida juda katta yuklma yoki
kuchsiz qisqa tutashuv mavjud. Bu holda biz ko’p
to’laymiz.
2. Fazada nosimmetriyalik natijasida ya’ni kuchlanish
kamligi sababli reaktiv quvvat ham mavjud. Bunda
zamonaviy hisoblagichlar adashmaydi va ikki qo’shni
ham teng to’laydi.
3. Ideal holat bo’lib biznikiga sifat ko’rsatkichlari
talablariga mos (toza) 195 V kirib kelyapti. Bunda
iste’molchilarni sodda qurilmalar deb faraz qilamiz va
natijada qo’shnimiz ko’p to’layotganligi kelib chiqadi.
Asosan ikkinchi nazariya hayotga to’g’ri keladi.
40-savol: 1 kVt necha amperga to’g’ri keladi?
1 kVt necha amper ekanligini bilish uchun, yana bitta
kattalik, kuchlanishni ham bilishimiz kerak bo’ladi.
Elektr toki quvvat (Vt) da o’lchanadi. Tok kuchi (A)
da o’lchanadi.
Boshqacha qilib aytsak, Quvvat kilovattda, tok kuchi
esa amperda o’lchanadi. Agar kerak bo’lsa,
kuchlanish 220 V bilamiz, quvvatni hisoblash
formulasi orqali aniqlash mumkin.
P=U*I P - quvvat, U - kuchlanish, I - tok.
1 kVt=1000 Vt Formulaga ko’ra quvvatni
kuchlanishga bo’lsak amper kelib chiqadi.
1000 Vt/220 V=4.54 A Demak 4.5 amper ekan.
41-savol: Ma’lumotlarni uzatish haqida ma’lumot
Ma’lumotlar uzatishda 3 ta usuldan foydalaniladi:
1.Simli uzatish. Simda uzatishda elektr toki
o'zgarmas(impuls) yoki o'zgaruvchan(chastota)
ko’rinishida harakatlantiriladi va ma’lumotlar
uzatiladi. Ma’lumotlarni uzatish tezligiga ko’ra 2-
o’rinda turadi.
2. Simsiz uzatish. Simsiz uzatishda elektromagnit
to'lqinlardan(Mikroto’lqinlar, Radioto’lqinlar)
foydalaniladi(ko’zga ko’rinmaydigan nurlanish turi)
yordamida uzatiladi. Ma’lumotlar uzatish tezligiga
ko’ra 3-o’rinda turadi.
3. Infraqizil nurlar orqali uzatish. Infraqizil nurlar
orqali uzatishda Infraqizil nurlar(IR - Infra Red,
ko’zga ko’rinmaydigan nurlanish turi) yordamida
uzatiladi. Infraqizil nurlar orqali uzatishni o'zi ham 2
usulga bo'linadi:
1. Havoda to'g'ridan to'g'ri uzatish. Afzalligi arzonligi
hech qanday sim yoki kabel ishlatilmaydi, kamchiligi
to'siq bo'lmasligi kerak va shovqin, turli tashqi
ta'sirlarga nisbatan sezgir.
2. Maxsus kanal orqali uzatish. Optik(shisha) tolali
kabel orqali uzatiladi. Afzalligi to'siqlar yo'q,
shovqin, turli tashqi ta'sirlar bo'lmaydi, kamchiligi
maxsus kanal(optik tolali kabel) talab etiladi.
Ma’lumotlar uzatish tezligiga ko’ra Infraqizil nurlar
orqali uzatish 1-o’rinda turadi. Bunda ma’lumotlarni
uzatishda havoda to’g’ridan to’g’ri uzatish usulidan
ko’ra maxsus kanal orqali uzatish usuli nisbatan ancha
yuqori tezlikni beradi.
Shuningdek ma’lumot singari elektr energiyasi ham
uzatiladi. Bunda Simli va simsiz usullaridan
foydalaniladi. Simli uzatish hammaga ma’lum
uzatishdir. Simsiz uzatishda esa elektromagnit
to’lqinlar(Mikroto’lqinlar) dan foydalaniladi.
42-savol: avtomat qo’ymasdan, faqat UZO qo’ysa
bo’ladimi?
UZO insonlarni elektr toki urishidan va
kabellarimizni qizib yonib kuyishidan himoya qiladi.
Elektr hisoblagichdan keyin odatda yong’inga qarshi
100 mA, 300 mA nominaldagi UZO qo’yish
maqsadga muvofiq bo’ladi.
Elektr shitda guruxlarga ajratilgandan keyin odamni
tok urishidan himoya qilish uchun 10 mA, 30 mA
nominaldagi UZO qo’yish maqsadga muvofiq bo’ladi.
UZO bilan birgalikda avtomat xam qo’yish kerak.
Chunki UZO qisqa tutashuvdan himoya qilmaydi. Har
doim UZO va avtomat yonmayon o’rnatiladi.
43-ssavol: qisqa tutashuvda avtomat tashlamasa?
1) avtomatda keyin rortilgan liniya, kabel uzoq yerga
tortilgan. Liniya qarshligi me’yordan ortib ketsa,
qisqa tutashuv vaqtida, qisqa tutashuv toki (taxminan
4500A) xosil bo’lmasdan o’z nominal kattaligiga
etmay qoladi natijada avtomat tashlamaydi.
Bunda liniya huddi isitgich singari ishlaydi natijada
yongin kelib chiqadi. Shuning uchun avtomatdan
keyin liniyani chegarasi bo’lishi kerak.
2) Elektromagnit ajratgichi ( mexanik ) ishdan
chiqqan bo’lishi mumkin.
44-savol: nima uchun 3 fazalik tizim ishlatiladi?
Amalda 4 yoki 5 fazalik, xatto 10 faza qilib xam
foydalansa bo’ladi. Bu faqat elektr energiyasini sarf
Harajatlarini ko’paytirafi xolos. Dunyo bo’yicha
ishlab chiqariladigan elektr energiyasini 60% ni katta
zavodlarda elektr motorlda foydalaniladi.
Elektr motorlarni aylanishi uchun 3 fazalik
tarmog’idagi magnit maydoni yetarli xisoblanadi.
Endi 5 fazalikni tasavvur qilib ko’raylik:
bunda elektr motorda o’ramlar soni oshib ketib,
ortiqcha sarf Harajat keltirib chiqaradi. Faza 5 ta
bo’lgani bilan elektr motorni aylanishida quvvati
bo’yicha yaxshilanish bo’lmaydi.
45-savol: nima uchun qushlarni tok urmaydi?
Aytaylik bizda kuchlanish ostidagi o’tkazgich
simimizga qush kelib qo’ndi. Hech narsa sodir
bo’lmadi, tok urmadi. Chunki qush havoda turibdi.
Havo esa tok o’tkazmaydi dielektrik hisoblanadi.
Yanayam yaxshiroq tushunish uchun biz kuchlanish
va tokni tushunishimiz kerak.
Tok bu zaryadlangan zarralarni tartibli harakati.
Bu zaryadlangan zarralar harakatga kelishi uchun
potensiallar farqi yuzaga kelishi kerak.
Bizda qushimizni oyoqlari bitta o’tkazgichda turibdi,
potensiallar farqi yo’q.
Liniyamizda boshida ohirigacha bir hil kuchlanish
bo’lganligi uchun qushlarni oyoqlari orasida
potensiallar farqi bo’lmaydi.
Yana bir sababi metall simimizni qarshiligi juda
kichkina bo’ladi qushlarni tanasini qarshiligi yuqori
bo’ladi. Tok esa qarshigi yuqori tarafdan yurmaydi,
qarshiligi past tarafdan o’tadi.
Ba’zan ta’mirlash vaqtida kuchlanish ostidagi
liniyalarimizni ulashga to’g’ri keladi. Xaqiqatdan xam
biz o’zimiz orqali yerga tok o’tishidan ixotalab olsak
bemalol kuchlanish ostida xam qo’rqmay ishlasak
bo’ladi.
46-savol: telefon nima uchun qotadi
Telefon qotishini bir necha sabablari bo'lishi mumkin.
1. Telefon xotira to'lgan. Har qaysi kompyuter
Xotirasi to'lishni boshladiki qotishni boshlaydi. Agar
qotish boshlasa xotirasini tozalash kerak bo'ladi.
Xotirada vaqtinchalik fayllar yoki kesh fayllar ham
bo'ladi. Shu fayllarni ham vaqti-vaqtida ko'payib
ketmasdan tozalab turish kerak bo'ladi.
Bundan tashqari xotira to'lgan vaqtda batareya quvvati
ham ko'p sarflanadi. Bunga qurilmaning ma'lumotni
olishi uchun ko'p kuch sarflashi hisoblanadi,
boshqachasiga aytganda xotirani yozish-o'qish tezligi
pasayadi.
2. Ko'p dasturlarni fonda ishlashi. Agar telefonda ko'p
dasturlar o'rnatilgan bo'lsa, ular fonda ishlab
protsessorni kuchini keraksiz amallarni bajarish uchun
ishlatayotgan bo'lishi mumkin. Shuning uchun
keraksiz dasturlarni o'chirish yoki fondan olib tashlash
kerak bo'ladi.
Kompyuterda ham shunday ko'p dasturlar fonda
ishlab turadi va kompyuterni ishga tushish vaqtida
ishga tushib kopyuterni qotirib, ishga tushushini
sekinlashtiradi. Buni oldini olish uchun avtomatik
yuklash(avto zagruzka) dan keraksiz dasturlarni
o'chirish kerak bo'ladi.
Bundan tashqari qancha ko'p dastur ishlasa yoki
protsessor qancha ko'p amal bajarsa shuncha ko'p
batareya quvvati sarflanadi.
3. Telefonga ko'tara olmaydigan dastur(o'yin) yozish
ham protsessorni charchatadi va qotiradi.
4. Telefonni tez-tez o'chirib turish kerak. Telefonni
doimiy maromda ishlaversa ma'lumotlarni qayta
ishlashi sekinlashadi.
5. Telefonni vaqtida yilda hech bo'lmasa bir marta
tozalash yoki sozlamalariga qaytarish(sbros qilish)
kerak bo'ladi.
6. Telefonga fleshka qoyib ishlatsa ham sekin ishlashi
mumkin.Agar fleshka qoyganda telefon qotib ishlasa,
fleshkasiz ishlatgan ma'qul. Kerakli ma'lumotlarni
telefonni ichki xotirasiga saqlash kerak.
Keraksiz ma'lumotlarni tarmoq bulutiga asoslangan
xotiralar(Google drive, One drive) da saqlash va zarur
ma'lumotlarni alohida xotiraga yoki fleshkaga saqlash
kerak.
Fleshka qo’yganda telefonni qotishini bir sababi
sifatsiz fleshka yoki fleshkani yozish-o'qish tezligini
pastligi bo'lishi mumkin. Shuning uchun fleshka
qo’yib ishlatsa ham sifatli va yozish-o'qish tezligi
yuqori bo'lganidan ishlatish kerak.
Sabab telefonga fleshka qo'yilganda telefon dasturlari
ma'lumotlarini fleshkaga yozishni boshlaydi va
dasturni ishlatgan vaqtimizda sifatsiz fleshka
ma'lumotni tez yuklanishini ta'minlab berolmaydi.
7. Telefonnni qo'shimcha virtual xotira yoki
RAM(tezkor xotira) funksiyasini ishlashini ta'sirida
ham telefon qotib ishlashi mumkin. Agar ushbu
funksiya telefonni ishlashiga salbiy ta'sir ko'rsatsa,
funksiyani albatta o'chirib qo'ygan ma'qul bo’ladi.
47-savol: telefondan to'g'ri foydalanish haqida
Telefondan foydalanish davomida kishi
nurlanish(radiatsiya) oladi. Nurlanishni nurlanish
manbalaridan oladi. Eng ko’p nurlanishni
elekromagnit to'lqinlar(Mikroto’lqin, Radioto’lqin)
dan oladi va shuning bir qismini ekrandan chiqadigan
ko’zga ko’rinmas nurlardan oladi. Telefondan iloji
boricha kamroq foydalanish kerak.
Sababi nurlanish telefondan foydalanish vaqti va
tanaga qay daraja yaqinligiga qarab ortib boradi.
Nurlanish tananing turli qismlariga turlicha darajada
ta'sir qiladi eng yomon ta'sir yurak va miyaga
qiladigan ta'sir hisoblanadi. Nurlanishni eng yomon
ta'siri turli xil jiddiy kasalliklarni keltirib
chiqarishidir.
1. Telefonda to'g'ri gaplashish. Telefonda iloji boricha
qisqa vaqt suxbatlashish kerak. Odatda telefon
quloqqa qo'yib suxbatlashiladi bu esa miyaga eng
yaqin nuqta hisoblanadi va miyaga to'g'ridan-to'g'ri
ta'sir qiladi. Uzoq vaqt suxbatlashish esa yomon ta'sir
qilishi mumkin.
Iloji bo'lsa simli quloqchin(simli naushnik) dan
foydalanish kerak. Bo'lmasa ovoz kuchaytiruvchi
eshitish vositasidan foydalanish kerak. Ammo Simsiz
quloqchin(simsiz naushnik) dan uzoq foydalanmaslik
kerak bu ham nurlanish hisobiga ishlaydi, bu ham
jiddiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
2. Telefon ekranini ta'siri. Telefonni ekranidan
chiqadigan nurlar ham ta'sir qilishi mumkin. Iloji
bo'lsa xona yorug'ligiga moslash kerak yoki avto
yorug'likni boshqarish funksiyasini yoqib qoyish
kerak.
Asosiy ta'sir nurlanishdan emas ekranga uzoq vaqt
tikilib turishdan kelib chiqadi. Qancha ko'p telefon
ekraniga qarab tursa shuncha ko'p ko'z charchaydi.
Ko'z charchashiga sabab uzoq vaqt bir nuqtaga tikilib
turishdir. Bunda ko'zni ochilib yopilishi o'z vaqtida
bo'lmaydi. Odatdagiga qaraganda kamroq ko'z ochilib
yopiladi va namlab turilmagani uchun ko’z qurib
qoladi.
Tavsiya etiladi: Uzoq vaqt telefon ishlatmasdan tez-
tez ko'zni boshqa bir nuqta qaratish va turli ko'z
mashqlarini qilish ko'z charchashini kamaytirishga
yordam beradi.
Maslahat: Agar diqqatni bir joyga jamlashga
qiynalsangiz uzoqdagi biror bir jism(nuqtaga) qarab
turish diqqatni jamlashga yordam beradi. Bunda miya
diqqatni bir nuqta qaratadi va boshqa xalaqitlardan
qochadi.
3. Telefonda tarmoqdan to'g'ri foydalanish. Telefon
ishlaydigan tarmoqlari asosan simsiz tarmoqlar(Mobil
tarmoq, Bluetooth, Wi-Fi) hisoblanadi. Simsiz
tarmoqlar elektromagnit to'lqinlar(Mikroto’lqinlar,
Radioto’lqinlar) nurlanishlar bilan ishlaydi.
Tarmoqdan to'g'ri foydalanish deganda, faqat kerakli
tarmoqqa ulanish va undan me'yorida foydalanish
tushuniladi. Ma'salan mobil tarmoqdan
foydalanayotgan bo'lsa, qolgan tarmoqlarni o'chirish
kerak. Sababi ishlatsa-ishlatmasa baribir yoqilgan
holatda nurlanish chiqadi. Bunda tarqatuvchi
ulanuvchi ahamiyati yoq ikkalasi ham nurlanish
beradi.
Bundan tashqari batareya quvvati ham kamroq
sarflanadi va elektr qurilma avtonom rejimda uzoqroq
vaqt ishlaydi.
4. Quloqchindan to'g'ri foydalanish. Quloqchindan
foydalanganda avvalo shuni unutmaslik kerak bunda
tovush to'g'ridan-to'g'ri quloqqa kiradi va simsiz
quloqchin bo'lsa qo'shimchasiga nurlanish beradi.
Quloqchindan uzoq vaqt foydalanmaslik va tovushni
balandligini minimal qilib qo'ygan maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
Agar tovush balandligi yuqori bo'lsa uzoq vaqt
umuman foydalanish mumkin emas. Tovush
balandligi yuqoriligi o'z navbatida quloq pardasiga
jiddiy ta'sir ko'rsatishi mumkin va quloq pardasini
teshilib quloqni eshitish qobiliyatini yo'qolishiga olib
kelishi mumkin.
Bundan tashqari quloqchinda tovush eshitganda quloq
baland yoki past tovushga o'rganib qolishi va boshqa
darajadagi tovushlarga ta'sirchanligi ortib ketishi
mumkin.
Shuningdek boshqa ta'sirlari ham bor. Shuning uchun
telefondan me'yorida foydalanish kerak. Uzoq vaqt
foydalanish esa albatta jiddiy kasalliklarni keltirib
chiqaradi. Buni o'sha vaqtni o'zida sezmasligimiz
mumkin. Ammo yillar davomida baribir o'z ta'sirini
ko'rsatadi.
Maslahatim telefondan faqat kerakli maqsadlarda
ishlating. Maqsadsiz va foydasiz narsalarga
vaqtingizni sarflamang. Masalan o'yin, keraksiz va
foydasiz rasm-videolarga va hokazolarga sarflamang.
Bularni yozishimdan maqsad salomatlikka befarqlik
qilmanglar va e'tiborli bo'linglar degan umidda
yozdim.
48-savol: 220v tarmoqni qisqa tutashuvdan
qanday himoyalash kerak?
Tarmoqni himoya qilish uchun avtomat ishlatiladi.
Avtomatni ikkita himoyasi bor:
1) tok ko’p o’tganda bimetall plastinka qizib
iste’molchini elektr tokidan uzadi.
2) qisqa rutashuvdan himoya qiladi, iste’molchida
qisqa tutashuv bo’lganda avtomat katushkasida kuchli
magnit oqimi paydo bo’lib, mexanizmni ishga
tushirib, iste’molchini elektr tarmog’idan uzib
qo’yadi.
Avtomat va o’tkazgichni to’g’ri tanlashingiz juda
muhim hisoblanadi. Agar o’tkazgichni avtomatga
nisbatan ingichka tanlab qo’ysangiz, masalan: kabel
16 amper, avtomat 25 amper. Aytaylik iste’mol
quvvatimiz oshib ketsa, kabel qizishni boshlaydi,
avtomatni bimetall plastinkasi bu tokka qizimaydi, va
tashlab yubormaydi.
Natijada kabel izolyatsiyasi erib qisqa tutashuv
bo’ladi. Shundagina avtomat tashlaydi. Bitta no degan
joyi bor avtomat ishladi, biroq kabelni yangi tortish
kerak bo’ladi.
Avtomatdan keyin iste’molchigacha masofa xam uzun
bo’lib qolmasligi kerak. Aks holda qisqa tutashuv
vaqtida kabelimiz qizdiruvchi element vazifasida
huddi spiral singari bo’lib qoladi. Avtomatni qisqa
tutashuv tokiga yetib bormaydi, avtomat tashlab
yubormaydi.
49-savol: impulsli transformatorini multimetr
yordamida tekshirish.
Impulsli transformatorni tekshirishdan avval uni
yuqori tarafida markasi yozilgan bo’ladi. Shu
markasini internetdan izlaysangiz u qanday
tuzilganligini bilib olasiz.
Tekshirishdan avval agar u platada turgan bo’lsa,
yechib olish kerak.Tuzilishini bilib olgandan keyin
multimetrni qarshilikni o’lchash rejimiga qo’yib,
cho’lgamlarini sozligini tekshirib chiqasiz.
Impulsli transformatorni oyoqchalarini aniqlab
olgandan keyin uni cho’lgamlarini prozvonka qilish
kerak chunki o’ramlar orasida izolyatsiyasi o’tkazib
yuborgan bo’lishi, cho’lga’mlar orasi qisqa tutashuv
bo’lgan bo’lishi mumkin.
Multimetr yordamida cho’lgamlarida uzilgan yeri
yo’qligini xam tekshirib chiqish kerak yana bir
tekshiriladigan yeri o’zakni sog’ligi. Singan joyi
bormi yo’qligi ham muhim xisoblanadi.
50-savol: kuchaytirgich signali sifati nimaga
bog’liq?
Xalaqitlarni turlari xam juda ko’p, ko’p narsaga
bo’liq, bularni xammasi chiqish signalida shovqin
bo’lib ko’rinish beradi. Ulangan o’tkazgichlar
sifatlisini olish kerak. Har bir kuchaytirgichni nominal
quvvati va maksimal quvvati bo’ladi.
Nominal quvvatida shovqin va halaqitlar meyorida
bo’ladi. Maksimal quvvatida halaqitlar 10% dan
yuqori bo’ladi.Shuning uchun chiqishdagi signal
kirishga bog’liq bo’ladi, yani kuchaytiegichga
berilayotgan nominal kuchlanishga bog’liq.
Kuchlanishni oshirsak, chiqishda shovqinlar ham
oshadi.
51-savol: payvandlash stansiyasi haqida?
Payalnik stansiyalarni ikki turga ajratiladi. Kontaktli
va kontaktsiz. Kontaktlisi oddiy stansiya hisoblanadi.
Oddiy payalnik faqat yonida elektron bloki bor
boshqaradigan. Bunday payalnikni termoregulyatorli
payalnik desak ko’pchiligimiz tushunamiz.
Elektron platalar borgan sari kichiklashib ketyapti
mikrosxemalar, prosessorlar, oyoqchalari shunday
ko’pki, ayrimlarini oyoqchalari ko’rinmaydi.bunday
komponentlarni oddiy payalnik bilan payka qilish
imkonsiz. Aynan ko’p oyoqli prosessorlar kontaksiz
payka qilinadigan stansiyalar yaratilishiga turtki
bo’lgan.
Analog va raqamli stansiyar. Boshqaruv prinsipiga
ko’ra analog va raqamliga bo’linadi. Analog stansiya
qiziganda o’chadi sovusa yonadi ya’ni qizishini
boshqarish odfiy rele orqali boshqariladi. Raqamlida
esa termoregulyator orqali boshqariladi.
Ko’p oyoqli komponentlarni demontaj qish uchun
termofeni bor stansiya kerak bo’ladi. Xavo oqimini
boshqarish uchun Har xil o’lchamdagi nasadkalari
bo’lishi kerak. Asosan 3 hil nasadka bo’ladi.
Termofenda temperaturani xam, xavo sarfini xam
boshqariladigan bo’lishi kersk. Shundagina
kutilganidek natijaga erishasiz. Oddiy arzonlarida
fenni o’zidan nastroyka qilib boshqariladi.
52-savol: elektr toki haqida ma’lumot
Elektr toki — elektr zaryadlarining tartibli harakati.
Elektr toki bo’lishi uchun 3 ta shart bajarilishi kerak:
• moddada erkin elektr zaryadlari;
• ularni tartibli harakatga keltiruvchi elektr maydon;
• zanjir berk boʻlishi kerak.
Zaryadli zarralar tok tashuvchilar deb ataladi. Metallar
va yarimoʻtkazgichlarda tok tashuvchilar
elektronlardan, elektrolitlarda musbat va manfiy
ionlardan, ionlashgan gazlarda musbat va manfiy
ionlar hamda elektronlardan iborat.
Zaryadli zarralarning elektr maydon taʼsirida jismga
nisbatan koʻchishi natijasida vujudga keladigan Elektr
toki oʻtkazuvchanlik toki deb, zaryadlangan
makroskopik jism (masalan, suyuqlik yoki gaz)larning
koʻchishidan yuzaga keladigan elektr toki konveksion
tok deb ataladi.
Siljish toki deb ataladigan tok ham mavjud. Bu tok
zaryadlar harakatiga bogʻliq boʻlmay, balki elektr
maydon kuchlanganligining vaqt boʻyicha
oʻzgarishiga mutanosib (proporsional) boʻladi.
Siljish toki magnit maydon hosil qilish xususiyati
jihatidangina oʻtkazuvchanlik va konveksion tokka
ekvivalentdir.
Elektr tokining mavjudligini tok tufayli yuz beradigan
quyidagi taʼsir yoki hodisalarga qarab bilish mumkin:
• issiqlik taʼsiri — tok oʻtayotganda oʻtkazgich (oʻta
oʻtkazgich bundan istisno) qiziydi;
• kimyoviy taʼsiri — Elektr toki oʻtkazgichning
kimyoviy tarkibini oʻzgartiradi (masalan, elektroliz
hodisasi);
• magnit taʼsiri (masalan, tokli oʻtkazgich yonida
magnit milining ogʻishi, elektromagnitlar);
• kuch taʼsiri (masalan, magnit maydonida tokli
oʻtkazgichning ogʻishi, elektr dvigatellar);
• yorugʻlik taʼsiri (masalan, siyraklangan gazlarda
razryad, elektr yoyi).
Zaryadlarning tartibli harakatiga oʻzgarmas tok dеb
ataladi. Tokning yo’nalishi sifatida musbat
zaryadlarning harakat yo’nalishi qabul qilingan.
53-savol: nimaga yulduzcha va uchburchak usulda
ulanishda liniyalarda qisqa tutashish bo’lmaydi?
Qisqa tutashuv vaqtida qarshilik judayam kichik 0.05
Om bo’ladi. Om qoniniga ko’ra I=U/R
I=220/0.05= 4400 amper bo’ladi.
Yulduz yoki uchburchak ulaganimizda qisqa tutashuv
bo’lmasligiga sabab, elektr motor cho’lg’ami orqali
tok oqib o’tganda, cho’lg’amni qarshiligi bo’ladi,
qarshiligi bo’lganligi sababli tok unchalik yuqori
bo’lmaydi. Fazamiz esa o’z funksiyasini bajararadi
elektr motor o’ramlarida magnit maydoni xosil qiladi.
54-savol: kerakli kuchlanish va tokni olish uchun
qarshilik tanlash?
Kerakli qarshilikni tanlash uchun Om qonunidan
foydalanamiz. I=U/R U=12 V, I=5 A, R=?
Bizga kuchlanish va tok ma’lum qarshilikni topamiz.
Kuchlanish 12V dan 5V ga tushushi uchun 7V
kuchlanish tushuvini olamiz. R = U/I = 7/5 =1.4 Om
bizga 12 voltni 5 voltga tushirish uchun 1.4 Om
qarshilik kerak bo’ladi. Iloji boricha issiqlikga
bardoshliroq qarshilik qo’yish kerak.
55-savol: akkumulyatorni qancha vaqt zaryadlash
kerak?
Akkumulyator to’liq razryadlanib ketgan bo’lsa,
o’rtacha 9 - 10 soat vaqt ketadi. Zaryadlash vaqti
akkumulyatorni turi, zaryadini xolatiga qarab Har xil
bo’ladi. Akkumulyatorlarni keragidan ortiq zaryadlab
bo’lmaydi.
Chunki qo’rg’oshinli plastinkalarda qaynashdan xosil
bo’ladigan qatlam( qasmoq) xosil bo’ladi. Undan
keyin akkumulyatorni quvvatini tiklab bo’lmay
qoladi.
Akkumulyatorni zaryadlashda umumiy sig’imini 10%
olamiz.( sigimi deganda amperi nazarda tutiladi,
masalan sigimi 60 a/ch bo’lsa bir soatda 60 amper tok
beradi degani, 30 amperdan bersa 2 soatga yetadi
degani) Agar bizdagi akkumulyator 60 A bo’lsa
zaryadlashni maksimal toki 6 amperdan oshmasligi
kerak.
Yaxshisi sekin sekin 3 amperdan past tok bilan
quvvatlash kerak. Vaqt ko’p ketadi lekin plastinkalari
xususiyatini saqlab qoladi. Shuning uchun zaryaqlash
qurilmasida tokni pasaytiradigan regulyatori bo’lishi
kerak.
Kuchlanishi – akkumulyatorni kuchlanishini odatda
12 volt deb o’rganib qolganmiz, aslida bu noto’g’ri
normal xolatda 12.6-12.7 volt bo’ladi. Multimetrda
kuchlanishini o’lchanganda 12 volt chiqsa
akkumulyator zaryadi 40-50% turgan bo’ladi.
Zaryadlash qurilmasini chiqish kuchlanishi 13.8-15
volt oralig'ida bo’lishi kerak.
-
Bilamiz akkumulyatorni zaryadlashda zaryadlash toki
akkumulyator sigimini 10% ga qo’yiladi. Masalan
akkumulyator 60 a/ch bo’lsa, zaryadlash toki 6
amperdan oshmasligi kerak.
Uy sharoitida yasalgan zaryadnikda xam ampermetr
regulyator va voltmetri bo’lishi kerak. Har soat yoki
Har ikki soatda akkumulyatorni nazorat qilib turish
kerak.
Zaryadlashni boshida 6 amperdan zaryadlagan
bo’lsangiz, akkumulyator to’yinishiga qarab tokni
pasaytirib borasiz, bo’lmasa elektrolit qaynab ko’p
gaz ajralib ketadi.
Zaryadlashni boshida kuchlanish past tok baland
bo’ladi. Akkumulyator to’yingani sari kuchlanish
oshib boraveradi. Kuchlanish 14.4 voltga borgandan
keyin tokni taxminan 1.5-3A tushirish kerak.
Zaryadlash davomiyligini elektrolit zo’r berib
qaynashni boshlanish chegarasigacha quvvatlash
kerak.
Zaryadlash toki kuchlanish doimiy o’zini kattaligiga
yetmaguncha zaryadlab turiladi bunda tokni 1
ampergacha tushirishingiz mumkin. Akkumulyatorni
to’yinganligini yana shundan bilish mumkinki, ohirgi
1 soatda kuchlanish va tok kattaliklari o’zgarmay
qoladi. Necha soat zaryadda turishi qiziq savol, biz
akkumulyatorimiz qanchalik quvvati ketganligini
bilishimiz kerak.
Akkumulyator to’liq to’yinganda 12.6 volt bo’ladi,
multinetrda kuchlanishini o’lchasak 11.6 volt chiqsa
100% razryadlangan bo’ladi. 100 foiz razryadlanga
akkumulyatorni 6 amperdan quvvatlasak o’rtacha 10
soatta turishi kerak, 3 amperdan zaryadlasak 20 soat
turishi kerak.
56-savol: fazani tarmoqdan olib, nolni yerdan olsa
bo’ladimi?
Nol o’rniga Qisqa tutashuv ulashdan avval ularni bir
biridan qanday farqi borligini tushunib olish kerak.
N - nol elektr tarmogimizda iste’molchilarni elektr
energiyasi bilan ta’minlash uchun foydalaniladi.
PE - elektr tarmogida elektr energiyasidan insonlarni
himoya qilish uchun foydalaniladi
Aslida biz Qisqa tutashuvni fazadan himoyalanish
uchun tok yerga o’tib ketishi uchun foydalanamiz.
57-savol: avtomatni ulanishi haqida?
Pastdan ulansa ham yuqoridan ulansa ham avtomatni
ishlashiga ta’sir qilmaydi. Umumiy qoida ish
bajarishda shitdagi avtomatni yuqori tarafida faza
bo’ladi, avtomatni pastki tarafiga iste’molchi ulanadi.
Faza va iste’molchi tomonni aniq ajratish uchun
shunday qilinadi.
58-savol: shunt qarshilik nima uchun kerak?
Shunt degani so’zma so’z tarjimasi yo’q biroq,
tarmoqqa bo’lish, yo’lni ajratib yuborish, liniyani
ayirish yoki zahira yo’l degan manolarni anglatadi.
Elektr zanjirimizda shunt elektr tokini boshqa
yo’nalishga burib yuboradi. Shuntni biz oddiy
qarshiligi kichkina qarshilik deb tasavvur qilsak
bo’ladi, oddiy qilib aytganda kichik Om lik qarshilik.
Aytaylik tok A punktdan B punktga qarab doim oqib
turibdi. U o’z yo’lida shuntga duch kelyapti
qarshilikka uchramay, erkin oqyapti.
Chunki shunt qarshiligi juda kichkina. Esdan
chiqarmaymiz elektr bu tok kuchi va kuchlanish
parametrlari bilan xarakterlanadi.
Zanjirni bir qismi uchun om qonunini yodga olaylik:
I = U/R I - tok, U - kuchlanish, R - qarshilik
Shunt qarshiligi bizda o’zgarmas oddiy qilib aytsak "
konstanta " shuntdagi kuchlanish tushuvini biz
voltmetr yordamida o’lchab bilishimiz mumkin.
Om qonunidan U = IR xisobga olsak, demak voltmetr
ko’rsatgichi qancha yuqori bo’lsa, shuntdan
shunchalik ko’p tok kuchi oqib o’tadi.
Bu degani, biz bemalol A nuqtadan B nuqtaga oqib
o’tayotgan tok kuchini xisoblashimiz mumkin.
Shuntni ishlash prinsipi shunaqa. Ko’pincha bu
prinsipdan o’lchov priborini, o’lchov diapazonini
kengaytirish, oshirish uchun xam foydalaniladi.
59-savol: potensial nima?
Potensial energiyani xarakterlovchi fizik kattalik
xisoblanadi. Qachonki ikkita nuqta orasida Har xil
miqdorda energiya bor bo’lgan xolatdagi vaziyat.
Batareyani ikkala uchlari orasidagi potensiallar farqi
1.5 voltga teng. + tarafi yuqori potensiali - tarafni
potensialidan 1.5 voltga ko’p.
Agar rozetkadagi kuchlanishni qaraydigan bo’lsak,
potensiallar farqi - 220 V ga teng, batareykadan farqi,
potensialni kattaligi Har bir nuqtada doim o’zgarib
turadi biroq potensiallar farqi doimo 220 V bo’lib
qoladi.
60-savol: tok urganda tokning ta’siri?
Ochik turgan o’tkazgichga kaftimizni teskari yani
tashki tarafi bilan teginish kerak. Qo’limiz mushaklari
elektr toki udarini olgandan keyin musht bo’lib qisilib
qolsin. Natijada tok bilan kontakt bo’lmasdan itarilib
ketsin. Teskari xolatda kaft o’tkazgichni maxkam
qisib ushlab qoladi uni tortib olish imkonsiz bo’lib
qoladi.
Inson uchun 25 voltdan yuqorisi xavfli xisoblanadi.
Bu vaziyatda tok bilan kuchlanishni bir biridan
farqlab olishimiz kerak. Insonni tok uldiradi.
30-50 mА dan yuqori tok yurak qismimizdan oqib
o’tsa fibrilyatsiya (yurakni dukillashi titrashi) olib
keladi va istar istamay g’ayrioddiy xolatda yurakni
to’xtatishi mumkin.
61-savol: UZO ni qaysi tarafidan faza ulanadi?
UZO ni ulashdan avval uni markirovkasini o’rganib
chiqing, yani kontaktlarni nomlanishini. Ko’pgina
ishlab chiqaruvchilar N neytralni chap tarafga
joylaydi. Nol o’tkazgichni ulash uchun kontakti "N"
harfi bilan belgilanadi.
Kirishdagi fazani ulash uchun kontakti "1" raqami
bilan belgilanadi. Chiqishdagi faza o’tkazgichini ulash
uchun kontakti 2 raqami bilan Bu belgilanishlarni siz
UZO qurilmasi korpusidan topasiz.
62-savol: nimaga payvandlash transformatoridan
tok urmaydi?
Noxush vaziyatlar bo’lmasligi uchun, kavsharlash
ishlarini quruq joyda olib borish kerak, maxsus
svarshiklarni kiyimida, qo’lqopda bo’lishi, o’zini
tanasini derjak va massa o’rtasida tutashtirmasligi (
yani bitta qo’lda derjak kontakti yoki elektrodini,
ikkinchi qo’lda massa qotirilgan, tegib turgan detalni
ushlamaslik) Yaxshisi rezina oyoq kiyimi, bo’lishi
kerak, oyoq osti pol bo’lsa yanayam yaxshi bo’ladi.
Kavsharlash appati korpusi yerlashtirilmagan bo’lsa
yoki svarshik o’zi, talabga javob bermaydigan oyoq
kiyim va namlik bor yerda turgan bo’lsa xam tok
uradi. Qanchalik kuchli tok urishi Har bir shaxsni
o’ziga bog’liq, xammada Har xil bo’ladi, terini
namligi, umumiy sog’ligi va hokazo.
Normal ish sharotida, atrof quruq vaziyatda maxsus
himoya vositalari va kavsharlash apparati Qisqa
tutashuv qilingan bo’lsa elektr tokidan jarohatlanish
ehtimoli minimum bo’ladi. Nimaga desak svarka toki
uchun, inson tanasi qarshiligi, svarka qilinayotgan
detalni qarshiligidan ancha kattaligida. Bundan
tashqari kavsharlash apparatini kuchlanishi pastligi
(20-60 volt oralig’ida )
63-savol: 3 fazalik matorni qanday qilib chapga
ham o’ngga ham ishlatsa bo’ladi?
Asinxron elektrodigatelni magnit maydonida aylanish
yo’nalishi, unga berilayotgan fazalar ketma-ketligiga
bog’liq. Berilayotgan fazalar ketma ketligini o’rnini
almashtirib, valni aylanish yo’nalishini o’zgartirsa
bo’ladi. Masalan, agar A,B,C fazalarni, kirish 1,2,3
klemniklarga muvofiq bersak, aylanish soat strelkasi
bo’ylab bo’ladi (faraz, taxmin qilaylik) agar 2,1 va 3
klemmalarga ulasak soat strelkasiga qarshi aylanadi.
Elektr motorni magnit puskatel sxemasi orqali revers
ulash, korobka klemniklaridan gaykani bo’shatib
qotirish, o’tkazgichlarni o’rnini almashtitirishdan
xalos etadi. Ikkita magnit puskatel yordamida revers
sxemasibo’yicha ulab, bemalol elektr motorni
aylanish yo’nalishini boshqarish mumkin.
64-savol: sarflangan energiya miqdorini aniqlash?
Agar sizda elektr qurilmani iste’mol quvvati ma’lum
bo’lsa, elektr sarfini hisoblash uchun quvvatni soat
miqdoriga ko’paytirsangiz bo’ldi. W=P*T Masalan:
dazmol quvvati 3 kVt, dazmol bir soat ishlasa 3 kVt
quvvat sarflaydi, dazmol 20 minut ishlasa 1 kVt
energiya sarf qiladi, 10 minut ishlasa 500 vatt
energiya sarf qiladi.
65-savol: aristondan tok urishi haqida?
Ariston TENi izolyatsiyasi buzilib korpusga tok
o’tkazib yuborsa, korpus orqali tok suvga o’tib xavfli
xolat yuzaga keladi. Shu vaziyatda dushga tushgan
odam tok uradi, chunki suv orqali kelgan tok, inson
tanasi orqali yerga o’tib ketadi.
Inson organizmi orqali o’tadigan tok tanani qarshiligi
va kuchlanishga bog’liq. Inson tanasi quruq terisi
5000 - 100 000 Om atrofida bo’ladi.
Teri qatlamini nam bo’lishi, inson tanasi qarshili
birdan pasayishiga olib keladi ( 500 - 1000 Om )
Shuning uchun namda juda katta bo’lmagan
kuchlanish ham tokdan jaroxatlanishga olib keladi.
Jaroxatlanish qay darajada bo’lishi tok yo’liga xam
bog’liq. Eng xavflisi qo’ldan oyoqqa qarab yurgani
bo’ladi, chunki tokni katta miqdori yurak orqali
o’tadi. Om qonuniga asosan, I= U/R, inson tanasi
qarshiligi 500 Om, tarmoq kuchlanishi 230 volt
bo’lsa, tok kuchi 460mA bo’ladi. Bu tok o’limga olib
keladi, chunki 100 mA dan yuqori tok 1-2 sekund
inson tanasidan oqib o’tishi, o’limga olib keladi.
Bu kabi noxush xodisalarni oldini olish uchun elektr
jixozlarni yerlashtirib, elektr shitiga UZO yoki
difavtomat o’rnatilishi zarur. Eslatma: bunday
xolatlarda oddiy avtomat tarmoqni o’chirmaydi.
66-savol: Ariston va kontr Qisqa tutashuv bir biri
bilan kantaktda ekanini qayerdan bilsa bo’ladi?
Qisqa tutashuv xolatini uy sharoitida tekshirish uchun
multimetr yoki indikator otvyorka kerak bo’ladi.
Multimer yordamida tekshirishni ko’rib chiqaylik.
Multimetrni kuchlanishni o’lchash rejimiga qo’yib
olamiz.
Birinchi navbatda faza va nol o’rtasidagi kuchlanishni
o’lchaymiz, keyin faza va yerlashtirgich o’rtasidagi
kuchlanish o’lchanadi. Yerlashtirgich ideal xolatda
bo’lsa faza va yerlashtirgich o’rasidagi kuchlanish
ko’rsatgichi, faza va nol o’rtasidagi kuchlanish
kattaligida katta bo’lishi kerak yoki teng bo’lsa xam
bo’ladi.
Agar faza blan nolni kuchlanishi, faza va
yerlashtirichni kchlanishidan kata bo’lsa, u xolda
yerlasirish kotktlari yaxshi emas, yerga toki yaxshi
o’tkazmaydi dgani. Agar faza va yerlashtirgich
o’rasidagi kuchlanish nolni ko’rsatsa, bu degani uyda
yerlashirgich ishlamaydi degani.
67-savol: ikkita fazada qisqa tutashuv bo’lsa?
Ikkita faza bir biriga ulasa nima bo’ladi?
Uch fazalik tarmog’imizda, uchta har xil faza bor A,
B, C yoki L1, L2, L3 agar ikkita fazani bir biriga
qisqa tutashuv qilsak, nima sodir bo’lishi, qanday
fazalar bir biri bilan ulanganligiga bo’liq bo’ladi.
1) Bir turdagi fazalarni qo’shilishi, aslida xaqiqatda
ikkita avtomatni parallel ulangani bo’lib qoladi.
Liniyada tokni oshib ketishiga olib keladi, himoya
ishga tushib avtomat tashlab yuboradi.
2) Har xil turdagi boshqa boshqa fazalar ulanishi.
Bunday ulanish avariya rejimiga olib keladi,
avtomatlardan nominal toki past bo’lgan avtomat
tashlab yuboradi.
Shuni yodda tutish kerakki, qisqa rutashuv juda xavfli
xisoblanadi, qisqa rutashuv natijasida xosil bo’lgan
yoy, yong’inga sabab bo’lishi mumkin. Shuning
uchun avtomat yoki boshqa himoya vositalarini
tanlashda e’tiborsizlik qilib bo’lmaydi.Eng yaxshilik
bilan tugaganda shunchaki kabel yonib ketadi.
Agar himoya qurlmalari tashlamay qolsa, yong’inga
olib keladi, yoki o’sha yerdagi inson elektr tokidan
jaroxatlanishi mumkin. Xullas fazalarni bir biri bilan
tutashtirish yomon oqibatlarga olib keladi.
Kompyuterlarni ishlashi haqida
Kompyuter ishlash prinsipi kalitlarga asoslangan.
Kalitlar esa tranzistorlardan hosil qilinadi. Qancha
ko'p tranzistorlar bo'lsa kompyuter shuncha ko'p
kalitlardan tuzilgan bo'ladi. Kalitlar o'zida 1 va 0 ni
ifodalaydi ya'ni 1 ulangan yoki zaryadlangan va 0
ulanmagan yoki zaryadlanmagan holat bo'ladi.
Kompyuter qurilmalari bir biriga shinalar orqali
ulanadi. Shinalar qurilmalar o'rtasida
signallarni(ma'lumot, adres, boshqarish signallari)
uzatadi yoki qabul qiladi. Uch xil shina ma’lumot,
adres va boshqarish shinasi bor.
Shinalar ishlashiga ko’ra Dupleks va Full-dupleks
bo’ladi. Dupleks shinada signallar faqat bir tomonga
uzatiladi. Qaysi tomonga uzatilishi oldindan
kelishilgan bo’ladi. Full-dupleks shinada bir vaqtda
ikki tomonlama uzatilaveriladi.
Shinalar signallarni uzatishi ko’ra ketma-ket va
parallel bo’ladi. Ketma-ket shinada signallar ketma-
ket uzatiladi. Parallel shinada parallel ya’ni bir vaqtda
bir necha signallar uzatiladi.
Signallar tranzistorlar yoki takt generatorlar
yordamida hosil qilinadi.Qanchalik baland chastotada
ishlasa shuncha ko'p signallar ishlanadi. Shuningdek
razyadlar soniga ham bog'liq bo'ladi. Razryad bir
vaqtda uzatilishi mumkin bo’lgan signallarni sonidir.
Dastlabki kompyuter ixtiro qilinganda kompyuterlar
raqamli signallar bilan emas, analog signallar bilan
ishlagan. Ular juda ko’p elektr energiya iste’mol
qilgan va kattaligi uydak bo’lgan, ishlash aniqligi
past, ishlash tezligi juda past bo’lgan.
Hozirgi hamma kompyuterlar raqamli signallar bilan
ishlaydi. Ular juda kam elektr energiya iste’mol qiladi
va kattaligi juda kichik, ishlash aniqligi va tezligi juda
yuqoridir.
Kompyuterlar tuzulishi jihatidan 3 turga bo'linadi:
1. Analog kompyuterlar(Analog signallar bilan
ishlaydi)
2. Raqamli kompyuterlar(Raqamli signallar bilan
ishlaydi)
3. Gibrid kompyuterlar(Analog va Raqamli signallar
bilan ishlaydi)
Shuningdek har qanday hisoblash ishlarini qiladigan
qurilma ham kompyuterdir. Misol: kalkulyator, soat
va boshqalar ham kompyuterni bir turidir. Kalkulyator
va soat ham analog va raqamli turlari bor.
68-savol: kondensionerlarda yozilgan BTU nima?
Konditsionerlarni quvvati odatda BTUda ko’rsatiladi.
Bu nima? Bu Britaniya issiqlik birligi hisoblanadi
(British Thermal Unit). 1 BTU = 0,2931Vt teng.
Konditsioner Amerikaliklarni ixtirosi bo’lganligi
sababli (hali ham ingliz (dyuym) o’lchovlar tizimidan
foydalaniladi. Shuning uchun konditsionerlarning
quvvati, boshqa elektr qurilmalar singari odatdagi
kVtda emas, balki BTU da ko’rsatiladi.
BTU da konditsionerlar quvvati, quyidagicha
standartda bo’ladi: 7000, 9000, 12000, 18000, 24000
BTU. Ko’pgina ishlab chiqaruvchilar, standartga
yaqin quvvatgagi konditsionerlarni ishlab
chiqaradilar. Sizga qaysi konditsioner, mos kelishini
tushunish uchun, BTU va kVt quvvatlari yozilgan
jadvalni ko’rib chiqish mumkin.
69-savol: aristondan tok urishi haqida
Tok urishi aristonni eski yoki yangiligigiga
qaramaydi Har qanday aristonda tok urishi extimoli
bor. Asosan suvni ochganimizda yoki ariston
korpusiga teginganimizda yuz beradi. Bunga asosiy
sabablari quyidagilar bo’ladi:
1) TEN nosozligi: suv isitgich eski bo’lib muddatini
o’tagan bo’lsa, qizdiruvchi TEN ishdan chiqib tok
urishiga sabab bo’ladi. Suv sifatli toza bo’lmasa TEN
qiziganda issiq suv nagari yopishib bora bora TEN ni
korruziya qilib teshilishiga olib keladi. TEN ni
yechib olib multimetrda tekshirib korpusga
urayotganini aniqlash mumkin.
2) Kontakti yomon yerlashtirgich: Ariston
o’rnatilayotganda albatta qoidaga ko’ra yerlashtirilgan
bo’lishi kerak. Yerlashtirgich bu nafaqat tok urishidan
saqlaydi yana bir vazifasi qurilmani uzoq muddat
ishlashini ta’minlaydi. Agar Qisqa tutashuv bo’lmasa,
korpusda zaryadlar yig’ilib qolib suv isitgichni
muddatidan avval ishdan chiqaradi.
3) Izolyatsiyasi ochilgan kabel: Noto’g’ri ulangan
kabel xam ochiq joyidan korpusga tegib tok urish
extimoli bor. Kabel ulangan klemniklarni ko’zdan
kechirish kerak. Shuningdek insonni tok urushidan
himoya qilish uchun 10mA, 30mA nominaldagi UZO
qo’yish kerak.
70-savol: elektron sxemani o’qish haqida
Tokni oqishini o’rganish uchun qanaqa toklar
borligini tushunish kerak. Istalgan elektron qurilma
o’z funktsiyasini faqat elektr energiyasi bor bo’lganda
bajaradi. Asosan, ikki turdagi tok manbasi mavjud:
o’zgarmas va o’zgaruvchan tok.
Tok o’zidan o’zi o’tkazgichlarda harakatlanmaydi,
elektronlar harakatlanadi. Elektronlar ham o’zidan
o’zi harakatlanmaydi, potensiallar farqi bo’lishi kerak,
ularni kuchlanish harakatlanishga majbur qiladi.
O’tkazgichda harakatlanib ketayotgan elektronlar
birinchi bo’lib boshini to’siq ya’ni qarshilik degan
elementga borib uradi.
Sxemadagi tokni harakatini tushunish uchun bizga
birinchi bo’lib tok, kuchlanish va qarshilik o’rtasidagi
o’zaro bog’liqlik Om qonunini I=U/R bilish kerak.
Qoidasi oddiy. Tok faqat berk konturda oqadi.
Masalan: Qarshilik tokni oqishiga to’sqinlik qiladi,
kondensator o’zgaruvchan tokni (DC) o’tkazmaydi,
o’zgaruvchan (AC) tokni o’tkazadi.
Diod faqat bir tarafga o’tkazadi, tranzistor bazasiga
kichik tok berib, kollektor emitteridagi katta tokni
boshqarish mumkin. Tiristor yoki ochiq yoki yopiq
holatda bo’ladi, drossel, induktiv g’altak
o’zgaruvchan tokni to’sadi...
Har bir apparaturani, elektron platasi alohida radio
detallardan tashkil topgan. Elektron sxemalarni
o’qishni o’rganish uchun, barcha radio
komponentlarning shartli grafik belgilarini yaxshi
bilishingiz kerak.
71-savol: tok urgan insonni yerga ko’mish
kerakmi?
Hech qanaqasiga yerga ko’mib bo’lmaydi, chunki
yerga ko’milgan, jaroxatlangan odamni tuproq qisib
qoladi va erkin nafas olaolmay qoladi va vafot etadi.
Insonni tok urdi degani inson orqali tok yerga oqib
o’tdi degani. Tok urgandan keyin tanadagi tok,
zaryadlari saqlanib qolmaydi hammasi yerga o’tib
ketgan bo’ladi.
72-savol: akkumlyator uchun ampermeter?
Akkumulyatorlarni zaryad qilish uchun,
akkumulyatorni sig’imini 10% ga teng bo’lgan tok
ishlatiladi. masalan, akkumulyator sig’imi 55 A / soat
bo’lsa, akkumulyatorni zaryad qilish uchun 5,5 A tok
bilan zaryadlash talab qilinadi.
Shuning uchun biz maksimal 100 A/S sig’imlik
akkumulyatorni zaryadlashimiz kerak bo’lganda,
ampermetrni o’lchov diapazoni 10-15 A bo’lishi
kerak. Ko’rinib turibdiki akkumulyator zaryadlash
qurilmasi uchun ampermetrni minimal o’lchov
diapazoni 0-10 A bo’lishi kerak.
Ampermetrni elektr zanjiriga qanday ulash mumkin?
Har qanday turdagi ampermetr, elektr zanjiridagi,
yuklamaga ketma-ket ulanadi. Shunda tok, zanjir
orqali oqadi. Ampermetr xuddi suv hisoblagichi
singari ishlaydi.
Faqat suvni o’rnida ampermetr orqali tok oqadi.
Ampermetrni ulash uchun zanjirni masalan zaryadlash
qurilmasi chiqishidagi + o’tkazgichni uzib shu uzilgan
oraliqqa ampermetr o’rnatiladi.
73-Savol: mono va stero rejim nima?
Mono yoki monofoniya - bu bitta kanalli ovoz yozish
(va shunga mos ravishda uning ijro etilishi).
Stereo yoki stereofoniya - ovozni ikki kanalli (yoki
undan ko’p) yozib olish.
Mono ovozni yozib olish uchun faqat bitta mikrofon,
bitta dinamik kerak. Mono ovoz bitta audio trekka
yozib olinadi va bitta karnayda eshitiladi. Shu bilan
birga, tovush manbasi, tinglovchiga hajmiy holatda
ta’sir qilmaydi. Umuman olganda siz ko’plab
dinamiklarni ulashingiz mumkin, ammo baribir har
biri absolyut bitta ovozni eshittiradi.
Stereo tovush ikki yoki undan ortiq treklarda ikkita
mikrofon yordamida yozib olinadi. Stereo ovozni
qayta eshitish uchun kamida bir juft dinamik bo’lishi
kerak va optimal effekt uchun tinglovchi har ikkala
tovush manbasining markazida joylashgan bo’lishi
kerak. Shuning uchun stereo dinamiklar monitor yoki
televizorning har ikki tomoniga o’rnatilgan.
Real hayotda biz o’ng va chap quloq orqali tovushni
eshitamiz. Keyin miyamiz tovushni talqin qiladi va u
qanchalik uzoqqa ketayotganini va qaysi tomonga
ketayotganini bilamiz.
Shu sabab biz tovush manbasini aniq bilishimiz
mumkin. Stereo huddi shunday, tovushni tinglash
orqali biz tovushning deyarli real, uch o’lchovli
olishimiz mumkin. Shuning uchun stereo monoga
qaraganda yaxshiroq va real ovoz beradi.
74-savol: kondensator nima uchun faqat
o’zgaruvchan tokni o’tkazadi?
Kondensator tuzilishiga ko’ra ikkita bir biriga yaqin
joylashgan elektrodi bor( okladka ), ularni o’rtasida
dielektrik bor. Bilamiz dielektrik tok o’tkazmaydi.
Kondensator aslida o’zi orqali tok o’tkazmaydi.
Kondensator boshida o’z obkladkalarida zaryadlarni
yig’adi. Bir tarafda + zaryadlar, ikkinchi tarafida -
zaryadlarni to’playdi. Keyin ularni sxemaga uzatadi
ya’ni kondensator tokni o’tkazmaydi balki, faqat
zaryad va razryad bo’ladi holos.
O’zgarmas tokda kondensator 1 marta tezda
zaryadlanadi, u yog’iga to’yingandan keyin zaryad
olmaydi. O’zgaruvchan tok zanjirida kondensator
zaryadlanib, keyin kuchlanish maydoni o’zgarganda u
razryadlana boshlaydi va shu holat takrorlanaveradi.
O’zgaruvchan tokda kuchlanishimiz sunusoida
ko’rinishida Harakatlanadi. Qachon kuchlanish
maksimal qiymatga erishsa, kondensator zaryadlarni
yig’ib to’yinadi.
Qachonki kuchlanish kuchlanish maksimal qiymatdan
pastlashni boshlasa, o’zidagi yig’ilgan energiyani
qayta zanjirga berishni boshlaydi va shu holat
takrorlanaveradi.
75-savol: avtomat qizimasa tashlamaydimi?
Avtomat o’chirgichni +30 gradus haroratda nazorat
sinovidan o’tkaziladi. Bir narsaga e’tibor berishimiz
kerak avtomatlar nominal toki (1,13-1,45) oralig’ida
o’chiradi. Bu oraliq esa haroratga qarab o’zgaradi.
Masalan 10 amperlik avtomat hech qachon, Iste’mol
toki 10 amperga yetib borganda o’chmaydi, balki 11,3
-14,5 amper oraligida aniq o’chiradi ya’ni 10 amperlik
avtomat 10 amper tokni bemalol ko’taradi degani.
76-savol: avtomatlarni parallel ulash?
Avtomatlarni parallel shaklda istalgancha ulash
mumkin. Faqat avtomatlarni xarakteristikalari bir xil
bo’lishi kerak. Bunday ulanishni, kamchilik tarafi bor,
iste’mol toki ortganda bu avtomatlardan istalgan
sezgirogi birinchi bo’lib tashlaydi, orqasidan qolgan
xamma avtomat tashlaydi.
Bu avtomatlardan birini kontaktlari uzilishi, hamma
tokni ikkinchi avtomat orqali o’tib, o’chishiga olib
keladi. Bunday sxemalar faqat ideal holatda ishlashi
mumkin. Avtomatlar ulangan o’tkazgichlani
qarshiliklari bir xil bo’lishi, kontaktlari xam bir xil
darajada oksidlanshi va hokazo.
77-savol: kondensator nima uchun qo’yilgan
Bolgarkani elektr sxemasi uchun kondensatorlar juda
kerakli hisoblanadi. Elektr ta’minotini kirishiga
parallel ulanadigan bu kondensator kollektorli elektr
motorning ishlashida muhim rol o’ynaydi. Kollektorli
elektr motor ish paytida elektromagnit xalaqitlar va
shovqinlarni hosil qiladi.
Bu tarmoq va unga ulangan elektr jihozlari (masalan,
kompyuter) uchun muammo hisoblanadi.
Kondensator bu shovqinni bostirish, qaytarib turish
tizimining bir qismi sifatida ishlaydi.
Shuning uchun, bolgarkalarni kondensator orqali
ulanish sxemasi, sertifikatlashdan o’tishi uchun
zaruriy shartdir. Ushbu kichik element bo’lmasa,
asbob elektr standartlariga javob bermaydi va
do’konlar peshtaxtasida ko’rinmaydi. Kondensator
uchqunni so’ndirish funktsiyasini ham bajaradi.
Bilamiz yakor aylanganda cho’tka, kollektor
lamelkalarida bir biriga o’tayotganda o’zaro ta’sir
qilib, uchqun chiqaradi. Uchqun ko’p chiqsa,
cho’tkalar va kollektor lamelkalari yo’q bo’lishi
tezlashadi.
Aynan kondensator, bu jarayonga muvaffaqiyatli
qarshilik ko’rsatib, cho’tkani ishlash muddatini 20-
25% ga uzaytiradi, bolgarkani eskirishini
sekinlashtiradi.
78-savol: nima uchun o’tkazgichlarda elektronlar
hech qachon tugamaydi?
Oddiy suv tizimi bilan, analog ravishda oson
tushunishga yorsam beradi. Nima uchun suv
quvirlarda hech qachon tugamaydi? Chunki (odatda)
quvurlar doimo suv bilan to’ldirilgan bo’ladi va siz
jo’mrakni ochishingiz bilanoq u oqadi.
Xuddi shunday, o’tkazgich materiallarida ham, har
doim harakat qila oladigan erkin elektronlar bor.
Zanjir berk bo’lganligi sababli, elektronlar uni tark
etmasdan, aslida aylanib yuradilar.
Shunday qilib, elektr tokining oqimini asosiy sharti,
zanjir berk bo’lishi ya’ni, o’tkazgichdagi elektronlar
zanjirda aylana bo’ylab harakatlanadi. Agar zanjir
uzilsa, ular o’tkazgichning oxiriga yetganda to’xtaydi,
lekin undan hech qaerga chiqmaydi va shuning uchun
ular tugamaydi.
79-savol: UZO tashlaydimi?
Patronga faza va nol kelib turibdi, agar siz bir vaqtda
faza va nolga teginsangiz, siz peremichka bo’lib
qolasiz, bunday vaziyatda UZO rol o’ynamaydi, inson
tanasini qarshiligiga qarab endi avtomat tashlashi
mumkin.
Bunday holatda inson tanasi orqali katta tok oqib
o’tadi natijada inson tanasi orqali tok yerga o’tsa,
o’tmasa ham o’limga olib keladi. Katta qushlarni
tasavvur qiling bir vaqtda qanotlari bilan faza va
nolga tegsa o’ladi.
80-savol: lampalarda drossel nima uchun kerak?
Drossel qurilmasi juda oddiy: aslida u ferromagnit
o’zakli g’altakdan (katushka) iborat. Drossel
tarmoqqa ulanganda, asosiy elektr parametrlari
"kuchlanish va tok" o’rtasida, faza siljishi sodir
bo’ladi. Bu kechikish cosφ (quvvat koeffitsiyenti)
bilan xarakterlanadi ya’ni kuchlanishdan, tok ortda
qoladi.
Bilamiz drossel orqali tok oqib o’tganda EYuK
o’zinduksiya yuzaga keladi. Bu esa o’z navbatida
kuchlanishni 700 - 1000 voltgacha oshishiga olib
keladi. Natijada lyuminaset lampa yonishiga olib
keladi. Bu kuchlanish qiymati, lampa elektrodlarida
yetarli kattalikda bo’lib lampani yonishiga olib keladi.
81-savol: 3 fazada tokni hisoblash?
Tokni topish uchun zanjirni bir qismi uchun Om
qonunidan foydalanamiz.
I=P/U I-tok P- quvvat U- kuchlanish
Uch fazalik tarmoqda tokni formulasi
I = P / 1,73*U*cosφ chunki uch fazalik tarmoqda
kuchlanish U= 380V.
cosφ – bu quvvat koeffisiyenti bo’lib, iste’molchini
aktiv va reaktiv quvvati nisbati
I=? P= 12kVt U=380v cosφ = 0.9
I= 12000 / 1.73*380*0.9 = 20.2 A
82-savol: invertordan chiqqan tokda faza va nol
bo’ladimi?
Takomillashgan invertorlar chiqishida qarama-qarshi
faza bo’lgan, ikkita sinusoida hosil qiladi va ular
orasida kuchlanish farqiga yuklama ulanadi.
Bu chiqish kuchlanishining sifatini yaxshilaydi va
yuqori darajadagi xavfsizlikni ta’minlaydi.
Aniqrog’i, u neytralga ega emas, shunchaki ikkita
"fazali" lik ikkita o’tkazgich, ular orasida 220V, 50Hz
o’zgaruvchan kuchlanish mavjud.
83-savol: eng ko’p uchraydigan elektriklarni
xatosi?
1) Kuchlanishni o’chirmaslik yoki o’chirganidan
keyin tekshirmaslik. Tok urishi mumkin.
2) Yoritish chirog’ida nolni uzish. Bo’lmasa yoritish
chirog’ida doim kuchlanish bo’ladi.
3) Avtomatni noto’g’ri tanlash. Yuklama ortib
ketganda kabelni qizib kuyishiga olib keladi.
4) Taqiqlangan ulanish usullaridan foydalanish.
5) Yerlashtirgich. Bizda ko’pgina uylarimiz
yerlashtirgich bilan ta’minlanmaydi.
6) Mis va Alyuminni bir biriga ulash.
Ikki xil o’tkazgichlar o’rtasida maxsus klemnik
o’rnatiladi, ya’ni, terminal bloki; aks holda,
o’tkazgichlar kimyoviy reaksiyaga kirishadi, qizib
keta boshlaydi va bu qisqa tutashuvga va hatto
yong’inga olib keladi.
7) O’tkazgich rangiga qarab montaj qilmaslik. Rangni
belgilash - o’tkazgichlarning tushunishning eng oson
yo’li.
84-savol: akkumlyatorni ichki qarshiligi qanday?
Ichki qarshiligi degani oddiy qilib aytganda,
akkumulyatorni ichki qismlarini har birini
qarshiliklari yig'indisi. Akkumulyatorni ichki
qarshiligi Omda o'lchanib - akkumulyatorni tashkil
qiluvchi qismlarining (chiqishlari, plastinkalar,
ajratgichlar, plastinka va banklar orasidagi ulanishlar),
shuningdek tok o'tkazuvchi suyuqlik - elektrolitning
qarshiliklarining yig'indisidir.
Masalan, akkumulyatorni EYuK (elektr yurituvchi
kuch) shartli ravishda 13,5 volt bo'lishi kerak, ichki
qarshilik bu ko'rsatkichni shartli ravishda 12,6
voltgacha kamaytiradi. Bu ko'rsatkich yangi zaryadi
100% to'lgan akkumulyatorga to'g'ri keladi deb olish
mumkin.
Qo'rg'oshin-kislota akkumulyatorlar shunday
tuzilganki u qanchalik eskirgan sari, ichki qarshilik
shuncha katta bo'ladi, vaqt o'tishi bilan u ortib boradi.
Qarshilik akkumulyator samaradorligining asosiy
ko'rsatkichlariga ta'sir qiladi - sig'imi, tok, kuchlanish.
Yangi 60 A/h sig'imga ega akkumulyatorni qarshiligi,
tahminan 4-6 mOm bo'ladi. Bir necha yil yildan keyin
akkumulyatorni ichki qarshiligi, eskirish darajasiga
qarab 10-15 mOm bo'ladi.
Shu sababli, ishga tushiruvchi tok sezilarli darajada
kamayadi, elektrolit zichligi 2 barobar kamayadi.
Akkumulyatorni ichki qarshiligi uning sig'imiga, katta
kichikligiga, bog'liq bo'lmaydi.
85-savol: invertor chastotasi haqida
Chiqishda ideal ya’ni, sof sinus to’lqin bo’lmagan va
standart 50 Hz dan yuqori chastotani ko’pgina elektr
qurilmalariga ulab bo’lmaydi ya’ni, pasportida 220
V/50 Hz bo’lgan elektr ta’minotini talab qiladigan
qurilmalarni invertorga ulanishi mumkin emas.
Faqatgina sezgir bo’lmagan qurilmalarni ulash
mumkin masalan; cho’g’lanma lampalar, dazmol,
payalnik, singari iste’molchilarni.
Chastotadan tashqari invertor chiqish signalini shakli
muhim hisoblanadi. Agar chiqish signali sof sinus
bo’lmasa, transformatorli ta’minlash manbalari,
katushkasi bor platalar, elektr motorlar, aksariyat
impulsli ta’minlash manbalari ishlashiga yomon tasir
qiladi.
86-savol: qaysida hisoblagich ko’p yozadi?
Agar siz aristonni o’chirib qo’ysangiz, u holda suv
soviydi va uni qayta yoqsangiz, suvni belgilangan
haroratgacha qizdirish uchun juda ko’p energiya talab
qilinadi.
Ko’p miqdorda sovuq suvni isitishda juda ko’p elektr
energiyasi sarflanadi, suv 2-3 gradusga qizdirilganda
esa, isitish elementi bir necha daqiqa davomida
ishlaydi, juda kam elektr energiyasi sarflanadi.
Aristonlar yaxshi izolyatsiya qilingan termos singari,
suv issiqligini yaxshi saqlab turadi. Masalan Kechasi
suv 5
0
C dan ortiq pastlamaydi. Ammo aristonni
o’chirib qo’yilsa, u suvning butun hajmini qayta
isitishi uchun qo’shimcha energiya sarflashi kerak
bo’ladi.
87-savol: ta’minlash manbalarini parallel ulab
ishlatish?
Ta’minlash manbalarini parallel ulash quvvatni
oshiradi. Bitta ta’minlash manbaining quvvati
yetmaganda, iste’molchini ko’proq tok bilan
ta’minlash uchun ikkita ta’minlash manbaini parallel
ulash orqali chiqish quvvatini oshirish mumkin.
Lekin bu turdagi parallel ulanishni, asosiy qoidasini
yodda tutish kerak:
Kombinatsiyalangan ta’minlash manbalari bir xil
kuchlanishga ega bo’lishi kerak va ular bir xil turdagi,
ya’ni xarakteristikasi bir xil bo’lishi maqsadga
muvofiqdir. Turli sabablarga ko’ra qurilmalarni,
modullarni yetarlicha quvvatlantirib bo’lmay qoladi.
Bunday holatda, bir nechta ta’minlash manbalarini
parallel ravishda ulash orqali chiqish quvvatini
oshirish mumkin. Quvvat manbalarining umumiy
quvvati va toki(P = P1 + P2); (I = I1 + I2) va umumiy
chiqish kuchlanishi (U = U1 = U2) bo’ladi.
88-savol: ovoz kuchaytirgichi quvvatini aniqlash?
Musiqa tovushi paytida, quvvat doimo, har bir
sekundda o’zgarib turadi. Shuning uchun faqat oniy
quvvatni o’lchash mumkin. Buning uchun siz
karnaylarning qarshiligini bilishingiz kerak. Bu
karnayda yozilgan bo’ladi. Aytaylik, karnay qarshiligi
4 Om.
1) Quvvatni aniqlash uchun bizga multimetr va
qarshilik kerak bo’ladi. Sizda karnay bo’lmaganligi
uchun, dinamik qarshiligiga mos keluvchi 4 Omlik
qarshilikni kuchaytirgich chiqishiga ulang, ya’ni
yuklama beramiz.
2) Musiqani yoqamiz va ovozini maksimalga
ko’taramiz, multimetr yordamida, kuchaytirgich
chiqish kuchlanishini o’lchaymiz. Buning uchun
multimerni o’zgaruvchan kuchlanishni o’lchash rejimi
AC ga qo’yib, qarshilikdagi kuchlanishni o’lchaymiz.
Musiqa ohangiga qarab multimetr ko’rsatgichi ham
o’ynab turadi. Quvvat ham xuddi shu singari o’ynab
turadi. Bizda misol uchun kuchlanish 28 volt chiqdi
deylik.
3) Karnayga berilgan kuchlanishga qarab, Om qonuni
orqali tokni topib olamiz. I = U/R (Om qonuni)
I = 28V/4 Om I = 7A.
4) Quvvatni P = U*I formulaga asosan topamiz.
P = 28V * 7 A P = 196Vt
Karnayga berilayotgan kuchlanish va tokka qarab,
kuchaytirgich quvvatini aniqladik. Karnay nosoz
holga kelmasligi uchun, karnay quvvati
kuchaytirgichga nisbatan ozroq baland olinadi, biroq
ko’p farq qilmasligi kerak. Karnayni quvvati esa
korpusida yozilgan bo’ladi.
89-savol: sinusoidal tokda sof sinus nima?
Tarmoqdagi elektr signalining, kuchlanish grafigi
xuddi sinusoidal shaklga ega bo’lishi kerak. Bunday
ko’rinishdagi grafik uchun "sof sinus" (chistiy sinus)
ta’rifi ko’pincha ishlatiladi.
Elektr uzilib qolgan taqdirda uzluksiz ta’minlash
manbalaridan, invertorlardan foydalaniladi. Biroq,
barcha UPS va invertorlar sof sinus to’lqinli elektr
manbaini ta’minlamaydi.
Masalan: Ko’pgina an’anaviy kompyuter UPSlari
"o’zgartirilgan sinus" yoki "meandr" deb nomlangan
chiqish signalini ishlab chiqaradi. Meandr bu to’g’ri
burchakli to’lqin. "Sinusoida" yoki "maendr"
ko’rinishidagi signal shaklini osilograf yordamida
ko’rish mumkin.
Bir qator qurilmalar faqat "sof sinus" signali bilangina
to’g’ri ishlaydi, boshqa qurilmalar "o’zgartirilgan
sinus" ko’rinishidagi elektr ta’minotida, muammosiz
ishlashi mumkin.
Ahamiyati yo’q: Isitish moslamalari; Kompyuterlar;
Impulsli ta’minlash manbalari bo’lgan maishiy
texnika texnika jihozlari.
Sof sinusni talab qiladi: Elektr motorlar; Isitish
qozonlari; Aylanma va suv osti nasoslari;
Kompressorlar; Transformatorli quvvat manbalariga
ega qurilmalar va uskunalar; Tarmoqdagi elektr
shovqinlar, xalaqitlariga sezgir qurilmalar va
uskunalar.
90-savol: nimaga impulsli transformator
ishlatilmaydi?
Impulsli ta’minlash manbalarida birinchi navbatda
o’zgaruvchan 220 V kuchlanishni diodli ko’prik
orqali o’zgartirib, o’zgarmas kuchlanish hosil qilinadi,
so’ngra ШИМ(PWM) kontroller orqali impuls
shakliga aylanadi, ammo boshqa chastotada bo’ladi va
shundan keyingina transformatorga bu kuchlanish
beriladi.
Shuning uchun impulsli transformatorlar juda kichik,
quvvat esa ko’proq bo’ladi, chunki chastota qanchalik
baland bo’lsa, transformator hajmi shunchalik kichik
bo’ladi. Ularni to’g’ridan-to’g’ri 220 ga ulash
mumkin emas.
Bu impulsli transformator tarmoqdagi 220V uchun
mo’ljallangan emas ... Uni tarmoqqa ulasangiz ,
kichik "fauersherk" sodir bo’ladi. Chunki impulsli
transformatorlar yuqori chastotada ishlaydi. 50 Hz
tarmoqqa ulasangiz o’sha zahoti kuyadi.
Bu po’lat o’zakli transformator emas! Bu ferrit o’zakli
bo’lib, faqat yuqori chastotali, ta’minlash manbalarida
ishlash uchun mo’ljallangan.
91-savol: transformator quvvati va tokini
aniqlash?
Transformator ikkilamchi chulg’amidagi kuchlanishni
o’lchaymiz, undan so’ng voltmetrni ulaymiz va
ampermetr orqali transformatorga yuklama ulaymiz
(uni ya’ni yuklamani, asta-sekin oshiramiz) va
o’lchov asbob ko’rsatgichlariga qaraymiz.
Yuklamadagi kuchlanish 10% dan ko’proq tushishi
bilanoq, bu transformatorning xarakteristikasini
aniqlab olamiz.
Kuchlanish 10% dan tushayotgandagi vaqtdagi,
ampermetr ko’rsatgichi transformator toki bo’ladi va
bu tokni transformator kuchlanishiga ko’paytirsak
transformator quvvatini topib olamiz.
92-savol: tarmoqda nol uzilsa nima bo’ladi?
Uch fazali tarmoq shunday qurilganki, elektr toki faza
o’tkazgich orqali iste’molchiga keladi va nol orqali
qaytadi. Normal holatda faza va nol o’rtasidagi
kuchlanish 220 V. Nol uzilgan taqdirda, iste’molchilar
"yulduz" ulanish sxemasiga muvofiq nolsiz ulanadi.
Uch fazali tarmoqdagi nol uzilishi.
Uch fazali tarmoqda nol uzilganda, fazaviy
nomutanosiblik (perekos faz) paydo bo’ladi.
Bu shuni anglatadiki, har bir iste’molchi, barqaror
220V faza kuchlanishini emas, balki 0 dan 380 V
gacha bo’lgan "o’ynovchi" liniya kuchlanishni oladi.
Kuchlanishni bunday o’ynashi, fazalar o’rtasidagi
muvozanatga bog’liq. Ya’ni turli fazalarda turlicha
yuklama ulangan bo’ladi. Nol o’tkazgich
muvozanatlashtiruvchi rolini o’ynaganligi sababli, u
neytral nuqta deb ataladi, kuchlanishni deyarli nolga
qadar kamaytiradi. Muvozanat buzilgani sari, nolda
kuchlanish ortib boraveradi. Demak nol uzilsa
muvozanat buzilar ekan.
Bir fazali tarmoqdagi nol uzilishi.
Bir fazalik tarmoqda nol uzilsa hech qaysi elektr
pribor ishlamaydi. Bir fazali tarmoqda nolni uzilish
odamlar uchun xavflidir. Buni nol bo’lgan rozetkada
xavfli potentsial paydo bo’lishi bilan izohlash
mumkin. Buning sababi, rozetkadagi har ikkala
o’tkazgichda bir xil fazaga ega bo’lasiz.
Uyimizdagi kirish elektr shitiga tok faza o’tkazgichida
keladi va aksariyat elektr energiyasi iste’molchilari
doimiy ravishda tarmoqqa ulanganligi sababli, nolda
uzilish bo’lsa, kuchlanish fazadan iste’molchi orqali
nolga o’tadi.
Natijada, rozetkaning ikkala teshigida faza bo’ladi.
Lekin bu eng yomoni emas, chunki, asosiy xavf
shundaki, bunday holatda odamni elektr toki urishi
har qanday texnikadan kelib chiqishi mumkin.
Buning sababi - xonadonimizda noto’g’ri bajarilgan
tarmoq yerlashtirgich tizimidir. Agar siz shitda
"yerlashtirgich" ni nol shinaga ulasangiz, maishiy
texnikaning yerlashtirilgan korpusiga teginsangiz,
o’sha zahoti xavfli potensial ta’sirida qolasiz.
93-savol: 100Vt li lampa 220 V da 10 soatda 1 kV
ishladi. Shu lampa 180 V da 10 soatda qancha
ishlaydi?
Quvvatni hisoblash formulasi yordamida hisoblab
koʻramiz: P=U2/R. Bizda 100 vattlik lampa bor. Bu
220 volt kuchlanishda 0.45 A tok isteʼmol qiladi,
lampa nakali qarshiligi esa, Om qonuniga koʻra
220V/0.45 A= 489 Om. Elektr hisoblagich bir soatda
0.1 kVt*soat hisoblaydi.
Tarmoq kuchlanishi 180 voltga pastlaganda 100
vattlik lampani quvvati quyidagicha boʻladi.
180*180/489= 66,2Vt *10= 0,662kVt ishlaydi.
94-savol: nimaga LED lampalar o’chirilgandan
keyin ham yonib turadi?
1) Eng keng targalgani bu uyimizda viklyuchatelni
kichkina neon lampali indikatori boridan
foydalanganimizda sodir bo’ladi. Biz viklyuchateldan
fazani uzsak ham neon lampa orqali yarim cho’g’lama
faza o’tib turadi
Shuning uchun LED lampa hira yonib turadi.
Tuzatish: viklyuchatelni oddiy indikatori yo’g’iga
almashtirish yoki indikator chiroqchani o’zini
viklyuchateldan uzib qo’yish.
2) Yana bir keng tarqalgan sababi konstruksiyadan,
LED lampa ichidagi drayverdan bo’ladi. Ishlab
chiqaruvchilar ham lampani qiymatini tushirish uchun
doimo turli hil drayverlarni chiqarishyapti. Natijada
sifatsiz elementlardan foydalaniladi.
3) Yana bir sabab, elektr o’tkazgichlarni eskirishidan
bo’ladi. Alyumin o’tkazgichlar ishlash muddati 30
yildan oshmasligi kerak. Devor ichida izolyatsiyasi
buzilib, utechka bo’layotgan bo’lishi mumkin.
4) Faza va nolni o’rnini almashtirish kerak, faza
to’g’ri lampa patroniga borayotgan, nol esa
viklyuchatelga borayotgan bo’lishi mumkin. Bunday
holatda lampa doimo kuchlanish ostida bo’lib qoladi,
natijada svetodiod hira yonib turish mumkin.
95-savol: nima uchun ampermetr zanjirga ketma-
ket ulanadi?
Ampermetr zanjirdagi tokni o’lchaydi. O’tkazgichlar
ketma-ket ulanganda, o’tkazgichlarning hamma joyida
tok kuchi bir xil bo’lganligi sababli, uni o’lchash
uchun juda past qarshilikka ega bo’lgan qurilma
ishlatiladi. Ideal ampermetr qarshiligi 0 Om ga teng.
Ampermetr juda kichik qarshilikka ega, shuning
uchun zanjirdagi tok kuchining o’zgarishiga ta’sir
qilmaydi va zanjirning ushbu qismidan qancha tok
o’tishini bilish uchun ketma-ket ulanadi.
Ampermetr tokni shunday o’lchaydiki, zanjirga
ketma-ket ulanib, o’zi orqali tok o’tkazish bilan
o’lchaydi. Uning qarshiligi past, deyarli qisqa
tutashuv.
Avtomat o’chirgich o’rnatishni oddiy qoidalari.
Bir yoki uch fazalik elektr iste’molchilarni himoya
qilish uchun 1 dan 4 gacha qutbli avtomat
o’chirgichlardan foydalanamiz. Avariya sodir
bo’lganda barcha kontaktlar bir vaqtda ajratishi sharti
bilan.
Avtomatlar quyidagi shaklda o’rnatiladi:
- Bir qutbli fazaga.
- Ikki qutbli faza va neytralga.
- Uch qutbli 3 fazalarga.
- To’rt qutbli 3 fazalar va neytralga.
Bunda quyidagilar taqiqlanadi.
- Bir qutbli avtomatni (N)neytralga o’rnatish.
- PE o’rkazgichini avtomatga ulash.
- Uch qutbli avtomat o’rniga, uchta bir qutbli avtomat
o’rnatish.
96-savol: nimaga bir qutbli avtomatni nolga ulash
mumkin emas?
Bir fazalik tarmogimizni faza va noliga alohida
alohida avtomat qo’yilganda, qisqa tutashuv yoki
iste’mol toki ortishi natijasida (N) nolga o’rnatilgan
avtomat tashlab fazaga o’rnatilgan avtomat yoniq
holatda qolib ketishi mumkin. Bunday holatda ulanib
turgan (L) faza iste’molchi orqali, uziq holatda turgan
(N) nol liniyasiga ham o’tadi.
Agar o/tkazgichlarni izoyatsiyasi ochilib qolgan
bo’lib metall korpusga tegib turgan bo’lsa, korpus
kuchlanish ostida bo’lib inson hayoti va salomatligiga
havf paydo bo’ladi.
Hozirgi kunda ko’pgina maishiy texnika jihozlarimiz
korpusi metalldan tayyorlanadi. Bu kabi holatlardan
qochish uchun, birdan faza va nolni o’chiruvchi ikki
qutbli avtomat yoki bir dona fazani o’ziga bir qutbli
avtomat o’rnatish va nolni to’gridan to’g’ri avtomatsiz
ulash kerak.
97-savol: uch fazali transformatorni bir fazali
tarmoqda ishlatish?
Pasaytiruvchi transformatorni birlamchi chulg’ami
380 V kuchlanishga mo’ljallangan bo’lsa, uni 220 V
kuchlanishga ulasa bo’ladi. Transformatorni birlamchi
chulg’ami U1 va 380 klemniklar mavjudligi
ko’rsatilgan, ularga tarmoqdan 380 V ikki faza
ulanishi kerak.
Chiqish klemniklari 0, 5, 22, 24 va 110 volt. Bu
faqatgina transformator birlamchi chulg’ami 380 V
kuchlanish tarmog’iga ulangandagina bo’ladi.
Transformatorni 380 vol, ikkita faza o’rniga bir
fazalik 220 volt kuchlanish tarmog’iga ulab
foydalanilsa bo’ladi.
Bu holatda chiqishdagi 24 volt o’rniga taxminan 15
volt atrofida kuchlanish chiqadi. 22 volt o’rnida 12
volt kuchlanish chiqishi mumkin. Bu kuchlanishlar
aynan 12 voltlik akkumulyatorni quvvatlash uchun,
zaryadnik yasashda mos keladi.
98-savol: 3 fazalik avtomatni 1 fazaga qo’ysa
bo’ladimi?
Ha mumkin! Lekin aksincha uch fazalik avtomatni
o’rniga bir qutbli avtomatlardan foydalanib
bo’lmaydi.
Avtomatni old tarafiga uning asosiy parametri
nominal toki ko’rsatilgan bo’ladi ya’ni 32 amper
ko’rsatilgan bo’lsa, 32 amperni davomli uzoq vaqt
ushlab turadi, 33 amperdan oshganidan keyin
o’chiradi. Bu asosiy parametri, nominal toki
avtomatni har bir qutbi uchun ko’rsatiladi.
1) Uch fazalik avtomatni istalgan ikkita qutblarini
tanlaymiz va bitta qutbiga faza o’tkazgichni,
ikkinchi istalgan bo’sh qutbiga (N) nol
o’tkazgichimizni ulaymiz.
2) Muhim eslatma: agar sizda uchinchi o’tkazgich
Yerlashtirgich ham bor bo’lsa, unda yarlashtirgichni
avtomatni bo’sh qolgan uchinchi qutbiga ulash
haqida o’ylamang.
3) Yerlashtirgich o’tkazgichi faqat yerlashtirgich
shinasiga ulanadi.
4) Uch qutbli avtomatni faqat bitta qutbidan
foydalanamiz, qolgan ikkita qutbi foydalanilmaydi.
99-savol: nimaga UZO avtomatdan bir pog’ona
yuqori tanlanadi?
UZO ning nominal toki bu - u orqali uzoq vaqt
davomida tok oqib o’tganda konstruksiyasini
buzmasdan o’tishi mumkin bo’lgan tok. UZO
mexanizmi ushbu tok uchun maxsus ishlab chiqilgan.
Avtomatning issiqlik ajratgich himoyasi uning
nominal tokining 1,13-1,45 diapazon oralig’ida ishlay
boshlaydi.
Bu degani avtomat orqali o’tayotgan zanjirdagi tok
1,45 barobar ortganda, avtomat bir soat davomida
o’chirishi kerak. 16 A avtomat uchun bu 23,2 A
bo’ladi. Demak 16 A avtomat bemalol 16 A tokni
o’tkazadi, ya’ni 16 amperga borganda o’chib
qolmaydi.
Shunday qilib, agar siz nominal toki 16 A bo’lgan
UZOni o’rnatsangiz, liniyadagi yuklama me’yoridan
45% ga ortganda, UZO orqali ham, 1 soatgacha
davomiylikda 23,2 amper tok o’qib o’tadi.
Bu UZO mexanizmi uchun yaxshi emas, u ortiqcha
yuklama bilan ishlaydi, bu uning xizmat qilish
muddatini qisqartirishi va ishonchliligiga ta’sir qilishi
mumkin.
Agar bir pog’ona yuqori nominal tokka ega bo’lgan
UZO qurilmasini tanlasangiz, ya’ni 25A, tarmoqda
ortiqcha yuklama bo’lsa ham, bu UZO uchun normal
rejim bo’ladi va avtomatni issiqlik himoyasi ishga
tushgunga qadar, UZO da ortiqcha yuklanma
bo’lmaydi.
100-savol: nima uchun faza o’tkazgichga tegish
mumkin emas?
Agar erdan o’zingizni izolyatsiya qilib olsangiz ,
"sizga faza ta’sir qilmaydi", ya’ni faza siz orqali yerga
o’tmasligi kerak. Agar siz quruq joyda bo’lib, rezina
taglik ustida bo’lsangiz, barmoqlar bilan bemalol, 220
volt tarmoqdagi fazani ushlashingiz mumkin, bunda
umuman tokni sezmaysiz.
Agar siz fazali o’tkazgichni ushlamoqchi bo’lsangiz,
avval kaftingizning tashqi yuzasi bilan teging.
Kaftning ichki qismi elektr kuchlanishi ta’sirida, ichki
tarafga qisqarib mushaklar qisqarib, o’tkazgichni siqib
qolishi mumkin.
101-savol: nol nima uchun kerak?
Elektr iste’molchilariga elektr energiyasi yetkazib
beriladigan o’tkazgich faza deb ataladi va orqaga
qaytish harakati uchun ishlatiladigan o’tkazgich nol
deb ataladi. Uch fazalik tarmoqda nol kuchlanishni
muvozanatlashtirib turadi.
Transformatorning ikkilamchi chulg’amlari
"yulduzcha" usulida ulanadi. uning uchta kontaktlari
bir joyga birlashtirib ulangan joyni "0" nuqtasi
deyiladi. Chulg’amlarni qolgan uchlaridan uchta faza
"A" / "B" / "C" o’tkazgichlariga o’tadi.
Nolsiz ikki faza qisqa tutashuvi bo’lsa, uchinchi
fazadagi kuchlanish bir zumda √3 barobar ortadi. Bu
ushbu manba quvvatlaydigan uskunalarga yomon
ta’sir qiladi. Agar bunday vaziyatda nol bo’lsa,
kuchlanish o’zgarmaydi.
102-savol: ossilograf elektronika sxemalarini
ta’mirlashda qanday yordam beradi?
Zanjirlardagi signallarni ko’rish imkonini beradi .
Ossilograf sizga sxemaning turli qismlarida
signallarning qanday shaklga ega ekanligini vizual
ravishda ko’rsatishga imkon beradi.
Shuningdek har qanday shovqin, halaqit, keraksiz
signallar/chastotalar mavjudligini ham ko’rishingiz
mumkin. Bu signallarning shaklini, vaqt o’tishi bilan
qanday o’zgarishini kuzatish imkonini beradi.
Ma’lumot signal shaklida uzatiladigan juda ko’p
joylar bor. Shuning uchun ossilograf elektronikani
ta’mirlash va sozlashda foydalidir.
103-savol: avtomat tashlasa nima qilish kerak?
Birinchi bo’lib avtomatni o’tkazgichlar ulangan
vintlarini yaxshilab qotirib ko’ring, vintlar bo’shab
qolsa ham avtomat qizib tashlab yuboradi.Tashlab
yuborayotgan avtomat o’zi ishlayotganligini
tekshirish uchun, mikrovolnovka o’rniga tefal ulab
ko’ring, agar tefal ulanganda avtomat tashlamasa
mikro to’lqinli pechni ochib ko’rasiz.
104-savol: neytralga tegish qanday holatlarda
xavfli?
Fazalar bo’ylab yuklamaning notekis taqsimoti bilan,
neytraldan o’tadigan tok sezilarli kattalikda bo’lishi
mumkin. Natijada, elektr uzatish liniyalarining katta
uzunligi bilan, bu o’tkazgichdagi kuchlanishning
pasayishi va uning rozetkadagi nol klemmasida
potentsial 20V yoki undan ko’p bo’lishi mumkin.
Ushbu o’tkazgichga tegish juda sezilarli va ba’zi
hollarda xavfli bo’ladi. Shuningdek, neytral
o’tkazgich uzilgan taqdirda, nolga tegish xavfli
bo’lishi mumkin. Bunday holatda, unda yuqori
kuchlanish paydo bo’ladi.
105-savol: nima uchun nolda tok urmaydi?
Potensiallar farqi yo’q. Shuning uchun tok urmaydi.
Potensiallar farqi bo’lmasa tok oqmaydi va tok
urmaydi. Ammo kuchlanish ajratilamagan holda, nol
va faza bo’lishidan qat’iy nazar tegish mumkin emas.
Agar nol uzilgan bo’lsa, nol simda faza kelib qolishi
va tok urishi mumkin. Fazalarda yuklama simmetrik
bo’lmasa, nolda kichik kuchlanish hosil bo’lishi
mumkin.
Agar tajtiba o’tkazsa ham birilchi martada kaftni
tashqi tarafi bilan tegish kerak. Ichki tarafi bilan
tegish mumkin emas. Aks holda mushaklar simni
qisib qolib tokga tushib qolish mumkin.
106-savol: 3 faza uchun mo’ljallangan kabelda
nimaga nol o’tkazgichni ko’ndalang kesimi kichik
bo’ladi?
Simmetrik yuklamaga ega, uch fazali tarmoqlarning,
neytral o’tkazgichlarida oqadigan tok nolga teng
bo’lishi kerak. Shunday qilib, mis o’tkazgichlar va
kabellar uchun kesimi 16 mm
2
gacha va alyuminiy 25
mm
2
gacha, tarmoq simmetriyasini hisobga olgan
holda, PUE talablariga muvofiq, 3 fazalik tarmoqqa 1
fazalik yuklama ulangan holatlarda, "nol" o’tkazgich
kesimi, fazali o’tkazgichlar kesimidan kichik
bo’lmasligi kerak.
Kattaroq kesimdagi o’tkazgichlar va kabellar uchun
neytral o’tkazgichlarning kesimi fazali
o’tkazgichlarning kesimining 50% dan kam
bo’lmasligi kerak.
Simmetrik uch fazali tarmoqdagi toklarning
geometrik yig’indisi nolga teng. Biroq, amalda to’liq
kuchlanish simmetriyasiga erishish mumkin emas.
Agar faza nomutanosibligi bo’lmasa, u holda nolda
tok yo’q bo’ladi, bu qisqasi metallni tejash uchun, nol
kesimi kichik olinadi. Bu faqat uch fazali yuklama
uchun. Bir fazali uchun barcha o’tkazgichlar kesimi,
bir xil bo’lishi kerak.
Mukammal muvozanatli yuklama bilan nol
o’tkazgichda hech qanday tok bo’lmasligini bildik.
Agar fazalardan birortasi uzilsa, nolning kesimi, 2
fazadan qolgan tokka to’liq bardosh beradi.
Shunday qilib, nol o’tkazgichlarning kesimi,
qoidalarda talab qilinadigan faza o’tkazgichlarining
yarmi bo’lishi ham, neytral o’tkazgichda, tokning
ortiqcha yuklanishidan himoya qilishga qodir.
107-savol: ostki isitish nima uchun kerak?
Agar pechat platadagi BGA mikrosxema yoki chipini,
fen yordamida qizigan havo bilan mikrosxemani
puflansa, u holda mikrosxema faqat yuqoridan isiydi.
Agar mikrosxemani nafaqat yuqoridan, balki ostki
isitish yordamida pastdan ham isitilsa, vaziyat yaxshi
tomonga o’zgaradi.
Bunday holatda, plata va mikrosxema ham har
tomondan qiziydi: pastdan ham, yuqoridan ham.
Qalay va elektron plata, chip kabi bir xilda issiq
bo’ladi.
Natijada, qalay pastdan va yuqoridan bir vaqtning
o’zida eriydi, bu esa elektron plataning
o’tkazgichlarni uzilish xavfini kamaytiradi.
Ostki isitishsiz, fen bilan qizdiradigan bo’lsak, platani
bir joyi juda qiziydi, bir joyi qizimaydi. Harorat
ta’sirida modda kengayishi tufayli, fen bilan
qizdirilgan joylarda, plata kengayadi va yomon
oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Plata shishadi va qatlamlar orasidagi aloqalarni
buzadi, chunki mobil telefonlar va kompyuterlarning
platalari ko’p qatlamli qilingan. Pastki isitish
yordamida plata butun maydon bo’ylab teng ravishda
isitiladi, shuning uchun yomon oqibatlarning oldini
olish mumkin.
108-savol: Lobaratoriya transformatori haqida
LATR kichik quvvatli avtotransformator bo’lib,
iste’molchiga uzatilayotgan bir yoki uch fazali
o’zgaruvchan kuchlanishni rostlash uchun
mo’ljallangan. Latr ham boshqa tarmoq
transformatorlari singari po’lat o’zakdan tashkil
topgan.
LATR da faqat birlamchi cho’lg’am bo’ladi va bu
birlamchi cho’lg’amni bir qismi ikkilamchi cho’lg’am
vazifasini bajarib beadi. Ikkilamchi cho’lg’amni
o’ramlar soni, foydalanuvchi personal tarafidan burab
rostlanishi mumkin. Shunisi bilan LATR boshqa
transformatorlardan farqlanadi.
Ikkilamchi chulg’amdagi kuchlanishni rostlash uchun,
LATR ni konstruksiyasini ustki qismida buraydigan
murvatini bilan o’zgartiriladi. Bu murvat o’ramlar
ustida sirpanib yuruvchi cho’tkaga ulangan bo’ladi.
Murvatni burasak cho’tka o’ramlar orasida o’tib,
chiqish kuchlanishini o’zgartiradi.
Sirpanuvchi bu cho’tka to’g’ridan to’g’ri ikkilamchi
chiqishdan biriga ulangan bo’ladi.Ikkinchi ikkilamchi
chiqich, tarmoqni kirishi bilan umumiy ulangan
bo’ladi.
LATR chiqish kuchlanishi, kirish kuchlanishidan ko’p
yoki oz bo’lishi mumkin. Masalan bir fazalik uchun
0-250 volt diapazonda kuchlanishni regulirovka
qiladi. Chiqich kuchlanishi sinusoida shaklida bo’ladi.
109-savol: kuchlanish nimaga 220V emas?
Elektr tarmoqlari belgilangan chegaralar doirasida
ishlashi kerak - mos ravishda 220 V, 380 V.
Kuchlanishni me’yoridan kichik og’ishlarga yo’l
qo’yiladi: uzoq muddatli - 5% gacha, qisqa muddatli -
10% gacha.
Kuchlanishi og’ishi sabablari:
1) Liniyada nolni uzilishi;
2) Yaqin atrofdagi yuqori kuchlanish liniyasidagi
avariya;
3) Yuqori quvvatli elektr iste’molchilarini keskin
o’chishi;
4) Elektr taqsimlash podstansiyasida buzilishlar;
5) Transformatorlarning ishlashidagi buzilishlar;
6) Perekos faza, fazalar bo’yicha teng bo’lmagan
yuklamalar;
7) Eskirgan elektr uzatish liniyalari yoki podstansiya
uskunalari;
8) Eskirgan elektr tarmoqlari, ularga etarli darajada
texnik xizmat ko’rsatilmaganligi;
9) Avariya natijasida fazalardan biri uzilib nolga
tutashuvi kuchlanish ortib ketishiga olib keladi;
110-savol: kuchlanish relesi nimaga ishlatiladi?
Kuchlanish relesi tarmoqda kuchlanish og’ishidan
maishiy texnika jixozlarini himoya qilish uchun
qo’llaniladi. Kuchlanish relesidan foydalanish qimmat
turuvchi apparatlarni buzilish xavfini sezilarli
darajada pasaytiradi.
Keng tarqalgan hodisa kuchlanish tushib yoki
ko’tarilib ketishi sabablardan– bu nolni uzilib qolishi.
Bunda bitta fazada kuchlanish 220 voltdan ancha
tushib ketadi. Boshqasida aksincha kuchlanish ortib
ketib 380 voltgacha borib qoladi.
Kuchlanish relesini ulanish sxemasi iste’molchi
quvvatiga qarab o’zgarishi mumkin. Iste’mol quvvati
oz bo’ladigan bo’lsa kuchlanish relesiga manba faza
va nolni ulash yetarli, agar iste’mol toki ko’p
bo’ladigan bo’lsa kontaktor orqali ulanadi. Kontaktor
orqali ulanmasa kuchlanish relesini kontaktlari katta
tokni ko’tarmay erib ketishi mumkin.
Bluetooth
Bluetooth qisqa masofadagi statsionar va mobil
qurilmalar o'rtasida ma'lumot almashish va shaxsiy
tarmoq(PAN) qurish uchun foydalaniladigan qisqa
masofali simsiz texnologiya standartidir. Eng ko'p
ishlatiladigan rejimda uzatish quvvati 2,5 millivatt
bilan cheklangan , bu esa 10 metrgacha (33 fut) juda
qisqa masofani beradi.
U 2,402 gigagertsdan 2,48 gigagertsgacha bo'lgan
diapazonlarida radio to'lqinlaridan foydalanadi . U
asosan simli ulanishlarga muqobil sifatida, yaqin-
atrofdagi portativ qurilmalar o'rtasida fayl almashish
va mobil telefonlar va musiqa pleyerlarini simsiz
minigarnituralar bilan ulash uchun ishlatiladi .
Bluetooth telefonlar, dinamiklar , planshetlar, media
pleerlar, robototexnika tizimlari, noutbuklar va o'yin
konsoli uskunalari, shuningdek, ba'zi yuqori
aniqlikdagi minigarnituralar , modemlar , eshitish
apparatlari va hatto soatlar kabi ko'plab
mahsulotlarda mavjud .
Bluetooth protokollari qurilmalar o'rtasida
xizmatlarni topish va sozlashni soddalashtiradi.
Bluetooth qurilmalari taqdim etayotgan barcha
xizmatlarni reklama qilishi mumkin. Bu xizmatlardan
foydalanishni osonlashtiradi.
Wi-fi
Wi-Fi IEEE 802.11 standartlar oilasiga asoslangan
simsiz tarmoq protokollari oilasi boʻlib, ular odatda
qurilmalarning mahalliy tarmogʻiga ulanishi va
Internetga kirish uchun qoʻllaniladi. Mos qurilmalar
simsiz ulanish nuqtalari orqali bir-biriga, shuningdek,
simli qurilmalar va Internetga ulanishi mumkin.
Wi-Fi-ning turli versiyalari turli xil IEEE 802.11
protokoli standartlari bilan belgilanadi, turli radio
texnologiyalari radio diapazonlarini, erishish mumkin
bo'lgan maksimal diapazonlarni va tezliklarni
aniqlaydi. Wi-Fi ko'pincha 2,4 gigagerts (120 mm)
UHF va 5 gigagerts (60 mm) SHF dan foydalanadi.
Wi-Fi 4 va undan yuqori standartlar qurilmalarga
transmitterlar va qabul qiluvchilarda bir nechta
antennalarga ega bo'lish imkonini beradi. Bir nechta
antennalar uskunaga bir xil chastota diapazonlarida
ko'p yo'nalishli tarqalishdan foydalanishga imkon
beradi, bu esa ancha yuqori tezlik va uzoqroq
masofani beradi.
Li-Fi
Li-Fi - bu simsiz aloqa texnologiyasi bo'lib, u
qurilmalar o'rtasida ma'lumot va joylashishni uzatish
uchun yorug'likdan foydalanadi. Li-Fi yorug'lik aloqa
tizimi bo'lib, u ko'rinadigan yorug'lik , ultrabinafsha
va infraqizil spektrlar orqali yuqori tezlikda
ma'lumotlarni uzatishga qodir .
Yakuniy foydalanuvchi nuqtai nazaridan texnologiya
Wi-Fi- ga o'xshaydi - asosiy texnik farq shundaki, Wi-
Fi ma'lumotlarni uzatish uchun antennada
kuchlanishni keltirib chiqarish uchun radio
chastotasidan foydalanadi, Li-Fi esa yorug'lik
intensivligini modulyatsiya qilishdan foydalanadi.
Li-Fi elektromagnit shovqinlarga sezgir bo'lgan
joylarda (masalan , samolyot kabinalari , kasalxonalar
yoki harbiylar) ishlay oladi.
111-savol: qanday qilib elektr motor teskari
aylanadi?
Asinxron elektr motorni magnit maydonida aylanish
yo’nalishi, unga berilayotgan fazalar ketma-ketligiga
bog’liq. Berilayotgan fazalar ketma ketligini o’rnini
almashtirib, valni aylanish yo’nalishini o’zgartirsa
bo’ladi.
Stator chulg’ami qanday ulanganligidan qat’iy nazar
yulduz yoki uchburchak. Masalan, agar A,B,C
fazalarni, kirish 1,2,3 klemniklarga muvofiq bersak,
aylanish soat strelkasi bo’ylab bo’ladi (faraz, taxmin
qilaylik) agar 2,1 va 3 klemmalarga ulasak soat
strelkasiga qarshi aylanadi.
112-savol: elektr matorni quvvatini aniqlash?
Elektr motorni texnik xujjatlari yo’q bo’lsa,
quvvatini qanday aniqlash mumkin?
Elektr motorni 10 minut to’la quvvat bilan ishlatiladi.
Hisoblagich ko’rsatgichi elektr motor yurgizuguncha
yozib olinadi, 10 minut ishlagandan keyin
hisoblagichni yangi ko’rsatgichini olinadi va farqni
ayirib yuborish yo’li bilan xisoblanadi.
Chiqqan sonni 6 ga ko’paytiramiz (1 soat = 60 minut
bo’lganligi uchun). Olingan natija elektr motorni kvt
dagi quvvatini ifodalaydi.
113-savol: yerlashtirgich uchun kabel tanlash?
Yerlashtirgich o’tkazgichini to’g’ri tanlash, xavsizlik
darajasini oshiradi. Yerlashtirgich uchun monolit yoki
ko’p tolali mis otkazgichlardan foydalanish kerak.
Bunda kabel o’tkazgichini ko’ndalang kesimini to’g’ri
tanlash muhim hisoblanadi.
Qoidaga ko’ra iste’molchiga ulangan faza o’tkazgichi
ko’ndalang kesimi qanday bo’lsa, yerlashtirgich
o’tkazgichini ko’ndalang kesimi ham shunday bo’lishi
kerak. Bunday olinishiga sabab avariya vaqtida,
xavfli potensial kuchlanish yerlashtirgich o’tkazgichi
bo’ylab ketadi, shunda kuchlanishni ko’tarishi kerak.
Yana qatiy talablardan biri yerlashtirgich izolyatsiyasi
sariq yashil yolli bo’lishi kerak. PUE da alyumindan
foydalanish ta’qiqlangan. Sababi alyumin havoda
oksidlanib qoladi, kontakt va bolt bilan qotirilgan
joylari oksidlanlanish natijasida qarshilik oshadi.
Oksidlanganidan keyin himoya xaqida gap bo’lishi
mumkin emas.
Alyuminni uzilib qolish extimoli yuqori, 8-9 marta
buksangiz uzilib qoladi mis esa 80 martadan ortiq
bukilishga bardosh beradi. Misdan foydalanishiga
sabab mis ancha qattiq, klemniklarda qotirilganda
ezilib ketmaydi.
114-savol: stablizator orqali elektr hisoblagich
ko’p elektr energiya hisoblaydimi?
Kuchlanish stabilizatori ishlashini uch xil holatda
ko’rib chiqamiz:
1) Aytaylik, tarmoqda - aniq 220 volt. Bunday holda,
stabilizator xuddi transformator singari ishlaydi.
Transformatsiya koeffitsiyenti "1" ga teng. Ammo
stabilizator ideal qurilma emas, u ichki qarshilikka
ega, ya’ni energiyani ma’lum bir qismi issiqlikka
aylanib yo’qotiladi.
2) Tarmoqning past kuchlanishiga ega bo’lgan
variantni ko’rib chiqaylik, masalan, 190 volt. Biz
stabilizatorni yoqamiz. chiqishda 220 volt bo’ladi. Biz
190 volt oldik, 220 volt qildik, uydagi barcha jihozlar
yaxshi ishlaydi. Ehtimol, biz elektr energiyasini
tejashga muvaffaq bo’ldik?
Afsuski yo’q. Yuklamani quvvatlantirish uchun,
stabilizator kirishda ko’proq tok kuchidan
foydalanadi, energiyani saqlanish qonuni ishlaydi.
Kuchlanish pastlasa tok kuchi ortadi.
3) Tarmoqda kuchlanish ortgan holatni ko’raylik,
masalan, 250 volt bo’lgan variantni ko’rib chiqamiz.
Biz stabilizatorni yoqamiz. Qurilmaning chiqishida
kuchlanish 220 volt. Uydagi barcha jihozlar yaxshi
ishlaydi. Balki bizda elektr quvvati ko’p bo’lgandir?
Yaxshiyamki, yo’q.
Yuklamani quvvatlantirish uchun, stabilizator kirishda
kamroq tok kuchidan foydalanadi, energiyani
saqlanish qonuni ishlaydi. Kuchlanish oshsa tok kuchi
kamayadi. Biroq, stabilizatorning o’zi ham
energiyaning kichik qismini iste’mol qiladi.
Ko’rinib turibdiki stabilizator kirishida qabul
qilganidan ko’ra ko’proq yoki ozroq elektr
energiyasini bera olmasligi aniq bo’ldi. Demak
hisoblagich ham ko’p elektr energiyasi hisoblamaydi.
115-savol: chastota nimaga 50Hz olingan?
Elektr energetika sanoatida, elektr tokini tarqatish va
uzatishda standart 50 va 60 Hz chastotadan
foydalaniladi. MDH, yevropa mamlakatlari 50 Hz,
Amerika qit’asi 60 Hz chastotali standartni qabul
qilgan. Bu kattaliklarni qayerdan olinganini ko’rib
chiqaylik.
O’zgaruvchan tok ishlab chiqaruvchi generator, 3000
aylanish/minut, va undan ortiq chastota bilan
aylanadigan rotor bilan jihozlangan. Generatorlar par
va suv bilan Harakatlanishga mo’ljallangan.
Natijada generatorlar ishlab chiqargan 50 Hz
chastotada lampalar pirpiramaydi, inson ko’zi
pirpirashni sezmaydi, agar chastota 30 Hz bo’lganda
bemalol lampani pirpirashini ko’z bilan sezish
mumkin bo’lardi.
Ikki qutbli o’zgaruvchan tok generatori 3000-3600
aylan/min. aylanish chastotasi bilan xarakterlanadi.
Aynan shunday ishlashi natijasida 50-60 gers
chastotani beradi. Bu ko’rsatgichlar generatorni
normal ishlashi uchun kerakli hisoblanadi.
117-savol: bir fazali va uch fazali ulanishda
tokning harakati?
Bir fazali(Yulduzcha ulanish)
Elektr tokining harakati uchun berk zanjir bo’lishi
kerak, shuning uchun bir fazali tarmoqda elektr
jihozlarga faza va neytral o’tkazgichlar ulanadi.
Bundan tashqari elektr o’tkazgichda nolni vazifasi,
faza kuchlanishini tenglashtirishdir.
Transformator chiqishidan tok faza o’tkazgichi
bo’ylab kelib yuklama orqali o’tadi va neytral bo’ylab
transformator yulduz ulanish sxemasining o’rta
nuqtasiga qaytadi.
Uch fazali(Uchburchak ulanish)
Turli xil yuklamalarda, turli fazada nol o’tkazgich
bo’ylab tenglikni yuzaga keltiruvchi tok oqadi. Shu
sabab neytral uzilgan vaqtlarda rozetkadagi
kuchlanish 380 volt oralig’ida o’zgarishi mumkin.
Bir xil quvvatdagi iste’molchilarda tok har bir fazada
bir xil va bir biridan 120° ga siljiganligi uchun neytral
toki yo’q. Shuning uchun uch fazalik elektr
motorlarda nol ulanmaydi.
Elektr motorlarni qanday ulashingizdan (uchburchak
yoki yulduz muhim emas) nol o’tkazgichsiz
ishlayveradi. Nol kerak emas, sababi yuklama
simmetrik, fazalardagi tokning vektor yig’indisi nolga
teng.
116-savol: elektr motor pasportida qaysi quvat
yozilgan?
Istalgan elektr jihoz va maishiy texnika qurilmalari
iste’mol qilgan elektr quvvatni hisoblashda elektr
tokining to’la quvvatini hisobga olinadi.To’la quvvat
tushunchasi deganda elektr toki iste’molchisi
ishlatgan aktiv va reaktiv quvvat nazarda tutiladi.
Aktiv quvvat(Vt), Reaktiv quvvat(VAr) va To’la
quvvat(VA) da o’lchanadi. Har xil elektr
iste’molchilarimiz, aktiv va reaktiv energiyasi bor
elektr zanjirida ishlaydi. Bu ikkala aktiv va reaktiv
quvvatlar bir biri bilan o’zaro quvvat koeffitsiyenti
cos (fi) bilan bog’lanadi.
cos(fi) asinxron elektr motorning quvvat koeffitsiyenti
deb ataladi. cos(fi) bu tok va kuchlanish o’rtasidagi
fazalar farqi. Asinxron elektr motor vali nominal
yuklama va nominal kuchlanish manbasida quvvat
koeffitsiyenti cos(fi) elektr motor pasportida
ko’rsatilgan kattalik bilan bir xil bo’ladi.
Misol uchun, elektr motorni pasportsida, val
yuklamasi 0,75 kVt. quvvat koeffitsienti 0,8. Elektr
motorni foydali ish koeffisiyenti 79 % ko’rsatilgan.
Elektr motorning samaradorligi 79% ni tashkil qilgani
uchun, nominal yuklamada elektr motor tomonidan
iste’mol qilinadigan aktiv quvvat 0,75 kVt dan ortiq,
ya’ni elektr motor aktiv quvvatini foydalik ish
koeffisiyentiga bo’lamiz (kVt/FIK), 0,75 / 0,79 = 0,95
kVt bo’ladi.
Endi bu elektr motorni to’la quvvatini hisoblaymiz.
S= 0.95/Cos(fi) = 1.187 KVA. Bu yerda 0.95 elektr
motor iste’mol qilayotgan aktiv quvvat. cos(fi) to’la
quvvatni hisoblash uchun kerak bo’ladi.
USB
Universal Serial Bus ( USB ) - bu kompyuterlar,
tashqi qurilmalar va boshqa kompyuterlar o'rtasida
ulanish, aloqa va quvvat ta'minoti ( interfeys ) uchun
kabellar, ulagichlar va protokollar uchun texnik
xususiyatlarni o'rnatadigan sanoat standarti .
USB-uskunalarning keng assortimenti mavjud,
jumladan, 14 xil turdagi ulagichlar , ulardan USB-C
eng so'nggisi. USB tashqi qurilmalarni shaxsiy
kompyuterlar bilan aloqa qilish va elektr energiyasi
bilan ta'minlash uchun ulanishni standartlashtirish
uchun mo'ljallangan
Bilasizlarmi? Nima uchun televizorlarni ta’mirlash
yoki yoqish vaqtida ustalar saqlagich o’rniga
lampa ulab oladi?
Ushbu qurilma, birinchi navbatda, televizor
ustaxonalarida ta’minlash manbalarini ta’mirlash
bilan shug’ullanadigan ustalar uchun foydali bo’ladi.
Sodda qilib aytganda, bu qurilma oddiy cho’g’lanma
lampadan foydalangan holda quvvat cheklovchi
hisoblanadi. Ya’ni iste’mol tokini chegaralaydi
natijada ta’minlash manbai kuymaydi.
Ma’lumki, impulsli ta’minlash manbai yoki boshqa
istalgan qurilmalarni ta’mirlashda elektr zanjirlariga
ketma-ket qilib 40 dan 100 vattgacha bo’lgan
cho’g’lanma lampa ulanadi (uchlarini eshib skrutka
qilib ulanadi.
Agar platada qisqa tutashuv bor bo’lsa, lampa to’liq
nakalda yonadi va plata uchun yomon oqibatlarning
oldini oladi (agar siz 200 Vt lampa bilan sinab
ko’rmasangiz). Agar ta’minlash manbai soz
ishlayotgan bo’lsa, yorug’lik qisqa vaqt ichida yonadi
va o’chadi - demak hammasi yaxshi.
118-savol: ovoz kuchaytirgichlari uchun
tranzistor?
Tranzistor - bu elektr tebranishlarini hosil qilish va
kuchaytirish imkonini beruvchi yarim o’tkazgichli
qurilma. Uning yordamida siz har qanday elektr
signalini kuchaytirishingiz mumkin.
Xohlagan tranzistordan foydalanib kuchaytirgich
sifatida foydalanish mumkin, faqat ulanish sxemalari
o’zgarishi mumkin xolos. Kuchaytirgich yasash uchun
istalgan NPN tipli tranzistorni olaylik. Tranzistorlar
asosan umumiy emitter sxemasi bo’yicha ulanadi.
Ushbu (Umumiy emitter UE))sxema tranzistordan
maksimal darajada foydalanish imkonini beradi. U bir
vaqtning o’zida kuchlanishni ham, tokni ham
kuchaytiradi. Natijada, umumiy maksimal quvvat,
erishiladi.
Kirish signali baza+emitterga beriladi, chiqish
signalini kollektor+emitterdan olinadi ya’ni emitter
kirish va chiqish signali uchun umumiy bo’ladi.
Shuning uchun umumiy emitter deb nomlanadi.
Har qanday kuchaytirgichning asosiy maqsadi past
quvvatli signalni kuchliroq signalga aylantirishdir.
Shu bilan birga, uning shakli saqlanishi va
transformatsiya jarayonida buzilmasligi kerak. Aks
holda, ma’lumotlarning qisman yoki to’liq yo’qolishi
sodir bo’ladi.
119-savol: kabellarni quvurlarga yaqin montaj
qilish mumkinmi?
PUE da quyidagicha yozilgan:
2.1.57. Parallel yotqizish vaqtida simlar va
kabellardan quvurlarga boʻlgan masofa kamida 100
mm, yonuvchan yoki yonuvchan suyuqliklar va gazlar
boʻlgan quvurlarga - kamida 400 mm boʻlishi kerak.
Issiq quvurlarga parallel ravishda qoʻyilgan sim va
kabellar yuqori harorat taʼsiridan himoyalangan
boʻlishi yoki tegishli ishlashga ega boʻlishi kerak.
Nima sababdan PUE ta’qiqlagan?
1) Gaz quvuri yorilishi va yong’in chiqishi mumkin.
2) Kondensat va suv elektr kabelga oqib tushadi.
3) Kabel shikastlanish holatlarida, quvur kuchlanish
ostida qoladi.
4) Quvurni joyida siljishi, qo’zg’alishi kabelni
shikastlaydi.
5) Yaqin masofada gaz quvurini chaqmoq chaqsa,
yuqori potensial kabellarda ham yuzaga kelishi
mumkin.
6) Agar kabel gofrasiz yotqizilsa VVG kabel ham
vaqt o’tishi bilan izolyatsiyasi, xususiyatini yo’qotadi.
7) Gaz quvuri, quyosh ta’sirida qiziydi, konditsioner
katta quvvatli bo’lganligi uchun, kabel kesimi
ingichka bo’lsa ko’proq qiziydi, natijada kabel
izolyatsiyasi muddatini erta o’taydi.
120-savol: hisoblagich qancha yuklamaga
mo’ljallagan?
Hisoblagich modifikatsiyasida qancha yuklama
ko’tarishini yozilgan bo’ladi. Elektron bir fazalik
elektr hisoblagich 5 dan 60 ampergacha ishlaydi.
Bir fazalik elektr hisoblagich maksimal 60 amper
tokni ko’taradi. Chunki turar joy binolarida kamdan
kam holatlarda tok 60 amperdan ortishi mumkin.
121-savol: elektr energiya isrofini kelib chiqishi?
Elektr energiyasi, manbadan iste’molchigacha
bo’lgan masofada o’tkazgichlarda uzatilganda, doim
yo’lda sarflanadi.Elektr stansiyadan podstansiyagacha
yoki shitdan rozetkagacha va undan iste’molchigacha.
Umuman olganda bizning o’tkazgichimiz o’z
qarshiligiga ega, undan tok o’tganda qiziydi va
kuchlanish tushuvi yuz beradi.
Masalan: elektr choynakka suv quyib rozetkaga ulang,
bir minutdan keyin, rozetkaga ulangan kabelini ushlab
ko’ring, kabel sezilarli darajada issiq, to’g’rimi?
Undan 9 amper tok o’tdi xolos.
Istalgan o’tkazgichni qarshiligini osongina quyidagi
formula yordamida hisoblash mumkin: R = P*L/S
R -o’tkazgich qarshiligi, (Om).
P -(ro) o’tkazgichni solishtirma qarshiligi.
L -o’tkazgich uzunligi, (metr)
S -o’tkazgich ko’ndalang kesim yuzasi.
Misni solishtirma qarshiligi 0.018 Om*m/mm
2
Bu
degani kesimi 1 mm
2
, uzunligi 1 km, bo’lgan mis
kabelni bitta tolasini qarshiligi 18 Om. Kabel ikki
tolalik bo’lsa 36 Omga teng. Bir metr mis o’tkazgich
0.036 Om qarshilikka ega. O’tkazgich ko’ndalang
kesimi qancha katta bo’lsa, uning qarshiligi shuncha
kichkina bo’ladi.
122-savol: 3 fazalik elektr motorni 1 fazasi uzilsa
nima uchun kuyadi?
Uch fazalik elektr motorda qandaydir sabab bilan,
bitta faza yo’q bo’lib qolsa, uch fazalik elektr motor
bir fazalik ishchi rejimga o’tib qoladi. Normal uch
fazalik ish rejimida, statorni barcha cho’lg’amlaridan
( o’ramlaridan ) faza toki bir hil oqib o’tadi, ya’ni bir
biriga nisbatan 120 gradus siljigan holda, bu
aylanuvchi magnit maydonini hosil qiladi va rotorni
aylanishini ta’minlaydi.
Bu fazalardan biri uzilsa, tok va kuchlanishni teng
taqsimlanish muvozanat buziladi. Bunda agar
"yulduz" usulida ulangan bo’lsa, ikkita ch’olg’am
ketma ket ulangan bo’lib qolib umumiy tok oqib
o’tadi, uchinchi cho’lg’amda tok bo’lmaydi.
Bunday holatda magnit maydoni o’zgarib elektr
motorni aylantirishga yetarli bo’lmaydi, agar val
aylanmasa, puskovoy tok ortishi xisobiga
cho’lg’amlarni tezda qizib ketishiga olib kelib ,
izolyasiyasi buziladi va uch fazalik elektr motor
ishdan chiqadi.
123-savol: nimaga alyumin bilan mis ulanmaydi
1) Alyumin va misni temeratura ta’sirida kengayish
koeffitsiyenti har hil . Ular ulangan joy orqali tok oqib
o’tganda, har hil kengayadi, tok to’xtaganda esa har
hil sovuydi. Natijada kontakt bo’shab qoladi.
Oqibatda kontakt yomonlashadi va qizishga olib
keladi.
2) Alyumin sirti oksidlanib tok o’tkazmaydigan
plyonka qoplab qoladi va kontakt yomonlashadi.
3) Alyuminiy va mis qo’shilganda galvanik juftlik (
termo juft ) hosil qiladi, natijada elektrokimyoviy
korruziya yuzaga keladi. Bu jarayonni elektroliz ham
deyiladi.
Shuning uchun uyga kirayotgan elektr liniyasi
havodan tortilganda, alyumindan tortiladi, agar mis
o’tkazgich tortilsa shunchaki alyumin tolaga burab (
skrutka ) qilish mumkin emas. Yana bir sababi havo
orqali tortganda alyumin ancha yengil bo’lganligi
uchun qo’shimcha ustun yoki osma tross shart emas.
Ilgari ko’p guvohi bo’lardik. Nimaga uyda chiroq
yonib o’chyapti deb. O’zimizni uyda ham ko’p ochib
qolardi. Alyumin bilan mis ulangan o’tkazgichni
tomdan o’tgan joyidan qimirlatib yuborardik undan
keyin yonardi chiroq.
Amalda hamma biladi, alyumin o’tkazgichlar o’tgan
asrdan meros bo’lib qolgan. Hozirda PUE bo’yicha
uylarni elektr montaji uchun alyumindan foydalanish
ta’qiqlanadi. Mis o’tkazgichlar bilan montaj qilinishi
kerak.
124-savol: fazani rozetkadan olib, nolni yerdan
olsa boʻladimi?
Faza bor boʻlsa-yu, nolni yerdan olinsa, bu inson
hayoti uchun juda xavfli, faza yer bilan ulanib qolsa,
qadam kuchlanishiga tushib qolish ehtimoli bor,
oqibat oʻlimga olib keladi.
Shuning uchun nolni yerdan olmasdan, faza va noldan
iborat koʻp kilometrlik elektr uzatish liniyalari
tortiladi. Bu usulni odatda elektr hisoblagichni aldash
uchun qilingan ilgari.
Hozirgi elektr hisoblagichlarda, fazani oʻzini ulab,
nolni hisoblagichga ulamasdan yerdan olsangiz ham
hisoblayveradi. Bu tarzda elektr energiyasi tarmogʻiga
ulanish va foydalanish, oʻgʻirlik deb qaraladi va
jarimaga tortiladi.
125-savol: TEN ni quvvatini aniqlash?
TEN quvvatini aniqlash uchun bizga multimetr kerak
bo’ladi.TEN qizigan vaqtdagi qarshiligini o’lchab
uning quvvatini hisoblash mumkin. Bunda turli
koeffitsiyentlardan qochib aniq quvvatini aniqlaymiz.
TEN quvvatini hisoblashda kuchlanishni tok kuchiga
ko’paytirish kerak. P=U*I Bunda TEN ish jarayoni-
dagi, qizigan holatidagi tok kuchini multimetrda
aniqlaymiz.
Om qonunidan tokni topamiz I=U/R bu formulani,
yuqoridagi quvvatni aniqlash formulasidagi I tok
kuchini o’rniga U/R ni qo’yamiz. Demak P=U*U/R
Bu yerda U kuchlanish, R esa TEN qizigan vaqtdagi
qarshiligi.
Masalan: U=220V, R=22 Om.
Quvvat P = 220*220/22 = 2200Vt = 2.2kVt
126-savol: faza egilishi(perekos faza) nima?
Agar biz ideal elektr tarmog’ini ko’rib chiqsak, unda
har bir fazaning nol o’tkazgichga nisbatan kuchlanishi
220 voltga teng. Boshqa istalgan ikkita fazani
o’rtasidagi kuchlanish 380 voltga teng
Perekos faza bu, ya’ni fazada xatolik yuz berishi. Bu
hodisa bir yoki bir nechta fazaga, boshqalariga
nisbatan katta yuklama tushganda sodir bo’ladi.
Bunday holatda transformatorni quvvati pastlash
kuzatiladi.
Agar energiya iste’molchilarini fazalar bo’ylab
notekis taqsimlasangiz, fazalarning buzilishi yuzaga
keladi. Uch fazalik tarmoqda amalda doimo perekos
faza bo’ladi, faqat katta miqdorda bo’lmaydi.
127-savol: tovush karnayiga korpus nima uchun
kerak?
Dinamik (karnay) bu elektr signalni, tovush
to’lqinlariga aylantirib beradi. Dinamik ishlaganda,
siz dinamik diffuzorini xarakterli oldinga va orqaga
harakatini ko’rishingiz mumkin.
Diffuzor oldinga harakat qilganda, uning oldida
yuqori bosimli havo hududi hosil bo’ladi. (havo
shunchaki qisiladi) Shu bilan birga, dinamik orqasida,
havo uchun joy katta bo’lib qolib, past bosimli hudud
yuzaga keladi.
Natijada diffuzorni old va orqa tarafida, tovush
to’lqinlari yuzaga keladi va bu to’lqinlar to’qnashadi -
bu "akustik qisqa tutashuv"deb ataladi.
Bu tarzda yaxshi ovoz olish mumkin emas, past
chastotalarda aniq muammolar paydo bo’ladi (past
chastotali to’lqinlar eng uzun). Dinamikni hamma
chastotalarda yaxshi ishlashi uchun, bu tovush
to’lqinlarini to’qnashishini oldini olish kerak.
Shunda ular bir birini so’ndirib qo’ymaydi.
Umuman olganda dinamikni korpusga o’rnatish
orqali, ushbu muammoni hal qilish mumkin.
Dinamik korpusga o’rnatilganda, bu korpus old va
orqa tarafdagi to’lqinlar o’zaro akustik bosimiga yo’l
qo’ymaydi. Bitta to’lqin tashqariga qarab ketadi,
ikkinchisi esa korpusda qoladi.
128-savol: nima uchun transformator quvvati kvt
emas, kVa da o’lchanadi?
Transformatorlarga ulanuvchi, 3 turdagi Yuklamalar
bo’ladi: 1) Aktiv, 2) Induktiv, 3) Sig’imli
Aktiv iste’molchilarga misol cho’g’lama lampani
olaylik. Lampa o’zi orqali o’tgan tokni birdan
yorug’lik va issiqlik energiyasiga aylantiradi. Bunda
qanchadir miqdorda energiyani bir qismi lampadan
tarmoqqa qaytdi deb ayta olmaymiz.
Bu turdagi iste’molchilarni, aktiv yuklama deyiladi.
Uni quvvati vatt(Vt yoki kVt) da o’lchanadi.
Induktiv iste’molchilarga mis o’tkazgichda o’ramlari
bo’lgan qurilmalar, elektr motorlarni olsak bo’ladi.
Ular orqali oqib o’tgan tokni hammasi aylanishga
sarflanmay, sarflangan energiyani bir qismi
cho’lg’amda magnit maydoni hosil bo’lishiga
sarflanadi yoki mis o’tkazgichda yo’qoladi. Bu
yo’qolgan foydasiz energiyani reaktiv quvvat
deyiladi.
Elektr qurilmalarni to’la quvvati, aktiv va reaktiv
quvvatdan tashkil topgan bo’lib, Volt-Amper(VA
yoki kVA) da o’lchanadi. Transformator manba
bo’lgani uchun uning quvvati to’la quvvatda beriladi.
Shuningdek ishlab chiqaruvchilar qanaqa yuklamaga
ulanishini oldindan bilishmaydi. Transformator
manba bo’lsa ham energiyani bir qismini o’zi iste’mol
qiladi.
129-savol: uch fazali elektr motorni bir fazaga
ulanishi?
Normal uch fazali rejimda, statorni barcha uchta
o’ramlarida, kattaligi bir xil, faza toki oqadi, lekin bir-
biriga nisbatan 120 ° ga siljigan holda, bu rotorning
aylanishini ta’minlaydigan aylanadigan magnit
maydon hosil qiladi.
Fazalardan birida uzilish bo’lsa, muvozanatli tizim
buziladi, tok va kuchlanish qayta taqsimlanadi, bu
holda yulduz ulanishda ikkita o’ram ketma-ket
ulangan bo’lib qoladi.
Uch fazalik rejimda, Har bir o’ramdan, vaqt bo’yicha,
uchdan bir davrga siljigan tok oqib o’tadi. Agar
fazalardan biri yo’q bo’lsa, ikkita o’ramdan bitta tok
oqib o’tadi, uchinchi fazada tok bo’lmaydi. Bunday
ishchi rejimni bir fazalik deb ataladi.
Bunday vaziyatda magnit maydon shunchaki o’z
yo’nalishini o’zgartiradi, bu elektr motorni ishga
tushirish uchun yetarli bo’lmaydi, agar val aylana
olmasa, ishga tushirish tokini ortishi hisobiga stator
o’ramlari tezda qiziydi, o’ramlar izolyatsiyasi
shikastlanadi va uch fazalik elektr motor ishdan
chiqadi.
Sodda qilib aytganda. Fazalardan biri uzilganda, stator
o’ramlari yulduz usulda ulangan elektr motor toki,
uch fazali rejimga nisbatan 1,7-2 baravar oshadi.
Elektr motorlarini aksariyati, fazalardan birini
tasodifan yo’qolishidan kuyadi. Asinxron motorlarni
bunday muammolardan himoya qilish uchun himoya
qurilmalaridan foydalaniladi.
O’ta yorug’ oq yonuvchi svetodiodlar.
O’ta yorug’ yonuvchi svetodiod lampalar va
svetodiodlar haqida ko’pchiligimiz bilamiz. Bu
turdagi svetodidlarni birinchi navbatda qiziq tarafi
kam energiya sarflab, nur uzatish Xarakteristikasi
yuqoriligida.
Svetodiod mexanik ta’sirlarga juda chidamli,
vibratsiya va silkinishlarni pisand qilmaydi.
Yana bir muhim yaxshi sifatlaridan biri, elektr
manbasi berilishi bilan o’sha ondayoq nur taratishni
boshlashi hisoblanadi.
Bilasizmi? Svetodiod o’z o’zidan oq nurni chiqarib
bera olmaydi, nimaga desak fizikadan ma’lumki oq
rang barcha ranglarni yig’indisi hisoblanadi. Nur
taratuvchi diodlar esa bitta rangni chiqarib beradi.
Oq rang xosil qilish uchun ko’k rangli svetodiod
kristalini lyuminafor qatlam surkab, ko’k nur tasirida
sariq va qizil ranglar chiqaradi. Natijada bu uch hil
rang aralashib oq rang olinadi.
130-savol: kuchlanishni stabilashtirish?
Bugungi kunda doimiy tokni, ko’paytirib yoki
pasaytirib beruvchi juda ko’p impulsli o’zgartirgichlar
bor. Bu o’zgartirgichlarni «DC DC convertor» deb
ataladi.
Bu turdagi DC DC convertorlarni FIK foydali ish
koeffitsiyenti yuqori (92 %) bo’lganligi sababli,
manbani batareyadan olganda maksimal uzoq muddat
yo’qotishlarsiz ishlash mumkinligidir.
LM2596S modeldagi DC DC convertorni olaylik.
Convertor kirishiga 3.2 – 46 volt oralig’ida istalgan
kuchlanishni ulab, chiqishda 1.25 – 35 volt (0-3
Amper) oralig’idagi yuqori aniqlikda, kerakli
kuchlanishni sozlab olish mumkin.
131-savol: nima uchun Alyumin elektr montajida
ta’qiqlanadi?
PUEga asosan alyumin kabel va o’tkazgichlar kesimi
16 mm
2
dan kichkina bo’lsa montajda foydalanishga
ruxsat etilmaydi.
Alyuminni kamchiliklari:
1. Vaqt o’tishi bilan alyumin korruziyaga
bardoshligini yo’qotadi. Mexanik mustaxkam emas.
2. Alyumin o’tkazgich osongina shikastlanishi
mumkin, shuning uchun havo orqali tortish
taqiqlanadi.
3. Uy montaji vaqtida murakkablik keltiradi, masalan
ko’proq buralsa, mo’rtligi sababli bexosdan uzilishi
yoki uzilmagan taqdirda ham bilinmagan bilan vaqt
o’tishi bilan bu natijasini ko’rsatadi.
4. Davomli uzoq vaqt foydalanilganda alyumin
o’tkazgich juda qiziydi.
5. Alyumin yumshoq metall bo’lganligi uchun vaqt
o’tishi bilan ulangan joylari bo’shab qoladi va
qizishni boshlaydi.
6. Alyumin tolali o’tkazgichni bir necha marta
buksangiz uziladi, iste’molchi quvvati ortib ketsa, tez
tez qizib tursa uzilib qoladi.
7. Alyuminni sirti oksidlanib, plyonka bilan qoplanib
qoladi, plyonka qoplagan alyumin o’tkazgichni
qarshiligi ortib ketadi, oqibatda ulangan joylar
qizishga olib keladi.
8. Elektr o’tkazuvchanligi misga nisbatan ikki barobar
kam.
9. Ishlash muddati uzoq emas 20-25 yil, undan keyin
oksidlanish va qizish natijasida yong’in havfi ortadi.
132-savol: kuchlanish bilan EYUK ni farqi?
Cheksiz quvvatga ega elektr energiyasi manbai
mavjud deylik, unda ichki qarshilik yo’q. Elektr
zangiriga yuklama ulangan bo’lsin. Bunday holda,
EYUK va kuchlanish bir xil darajada teng desak
to’g’ri bo’ladi, ya’ni bu tushunchalar o’rtasida hech
qanday farq yo’q.
Biroq, bu ideal sharoit real hayotda uchramaydi. Real
hayotda elektr manbasining ichki qarshiligi hisobga
olinadi. Bu holda, EYUK va kuchlanish bir biridan
farq qiladi.
Iste’molchi ulanmagan 1.5 voltlik batareya kattaligini
EYUK deyishimiz mumkin. Barateyaga lampa ulasak,
kuchlanish tushuvi sodir bo’ladi, kuchlanish 1 voltga
tushib qoladi. Bu kuchlanish deyiladi.
Demak elektr manbasiga yuklama ulaganimizda,
kattalik past bo’lsa bu kuchlanish deyiladi.
Elektr yurituvchi kuch, elektr manbasiga bog’liq,
kuchlanish esa zanjirdan oqayotgan tok va ulangan
iste’molchiga bog’liq. Kuchlanish va EYUK o’lchov
birligi Volt.
133-savol: multimetrdagi impuls generator
funksiyasi?
To’g’ri burchakli impuls generatori, 5 volt amplituda,
50 gerts chastotada impuls generatsiya qilib beradi.
Bu funktsiya kuchaytirgich kaskadlarini tekshirish
uchun, yani kuchaytirgich signalni kuchaytiryaptimi
yoki o’tkazib yuboryaptimi bilish uchun ishlatiladi.
Masalan: kompyuter kolonkasida ovoz yo’q.
Multimetrni kompyuter kolonkasiga ulaymiz, agar
ovoz eshitsak, kolonka but bo’ladi.
134-savol:diodni nimadan tuzilganini aniqlash?
Kremniyli va germaniyli diodlarni bir biridan farqini
ajratish uchun bizga raqamli multimetr kerak bo’ladi.
Multimetrni diodni o’lchash rejimiga qo’yamiz.
Multimetni musbat qizil shupini diodni anodiga,
manfiy qora shupini esa diodni katodiga ulaymiz.
Agar mulimetr kuchlanishni 0.6 dan 0.7 voltgacha
oralig’ida ko’rsatsa Kremniy va 0.25 dan 0.3
voltgacha oralig’ida ko’rsatsa Germaniydan
tayyorlangan diod bo’ladi.
135-savol: diod ko’prigini qanaqa dioddan qilgan
yaxshi?
Agar oddiy ta’minlash manbai bo’lsa har ikki
dioddan ham foydalansa bo’laveradi. Agar impulsli
ta’minlash manba’i yig’iladigan bo’lsa shottki diodi
kerak bo’ladi.
Sababi shottki diodi yuqori darajada tez ochilib
yopiladi, bir holatdan ikkinchi holatga tez o’tadi, bu
esa impulsli ta’minlash manbalarida chastotani
ko’tarish imkonini beradi.
Shottki diodida kuchlanish tushuvi past bo’lganligi
(shottki diodida 0.2 volt, oddiy diodlarda 0.7 volt
atrofida) sababli yo’qotishlar kam bo’ladi, natijada
qizish ham yo’q bo’ladi.
Shottki diodi nozik bo’ladi teskari kuchlanish ortib
ketsa oniy lahzada kuyadi, oddiy diodlar kuymay sabr
qilib turadi, ishchi holatini saqlab qoladi.
136-savol: faza va liniya kuchlanishi farqi?
Generator cho’lg’ami "yulduz sxemasi bo’yicha
ulanadi va o’ram oxirlari bir nuqtaga yig’iladi (yulduz
markaziga) bu yig’ilgan joyni neytral yoki generatorni
nol nuqtasi deb ataladi. Generator o’ramini ikkinchi
uchlari L1, L2, L3 liniya o’tkazgichlariga ulanadi. Nol
nuqtaga N neytral o’tkazgich ulanadi.
Istalgan fazalardan(L1, L2, L3) biri va N nol
o’rtasidagi kuchlanish faza kuchlanishi deyiladi. Uch
fazalik tarmoqda faza kuchlanishi 220 voltga teng (
faza va neytral o’tkazgichlar o’rtasidagi kuchlanish)
Uch fazalik tarmoqda L1 va L2, L2 va L3, L1 va L3
fazalar o’rtasidagi kuchlanish liniya kuchlanishi deb
ataladi. Bu kuchlanishlar o’rtasidagi kuchlanish
quyidagi formula orqali kelib chiqadi.
U
lin
= 1,732 * U
faz
Masalan: 380 = 1,732 * 220
Liniya kuchlanishi faza kuchlanishiga nisbatan 1,73
marotaba katta bo’ladi.
137-savol: yerlashtirgichni ulashda qarshilik?
Himoya yerlashtirgich me’yoriy qarshiligi PUEda
ko’rsatilgan:
1) Xonadonlar uchun 10 om.
2) Quvvati 100 kVA gacha elektr qurilmalarda 4
Omdan oshmasligi kerak.
3) Telekommunikatsiya 2 Om,
4) Server qurilmalari 1 Omdan oshmasligi kerak.
138-savol: ta’minot manbai uchun qarshilik?
Om qonuni R=U/I formulasiga asosan kerakli
qarshilikni hisoblab olsa bo’ldi. Kuchlanish tushuvi
3V va tok kuchi 0.05A bo’lgan hol uchun ko’rib
chiqamiz.
Misol: U
0
=15V, U=12V, I=0.05
∆U=U
0
-U=15-12=3V, R=U/I=3/0.05=60 Om
139-savol: nimaga yerlashtirgich uchburchak
shaklda qilinadi?
Uchta elektrod bir joyda kam maydonni egallaydi,
bunday konstruktsiyada har bir qoqilgan elektrod,
qolgan ikkita elektrod bilan ulangan bo’ladi, bu
elektrodlardan birini yemirilishi, shikastlanishi
konturni qarshiligi ortishiga olib kelmaydi,
yerlashtirgich ishchi holatda turaveradi.
Yerlashtirgichni bunday shakli anchayin ishonchli,
biroq biron bir me’yoriy hujjatda yozilmagan. Sifatli
materiallardan istalgan boshqa qulay konstruksiyada
ham tayyorlashga ruxsat etiladi. Eng asosiysi
yerlashtirgich elektr tokidan ishonchli himoyani
ta’minlasin.
140-savol: yerlashtirgich nima uchun kerak?
Inson teginishi mumkin bo’lgan har bir elektr qurilma
yerlashtirilishi kerak. Bu holatda qurilma korpusiga
tegib qolgan tok, yerga o’tib ketadi, insonga zarar
yetkazmaydi. Yerlashtirgich insonni elektr tokidan
jarohatlanishidan himoya qilish uchun qo’llaniladi.
Agar yerlashtirgich qarshiligi yetarlicha katta bo’lsa,
nosoz elektr qurilma ishlashda davom etadi, qurilma
korpusida xavfli potensial saqlanib qoladi, bu esa
yetarlicha xavfsiz bo’lmaydi.
Yerlashtirgichni o’zini o’rnatilishi elektr xavfsizligini
kafolatlamaydi. UZO sizni elektr toki ta’sirida
jarohatlanishdan ishonchli himoya qiladi.
Tok korpusga tegib utechka bo’lganda, yerlashtirgich
orqali yerga tok o’tishi bilan UZO o’sha zahoti tok
sizishini aniqlaydi, hatto tok juda kichik (10 mA, 30
mA) bo’lsada va tezda nosoz qurilmani tarmoqdan
o’chiradi.
141-savol: diod ko’prigidan olingan o’zgarmas tok
nimaga 311V bo’ladi?
O’zgarmas tokda vaqtni har qanday momentida
kuchlanishni kattaligi doimiy bo’ladi. O’zgaruvchan
tokda esa kattaligi sinusoida qonuni bo’yicha
o’zgaradi. O’zgaruvchan tokda davrning amplituda
kattaligi va joriy kattaligi degan Xarakteristikasi
paydo bo’ladi.
Amplituda kattaligi bu yarim to’lqinda kuchlanishni
maksimal eng yuqori kattaligi va buni faqat
ossilografda ko’rish mumkin. Kuchlanish
o’zgaruvchan tokda 0V dan 311V gacha o’zgarib
turadi. Ta’sir etuvchi joriy kattaligi esa 220V bo’ladi.
Agar o’zgaruvchan kuchlanishni diodli ko’prik orqali
o’tkazsak, kuchlanishni kattaligi nolga tushmaydi
doim amplituda kattaligida turaveradi. Shuning uchun
o’zgaruvchan 220 volt kuchlanishni, o’zgarmas tokka
aylantirsa 311 volt kuchlanish bo’ladi.
142-savol: tranzistorni multimetrda tekshirganda
ko’rsatadigan raqam nimani bildiradi?
Tranzistorni multimetr yordamida sozligini va
kuchaytirish koeffitsiyentini aniqlash mumkin.
Tranzistor ikkita dioddan tashkil topganligi uchun,
tranzistorni tekshirishda multimetrni diodni tekshirish
( prozvonka ) rejimiga qo’yib olamiz.
Tranzistor ham diod ham P-N o’tishdan tashkil
topgan. Diodni asosiy hususiyati bir tomonlama
o’tkazuvchanligi. Shuning uchun multimetrni + qizil
shupini diodni anodiga tekkizib ulasak, multimetr
indikatorida raqamlarni ko’ramiz. Bu raqamlar P-N
o’tishdagi to’g’ri kuchlanishni millivoltlarda
ko’rsatadi.
hFE - Bu tranzistorni kuchaytirish koeffitsiyentini
ko’rsatadi.
Tranzistorni tekshirishdan avval, tranzistorni
datasheetiga qarab spravochnikdan tekshirilayotgan
tranzistorni kuchaytirish koeffitsiyentini bilib olish
kerak.
Multimetrni "hFE" rejimiga o’tkazib tranzistorni
maxsus joyga ulaymiz va displeyga qaraymiz.
Datashitida ko’rsatilgan koeffitsiyent bilan taqqoslab
olamiz.
143-savol: Kuchlanish tushuvi nima?
Kuchlanish tushuvi - bu atama elektr zanjirida,
kuchlanishni istalgan pasayishi bilan tavsiflanadi.
Barcha elektr zanjirlar, qanchalik oddiy bo’lmasin,
o’zi orqali o’tgan elektr toki oqimiga ma’lum bir
qarshilik ko’rsatadi.
Bu qarshilik elektr tokininig ishini anchagina
murakkablashtiradi va shu tarzda energiyani
so’ndiradi. Bu energiya sarfi, kuchlanishni
pasayishiga sabab bo’ladi, shuning uchun bu atamani
kuchlanish tushuvi deyiladi.
Masalan, oddiy bitta sxema 9 volt batareyada
ishlaydi, sxemada oddiy lampa va ulagich bor holos
deylik. Agar ulagich ulanmagan holda batareyadagi
kuchlanishini o’lchasak, multimetr taxminan 9 volt
kuchlanishni ko’rsatadi.
Agar ulagichni ulasak lampa yonadi, bunda
kuchlanish ham taxminan 1,5 voltga pasayadi.
Kuchlanishni bu pasayish bizga ma’lum kuchlanish
tushuvi deyiladi. Bu batareya lampani yoqishi
natijasida sodir bo’lyapti.
Zanjirdagi har bir komponent, o’tkazgichlar ham
elektr toki oqimiga ma’lum bir qarshilik ko’rsatadi va
bu kuchlanish tushuvini yuzaga keltiradi.
Biz avtomobil akkumulyatorlarni kuchlanishi 13,8-
14,5 volt oraligidagi ta’minlash manbai orqali
quvvatlaymiz, akkumulyatorimiz to’la 100%
quvvatlanganda esa 12,6 volt kuchlanishni beradi. Bu
yerda ham kuchlanish tushuvini hisobga olingan.
144-savol: kondensator sozligini tekshirish?
Multimetrda kondensator qarshilikni o’lchash
rejimiga qo’yib tekshiriladi. Kondensator soz bo’lsa,
tester strelkasi o’ng tarafga qarab og’adi, keyin teskari
tarafga qaytib nolga qarab tushadi. Keyin tester
shuplarini o’rnini almashtirib bu jarayonni yana qayta
ko’rishimiz mumkin.
Bu vaziyatda biz kondensator zaryad razryad
bo’layotganini kuzatamiz. Bu degani kondensatorni
sig’imi bor degani. Kondensator sig’imi qancha katta
bo’lsa, strelka shuncha ko’p og’adi va zaryad razryad
jarayoni shuncha sekin sodir bo’ladi.
Kondensator sig’imi kichik bo’lsa, deyarli strelkani
og’ganini sezmaslik ham mumkin. Kondensator
sig’imi kichik bo’lsa, pribor diapazonini qarshilikni
katta rejimiga qo’yib tekshiriladi.
145-savol: kuchlanish relesi qo’yish kerakmi?
Kuchlanish relesi kuchlanishni berilgan diapazonda
nazorat qiladi, o’chiradi-yoqadi.
Rele nimalardan himoya qiladi:
1. Past kuchlanishdan.
2. Kuchlanishni oshishi.
3. Nolni uzilishi
4. Kuchlanishni tez tez o’chishi.
Eslatma:Kuchlanish relesini albatta qo’yish kerak.
Kuchlanish o’ynashi bo’ladimi yo’qmi, yaxshisi
himoya bo’lgani yaxshi, keyin texnikani tashlab
yuborish yoki ustaga olib borgandan ko’ra.
146-savol: qadam kuchlanishi nima?
Ko’chada, ochiqlik joylarda yoki elektr uzatish
liniyalari atrofida, yerda uzilib yotgan kabellarni
ko’rganimizda unga yaqinlashmaslik kerak, chunki bu
xavfli bo’lishi mumkin.
Qadam kuchlanishi - bu kuchlanish, yerga uzilib
tushgan kabel yoki o’tkazgich yaqinida yuzaga keladi.
Yer yuzasi bo’lylab har tarafga yoyilib, bitta odam
qadami masofasicha, ikki nuqta orasidagi xavfli
potensialni yuzaga keltiradi (oddiy katta kishini
qadami 70 sm)
Bitta qadam orasidagi kuchlanish kattaligi,
kuchlanishga, o’tkazgich kontakt bo’lgan joygacha
masofaga va inson joylashgan yeriga bog’liq bo’lib
bir necha ming voltgacha yetishi ham mumkin.
Xavfli hududni tark qilish. Xavfsiz chiqish uchun
katta qadamlar bilan yugurib ketmaslik kerak. Qadam
uzunligi uzayganda, qadam kuchlanishi oshadi va
aksincha. Oyoqlar bir biriga yonma yon turganda
hayot uchun xavf solmaydi.
Yuqori elektr potensialidan chiqish uchun, oyoqlarni
bir biridan uzmasdan, mayda qadamlar bilan, oyoq
kafti o’lchami chegarasidan oshmasdan, siljib chiqish
kerak.
147-savol: akkumlyatorni quvvatlantirish haqida
Tokni kattaligi akkumulyatorni sig’imiga bog’liq
bo’ladi. Zaryadlash toki, akkumulyator sig’imini 10%
miqdoridan oshib ketmasligi kerak. Masalan:
Akkumulyator sig’imi 100 A/S bo’lsa, zaryadlash toki
10A dan oshmasligi kerak. Zaryadlash toki qancha
past bo’lsa, akkumulyator shuncha sekin
quvvatlanadi, biroq uzoq muddatga yetadi.
148-savol: dif avtomat nima uchun kerak?
Dif avtomat yoki differensial avtomat, himoya
qurilmasi hisoblanadi elektr tarmog’ida qo’llaniladi.
Difavtomat insonni elektr tokidan jarohat olishidan
saqlaydi va bir vaqtda elektr priborlarni ishlatishda
xavfsizligini ta’minlaydi, kabellar erib, yong’in kelib
chiqishiga yo’l qo’ymaydi.
Difavtomat kombinatsiyalashgan pribor bo’lib bitta
korpusda avtomat va UZO qurilmasi
mujassamlashgan. Difavtomat UZO va avtomatni
vazifasini bir vaqtda bajaradi. Xavfsizlik darajasi
maksimal ta’minlash nazarda tutilib, qisqa tutashuv,
yuklama ortib ketganda va tok utechka bo’lganda
iste’molchini o’chiradi.
149-savol: kondensator tanlash?
1) Kondensatorni kuchlanishiga e’tibor qaratamiz.
Aytaylik sizga 25 voltga kondensator kerak. Bunday
joyga kondensator kuchlanishi 16 volt yoki undan
pasini qo’yish mumkin emas. Bizga almashtirishga 25
volt yoki undan yuqorisini tanlash kerak.
2) Almashtiriladigan kondensatorni e’tibor qilishimiz
kerak bo’lgan keyingi parametr bu sig’imi. ko’pincha
biz sxemada tekislovchi kondensatorlarni
almashtiramiz, ya’ni kuchlanish pulsatsiyasini
tekislab to’g’rilaydi.
Ishlash prinsipi shundayki, sig’imi qancha katta
bo’lsa, shuncha yaxshi tekislaydi. Shuning uchun
almashtirishda sig’imini analogi topilmasa, sig’imi
kattasini tanlanadi, hech qachon kichigini
tanlanmaydi.
3) Maksimal ishchi temperaturasi. Bu holatda ham
yuqoridagi singari analog yoku parametri yuqorisi
olinadi.
150-savol: UZO ni yerlashtirgichsiz o’rnatish?
Agar qurilma yerlashtirilgan bo’lsa, tok utechka
paydo bo’lishi bilan, inson qurilma korpusiga
teginmasdan oldin UZO tarmoqni o’chiradi.
Shuning uchun UZO yerlashtirgichsiz ham ulanishi
mumkin lekin bunday sxemalar 100% havfsizlikni
kafolatlamaydi.
151-savol: nimaga faza kuchlanishi 220v va liniya
kuchlanishi 380v?
Hamma ish elektr energiyasi ishlab chiqarayotgan
generatorda. generator o’ramlari (Fazalar A, B, C) bir
biriga nisbatan 120 gradus burchak ostida joylashgan
bo’ladi.
Induktor yoki magnit (S va N harflari bilan
belgilanadigan) aylanganda elektromagnit maydoni
hosil bo’ladi. Magnit fazalardan birini yonidan
o’tayotganda, o’ramda maksimum 220V kuchlanishni
qo’zg’aydi, yuzaga keltiradi.
Bu vaqtda, boshqa faza -160V kuchlanishga
qo’zg’algan bo’ladi. Bunda liniya kuchlanishi U= 220
+ (-160) = 380V bo’ladi. Shuning uchun ikkita faza
o’rtasidagi kuchlanish 380 voltni beradi.
Bilasizmi? Tok aslida - dan + ga qarab harakatlanadi.
19 asrda, musbat zaryad tashuvchilarni harakat
yo’nalishi, elektr tokini yo’nalishi deb tushunilgan.
(U paytda metallarda tok faqat elektronlarga bog’liq
bo’lishligini bilishmagan.)
An’anaga ko’ra bu qonun saqlanib qolgan, hozirgi
kungacha ham, bu qonun bo’yicha metallarda tokning
harakati elektronlar harakatiga qarama qarshi deb
olingan.
152-savol: kuchlanish pastlasa nima qilish kerak?
Kuchlanishni nima uchun pastligini aniqlash kerak.
Agar mahalladagi transformatordan chiqqan uchta
fazada yuklamalar teng taqsimlanmasa qaysidir fazada
iste’molchi ko’payib tok ortadi, kuchlanish esa
pastlab ketadi. Qaysi fazada iste’molchi ko’p bo’lsa,
ozrog’iga o’tkazish kerak.
Transformator yuklama ko’payib ketib, transformator
eski, quvvati kichik bo’lib, hammada birdek
kuchlanish past bo’lsa, elektr tarmoqlariga murojaat
qilish kerak, transformatorni almashtirish kerak.
Kuchlanishni past bo’lishiga yana bir sabab
transformatordan uyingizgacha kelgan havo liniyasi
kesimi ingichka yoki masofa uzoq bo’lsa ham
kuchlanish pastlab ketadi.
Kuchlanishni ko’targani uyingizga stabilizator
o’rnating. Agar mahallada ko’pchilik stabilizator
o’rnatib olgan bo’lsa, kuchlanishni yana ko’tarish
imkonsiz bo’lib qoladi.
153-savol: kuchlanish relesini tanlash?
Kuchlanish relesini nominal toklari ham har hil
bo’ladi, huddi UZO va avtomat singari.
Kuchlanish relesini tanlashda quvvat bo’yicha 20-30
% qo’shimcha zahira bilan tanlanadi. Bu degani
sizdagi avtomat 25 amper tok o’tkazsa, siz 32 yoki 40
amperlik kuchlanish relesi tanlashingiz kerak.
Agar kuchlanish relesi kontaktlari kichik tok uchun
mo’ljallangan bo’lsa, masalan 8 kvt deylik. Agar
umumiy elektr iste’moli bu nominaldan ortadigan
bo’lsa, o’rtaga puskatel yoki kontaktor qo’yiladi.
Shunda kuchlanish relesi katta quvvatdagi
iste’molchilarni ham ko’taradi.
154-savol: yerlashtirgich kerakmi?
Yerlashtirgich yo’qligi nimasi bilan xavfli?
Ariston kontaktlariga suv tegsa, izolyatsiyasi yaxshi
bo’lmasa, korpusga o’tkazib u yaxshigina o’tkazgich
bo’lib qoladi. Unga tegingan odam tanasi orqali tok
oqib o’tadi, bu juda xavfli. Bundan tashqari yong’in
chiqish ehtimoli yuqori bo’ladi.
Yana shuni bilish kerakki, quvvati katta elektr
priborlarni metall korpusida zaryad yig’iladi.
Yig’ilgan zaryad qurilmani ichki detallarini va bakni
korroziyaga olib keladi, yerlashtirgich yordamida
qurilmani ichki detallarini ham buzilishlardan
saqlagan bo’lamiz.
Bunday yig’ilgan zaryadlarni yo’qotib turish kerak,
yani qurilmani yerlashtirish lozim. Shu tarzda barcha
zaryad yerga qarab ketadi, elektr qurilma butligini
saqlab qoladi. Bundan tashqari yerlashtirgich,
Qurilmamizni, momaqaldiroq va chaqmoq zarbidan
ham himoya qiladi. PUEga ko’ra UZO bor yoki
yo’qligidan qat’iy nazar, rozetka va elektr suv isitgich
albatta yerlashtirilgan bo’lishi kerak.
155-savol: avtomat tashlaversa nima qilish kerak?
Agar kirishdagi asosiy avtomat tashlab yuborayotgan
bo'lsa, shunchaki katta nominaldagi avtomat qo'yish
mumkin emas. Bu bilan xavf bartaraf qilinmaydi,
nima uchun avtomat himoyasi ishga tushayotgani
sababini aniqlash kerak.
1) Tarmoqqa juda ko'p, quvvati katta iste'molchilar
ulanganda, yuklama ortishi natijasida avtomat
tashlayotgan bo'lishi mumkin. Buni tekshirish uchun
tok kleshi yordamida, avtomat orqali o'tayotgan tokni
o'lchab oling, bu tok avtomat nominal tokidan ortib
ketgani yo'qmi?
2) Qisqa tutashuv sababidan o'chayotgani yo'qmi
tekshiring! Elektr iste'molchilarini navbati bilan
tarmoqqa ulab tekshiring! Qisqa tutashuv sabab
avtomat tashlayotgan bo'lsa, avtomat darhol himoyasi
ishga tushadi.
3) Ko'pincha avtomatni tashlab yuborishiga avtomatni
ichki mexanizmidagi nosozliklar ham sabab bo'ladi.
Ichki kontaktlaridagi nosozlik tufayli, yuklama oz
bo'lsa ham avtomat tashlab yuboradi.
Bunday holatda avtomatni analogiga nominali
hisoblanganigan bir xiliga almashtiriladi. Nominal
kattasiga almashtirish taqiqlanadi. Avtomat kabelni
himoya qiladi. Hech qanaqa rozetkaga ulangan
maishiy texnikani himoya qilmaydi. Nominali
kattasiga almashtirish kabel izolyatsiyasi erishiga olib
kelishi mumkin.
4) Ba'zan avtomat vintlarini qotirish yordam beradi.
Klemmalardagi kontakt yomonligi natijasida qizib,
avtomat tashlashiga sabab bo'lishi mumkin. Asosan
bunday holat avtomatga alyuminiy o'tkazgich
ulanganda yuz beradi. Alyuminiyda vaqti vaqti bilan
kontaktlarni tortib turish kerak, asosan katta
yuklamalarda qizish natijasida bo'shab qoladi.
Bo'shab qolgan kontakt qizib avtomat tashlashiga
sabab bo'ladi.
5) Atrof muhit haroratini ortishi. Yana bir holat, agar
shit quyosh nuri tushadigan joyda bo'lsa, kunning
issiq vaqtida qizib tashlayotgan bo'lishi mumkin.
Nima uchun bizda 220 V kuchlanish ishlatiladi?
SSSRda 60-yillarga qadar, elektr tarmog'ida 220 V
kuchlanishdan foydalanilmagan. Ammo, yangi
iste'molchilarning qo'shilishi tufayli elektr tarmog'i
ortib borayotgan yuklamaga bardosh bera olmadi,
shuning uchun tez-tez nosozliklar, avariya holatlari
sodir bo'lgan.
Muammoni hal qilish uchun mutaxassislar ikkita
variantni taklif qilishgan: birinchi holatda,
o'tkazgichlarning kesimini oshirish, ikkinchi
variantda, tarmoqdagi kuchlanishni 220 V ga oshirish
taklif qilingan.
Ikkinchi variant sarf xarajati kam bo'lganligi sababli,
oxir oqibat 220 V 50 Hz Yevropa standartidan
foydalanishga qaror qilingan. Agar hozir ham 110
yoki 127 volt kuchlanishdan foydalanganimizda edi,
elektr tokidan jarohatlanish juda kam bo'lar edi.
Nima sababdan 0 va faza bir biriga tegsa qisqa
tutashuv bo'ladi?
Agar elektr tarmog'ining, faza va noli kuchlanish
ostida, bir-biriga tegsa qisqa tutashuv bo'ladi. Agar
faza va nol iste'molchi orqali bir biriga tegsa,
iste'molchini qarshiligi borligi uchun, qisqa tutashuv
sodir bo'lmaydi.
Qisqa tutashuv rejimi tarmoqda paydo bo'lgan paytda
tok juda ko'p marta ortib ketadi. Qisqa tutashuv
bo'lganda tok yuklamadan emas, tutashgan joydagi
eng qisqa yo'ldan o'tadi. Doim tok qarshilik eng
kichik bo’lgan joydan o’tadi.
Faza va nolni tutashgan joyidagi o'tkazgichni
qarshiligi nolga yaqin bo'ladi. O'tkazgich qarshiligi
juda kichik bo'lganligi uchun undan Om qonuni
I = U/R ga asosan juda katta tok oqib o'tadi.
Misol: R = 0.05 Om deylik, U= 220v bo'lsa tokni
topamiz. I = 220/0.5 = 4400 A bo'ladi.
Shuning uchun qisqa tutashuv sodir bo'lganda, tok
ortib ketganligi sabab, himoya tezda ishga tushadi.
Nima uchun kabellarni kesimi o’lchanadi?
Kesim - bu tok o'tadigan o'tkazgichning ko'ndalang
kesilgan maydon yuzasi, o'lchov birligi mm². Kesim
yuzasi ma'lum miqdordagi zaryadlangan zarralarni
o'tkazishi mumkin. O'tkazgichlarni ko'ndalang kesim
shakli turli shaklda, yuzasi aylana, to'rtburchak yoki
uchburchaksimon bo'lishi mumkin.
Shunday holatda shtangensirkul bilan diametrini
o'lchab formula yordamida yuzasini hisoblash
mumkin. O'tkazgich yoki kabelning kesimini
hisoblash, bizga elektr tarmog'ining maksimal
quvvatdagi yuklamasini aniqlashga imkon beradi.
|