ASTRONOMIYA OʻQITISHDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK
TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
Saydayev Obid Bahodir oʻgʻli
A.Qodiriy nomidagi JDPI, Fizika va uni o’qitish metodikasi kafedrasi
o’qituvchisi, Jizzax, O’zbekiston
e-mail: obidsaydayev@gmail.com
Annotatsiya. Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish ta’lim sifatini
oshirishga
zamin
yaratadi.
Bunda
pedagogik
jarayonning
mazmuni
takomillashadi,
oʻqitishning
innovatsion
modellari
joriy
etiladi, shuningdek, oʻquvchi va oʻqituvchilarning hamkorlikdagi faoliyati tashkil etiladi.
Kalit soʻzlar: zamonaviy axborot texnologiyalari, teleskoplar, raqamli kameralar,
internet.
***
Аннотация. Использование современных информационных технологий повысит
качество образования. Это позволит улучшить содержание педагогического процесса,
внедрить инновационные модели обучения, а также организовать совместную
деятельность студентов и преподавателей.
Ключевые слова: современные информационные технологии, телескопы, цифровые
фотоаппараты, интернет.
***
Annotation. The use of modern information technology will improve the quality of
education. This will improve the content of the pedagogical process, introduce innovative
teaching models, as well as organize joint activities of students and teachers.
Keywords: modern information technologies, telescopes, digital cameras, internet.
Bugungi kunda zamonaviy axborot texnologiyalari hamda kosmik
tadqiqotlarning koʻpgina yutuqlari tufayli astronomiya tez rivojlanayotgan
fanlardan biridir. Oxirgi 15-20 yil ichida teleskopsozlikda, nurlanish qabul
qilgichlarni yasash sohasida katta yutuqlarga erishildi. Natijada astronomik
bilimlar chuqurlashdi va kengaydi. Tekshirishlar davom etmoqda, astronomiyani
qancha chuqur oʻrganganimiz sari yangi muammolar paydo boʻlmoqda. Bularning
hammasi astronomiya kursini har yili qayta qarab, yangiliklar bilan toʻldirib
borishni taqozo etadi. Astronomik ta’lim, axborot texnologiyalariga muhtoj soha
boʻlib, buning bir nechta obyektiv va subyektiv jihatlari mavjud, bular:
- oʻquvchilar
oddiy,
kundalik
hayotda
kuzatmaydigan
yoki
kuzatsa
ham
shu
darajada
sekin
va
muntazam
roʻy
beradigan
jarayon va hodisalarki, ularga oʻquvchi e’tiborini qaratish va fikrini
ushlab turish qiyinligi;
- osmon
yoritgichlarining
yorugʻligini
fotoelektrik
fotometrlar
(elektron
optik
koʻpaytgichlar)
yordamida
oʻlchash
imkonining
yuzaga kelganligi;
- kosmik
tadqiqotlarning
shiddat
bilan
rivojlanishi
hamda
bunday tekshiruvlarda raqamli texnikaning qoʻllanilishi;
- raqamli
kameralarning
eng
yaxshi
sifatlari
(axboriylik
va
yuqori
aniqlik)ni
oʻzida mujassamlashtirgan boʻlib, samaradorlik va
aniqlik (sifati)ni oʻn va hatto yuz martaga oshirishi;
- hozirgi
zamon
astronomik
kuzatish-tekshirish
ishlari
toʻliq
axborot texnologiyalari muhitida bajarilishi;
- bugungi
kunning
kosmik
teleskoplari
toʻplagan
ma’lumotlar
internet
axborot
banklarida
saqlanishining
yoʻlga
qoʻyilganligi
va nihoyat oddiy ta’lim muassasasi sharoitida shular kabi barcha
astronomik kuzatish-tekshirish ishlarini bajarib boʻlmasligidir.
Shuning uchun astronomiyani an’anaviy holda oʻqitishdan koʻra
axborot texnologiyalari muhitida oʻqitish yaxshi samara beradi. Masalan, yulduzlar
osmonining sutkaviy va yillik aylanishini va osmon sferasi toʻgʻrisidagi
tushunchalarni olaylik. Sutkaviy aylanishi sayyoralarda namoyish etiladi, bu
oʻquvchilarni darsdan tushqari paytda, oʻquv maskanidan chetga olib chiqishni
taqozo etadi va bunday ekskursiyalarni butun kurs davomida bir marta,
koʻpi bilan ikki marta uyushtirish mumkin. Oʻqitish jarayonida bu yetarli emas.
Axborot - kommunikatsiya texnologiyalari, dastavval kosmonavtika va kosmik
tadqiqotlarda shakllandi, oʻz tadbigʻini topdi va rivojlandi. Bu tadqiqotlarning
aksariyati osmon jismlarini, ularning yaqin atrofidan oʻtayotib rasmga olish
(Merkuriy, Mars, Yupiter, Saturn va boshqalar) yoki sirtiga avtomatik apparatlar
tushirish jarayonida, ularning atmosferasini (Venera, Mars) va sirtini (Oy)
tekshirish bilan bogʻliq. Bunda, olingan natijalar (axborotlar)ni Yerga yuborish va
tahlil qilish kabi masalalar, axborot texnologiyalarini astronomiyaga qoʻllashga
asos boʻldi. Kosmik tadqiqotlarni rivojlanishi, raqamli texnikani qoʻllashga
undadi.
Dastavval
kosmik
observatoriyalar
uchun
ishlab
chiqilgan
va qoʻllanilgan telemetrik asboblar, raqamli kameralar Yerdagi observatoriyalarda
ham keng qoʻllanila boshlandi. Bunday raqamli kameralarga oʻxshash asboblar
hozirgi kunga kelib, kundalik hayotda (raqamli fotoapparat, videokamera) ham
keng qoʻllanilmoqda. Dastavval, raqamli kameralarni qoʻllashdan oldin, an’ana
boʻyicha, astronomik kuzatish-tekshirish ishlari osmon yoritqichlarini surat
(fotoplastinka yoki plyonka)ga tushirish va suratlarda yoritqich (yulduz) tasviri
fotografik zichligini oʻlchash orqali uning yorugʻligi oʻlchanib, kuzatish, tekshirish
jarayoni ikki bosqichda amalga oshirilar edi. Bunday usul bitta muhim afzallikka
ega: uning yordamida yer sirtidan turib osmonning keng yuzasi suratini
olish mumkin. Bunday suratda yuzdan ortiq yulduzlarning tasviri olinadi va
laboratoriya sharoitida bu yulduzlar yorugʻligini oʻlchash ishlari olib boriladi.
Keyinchalik, osmon yoritgichlarining yorugʻligini fotoelektrik fotometrlar
(elektron optik koʻpaytgichlar) yordamida oʻlchash imkoni yaratildi. Bunday
oʻlchashlarning xatosi fotografik usulnikidan 10 marta kichik boʻlsada, ularni har
bir yulduzga nisbatan qoʻllash taqozo etiladi. Bitta yulduz yorugʻligini oʻlchash
uchun bir necha soat vaqt ketadi va mingdan ortiq yulduzlar yorugʻligini
oʻlchashni koʻp yillarga choʻzib yuboradi.
Raqamli
kameralar
yuqorida
qayd
qilingan
ikkala
usullaming
eng yaxshi sifatlari (axboriylik va yuqori aniqlik)ni oʻzida mujassamlashtirgan
boʻlib, samaradorlik va aniqlik (sifatni)ni oʻn va hatto yuz martaga oshiradi.
Raqamli kamerada uning fokal tekisligiga, fotoplyonka oʻrnatiladigan joyga,
tomonlari bir santimetr boʻlgan toʻtrburchak shisha yuziga 512 x 512 yoki
1024 x 1024 ta nur sezuvchi yarim o‘tkazgich fotodiod joylashtirilgan chip
oʻrnatilgan boʻladi. Fotodiodlarning oʻlchami bir necha mikronga teng va unga nur
tushganda u kondensator singari zaryadlanib qoladi. Maxsus zaryad sanoqchi
yordamida bu zaryadlar sanaladi va elektron disklarga yozib olinadi. Bunday
elektron disklarda yozilgan raqamli tasvirni kompyuter ma’lum dastur asosida
ekranda namoyish etadi. Bugungi kunda sirti koʻrinadigan osmon jismlarining
sayyoralar, tumanliklar, galaktikalar) nihoyatda aniq tasvirlari olinmoqda.
Astronomik kuzatish-tekshirish ishlari nihoyatda yuqori bosqichga koʻtarildi.
Bunday tasvirlami kompyuter orqali kuzatish va ulami qogʻozga chiqarish
mumkin.
Yuz yildan ortiq vaqt davomida qoʻllanib kelingan fotografik tekshirish usuli
(fotoplastinkaga rasmga olish va uni keyin oʻlchash) oʻrnini raqamli kameralar va
ularga ulangan kompyuterlar egalladi. Osmon jismlari tasviri raqamli kameralar va
«signalraqam» almashtirgichlar yordamida kompyuter oʻqishi va qayta ishlay
oladigan ikki oʻlchamli raqamli massiv sifatida kompyuter xotirasiga, magnit
tasma yoki disklarga yozib olish mumkin. Hozirgi zamon astronomik kuzatish-
tekshirish ishlari toʻliq axborot texnologiyalari muhitida bajariladi. Avtomatik
kosmik apparatlarda sinovdan oʻtgan, masofadan turib teleskop (masalan,
Xabbl Kosmik Teleskopi)ni boshqarish tizimi Yerdagi teleskoplarda ham
qoʻllanilmoqda. Astronom olim teleskop yonida turishiga va uni boshqarishiga
zarurat yoʻqoldi. Teleskop va unga oʻrnatilgan oʻlchash asboblarini ulardan
masofada (hatto, boshqa shaharda, qit’ada) boʻlgan astronom kompyuter ekranida
kuzatib turadi va u “telekommunikatsiya” aloqa vositalari yordamida kuzatishni
nazorat qiladi va boshqaradi. Kuzatish-oʻlchash natijalari shu astronom
kuzatuvchining kompyuteri xotirasiga tushadi.
Oxirgi
yillarda
astronomik
kuzatish-oʻlchash
ishlariga
raqamli
kameralar tatbiq etilmoqda. Ular astronomik oʻlchashlami raqamli tizimga
oʻtkazishga va ularga hisoblash texnikasini qoʻllashga imkon berdi. Natijada,
astronomik kuzatish natijalari magnit disklarda toʻplana boshlandi. Astronomik
oʻlchash natijalari saqlanadigan internet banklar hosil boʻldi va ularda toʻplangan
ma’lumotlar keng ilmiy jamoatchilik uchun ochiq deb e’lon qilindi. Bunday
sharoitda internet nihoyatda katta xizmat koʻrsatmoqda. Kosmik va radio-
teleskoplar hozirgi zamon astronomiyasiga elektromagnit toʻlqinlar shkalasining
barcha qismlarida kuzatish-oʻlchash va tekshirish ishlari bajarish imkoniyatini
berdi. Optik diapazondan tashqarida joylashgan bu diapazonlarda bajarilayotgan
ushbu qimmatbaho tekshirishlar nafaqat pedagogik ta’lim muassasalari uchun,
balki akademik ilmiy tekshirish institutlari uchun ham katta muammoli masaladir.
Yuqorida tilga olingan kompyuterda bajariladigan laboratoriya ishlari orasida
kvazarlar (yulduzsimon radionurlanish manbalari) ni tekshirishga bagʻishlangan va
radiolokatsiya qilish usuli bilan Merkuriyning oʻq atrofida aylanishini
oʻlchaydigan ishlar kiritilgan. Bulardan tashqari Quyoshning rentgen va chetki
ultrabinafsha nurda olingan rasmlarida Quyosh tojini kuzatish va tekshirish
mumkin.
Astronomik kuzatishlar turli koʻrinishlarda boʻlib, ularning ayrimlari osmon
yoritgichlarining koordinatalarini aniqlash bilan bogʻliq boʻlsa, boshqalari
yoritgichlarning yorugʻligini oʻlchashni koʻzda tutadi. Uchinchilari esa yoritqich
spektrini olishni va oʻlchashni taqozo etadi. Yana bir turi kosmik stansiya
yordamida yoritgich spektrining rentgen, uzoq ultrabinafsha qismida oʻlchashlar
bilan bogʻliq. Oddiy ta’lim muassasasi sharoitida bunday ishlarni bajarib
boʻlmaydi. Bunday sharoitda internet tizimidan foydalanish, astronomik internet
banklardan olingan kerakli kuzatish natijalari astronomiyani oʻqitishda, kuzatish va
laboratoriya ishlarini bajarishda katta samara beradi va hozirgi zamon talablariga
javob beradigan mutaxassislar tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Masalan, Xabbl Kosmik Teleskopi toʻplagan ma’lumotlar Kosmik Teleskop
institutida (HST), Quyosh va geliosferik observatoriya (SOHO - Solar and
eliospheric Observatory, u Yerdan bir million kilometr uzoqlikda, Quyosh-Yer
tizimining birinchi Lagranj nuqtasiga joylashtirilgan) nomli apparat yordamida
olinayotgan
Quyoshning
rentgen,
ultrabinafsha
nurlardagi
tasvirlari,
magnitogrammalari va dopplerogrammalari Goddard va Marshall uchish
markazlarida toʻplangan, ularni ushbu http://umbrawww.nascom. nasa.gov internet
sahifadan olish mumkin. Bu materiallar asosida astronomiya oʻqituvchilari uchun
koʻrgazmaviy qurollar va filmlar tayyorlanmoqda. Yuqorida qayd qilingan internet
sahifasida yerdan turib va kosmosdan olingan Quyoshning tasvirlari bilan
birgalikda, Quyoshning Yerga ta’sirini tekshirishdan olinayotgan koʻplab
ma’lumotlar joylashtirilgan. Bu internet sahifa ulkan axborot maydonidir. Bugungi
kunda bunday axborot maydonlari koʻpaygan boʻlib, ulardan astronomik bilimlarni
berishda keng foydalanilsa, yuqori darajadagi ta’lim samaradorligiga Ta’lim
tizimining rivojlanishini hozirgi holatini axborot texnologiyalarisiz tasavvur qilish
mumkin emas. Darhaqiqat, zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish
ta’lim sifatini oshirishga zamin yaratadi. Bunda pedagogik jarayonning
mazmuni
takomillashadi,
oʻqitishning
innovatsion
modellari
joriy
etiladi, shuningdek, oʻquvchi va oʻqituvchilarning hamkorlikdagi faoliyati tashkil
etiladi. Har qanday ta’lim muassasida oʻquv jarayonini axborotlashtirishning
zaruriy sharti sifatida zamonaviy axborot texnologiyalarini ham boshqaruvda, ham
ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etish boʻyicha yagona siyosat va strategiyani ishlab
chiqish hisoblanadi.
Oʻquv jarayonini axborotlashtirish texnologik, pedagogik va tashkiliy ishlar
bilan bogʻliq qiyin va koʻp qirrali masalalarni yechishni talab etadi.
Ta’lim muassasasining axborot ta’lim muhitini yaratish sof texnik
masalagina emas. Buning uchun muassasadagi tegishli ilmiy metodik, tashkiliy va
pedagogik imkoniyatlarni tizimli yondashuv asosida ishga solish talab etiladi.
«Axborot - ta’lim muhiti» tushunchasining koʻplab ta’riflari mavjud. Ularning
tahlili mazkur tushunchani aniq bir maqsadga yoʻnaltirilgan oʻquv jarayonini
ta’minlovchi axborot-texnik, oʻquv-metodik tizimlar majmuidir degan xulosaga
kelish imkonini beradi.
| 