O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI
TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI
ELEKTRONIKA VA SXEMALAR 1 FANI
MUSTAQIL ISHI
BAJARDI: KI-15-22-GURUH TALABASI NORVOYEVA.Y
QABUL QILDI: JAMOLOVA.G
Mavzu:
Elektr zanjirlarni hisoblash usullari. Elektr zanjirlarga sinusoidal
signal ta’siridagi xususiyatlarini hisoblash.
Reja:
1. Elektr zanjirlari va ularni tavsiflovchi kattaliklar
2. Kirxgof qonunlari
3. Elektr zanjirlarini hisoblash usullari
4.
Elektr zanjirlarga sinusoidal signal ta’siridagi xususiyatlarini hisoblash.
1. Elektr zanjirlari va ularni tavsiflovchi kattaliklar
Zaryadlangan
zarrachalarning
tartibli
oqimi
(harakati)
elektr
toki
deb
ataladi.
Kattaligi
va
yo'nalishi
vaqt
birligi
ichida
o‘zgarmaydigan
tokka
o‘zgarmas
tok
deb
aytiladi.
Elektr
toki
o‘tishi
uchun
uchta
element
berk
zanjir,
ya’ni
kontur
hosil
qilishi
zarur.
Bu
elementlarni
EYK
yoki
tok
manbayi,
bog‘lovchi
o‘tkazgich
simlar
va
iste'molchilar
tashkil etadi. Agar bu berk konturni tashkil etuvchi
elementlar elektromagnit
jarayonlarini
EYK,
tok,
kuchlanish
va
qarshilik
tushunchalari
orqali
ta'riflash
mumkin
bo‘lsa,
bunday
berk
kontur
elektr
zanjiri
deb
ataladi.
Tutashtiriladigan
o'tkazgichlarning
qarshiliklari
quyidagi
formula
yordamida
aniqlanadi:
bu yerda: — o‘tkazgichning solishtirma qarshiligi, —
o‘tkazgich uzunligi, — o‘tkazgichning ko‘ndalang kesim
yuzasi.
Biroq elektr zanjirlarini hisoblashda bu qarshilik hisobga olinmaydi. Berk
zanjirdagi tok miqdori zanjiming bir
qismi uchun Om qonuni yordamida aniqlanadi. Zanjirdagi tok
uning 1- va 2- qismlari orasidagi potensiallar ayirmasiga
to‘g‘ri proporsional, iste'molchining qarshiligiga
esa teskari
proporsionaldir:
Zaryad miqdori quyidagicha aniqlanadi:
u holda bajarilgan ish:
Zanjiming tashqi qismida, ya’ni iste'molchida bajarilgan ish:
va manbaning isrof energiyasi:
Lekin demak, ya’ni manbaning ishlab chiqaradigan energiyasi:
Elektr tokining quvvati quyidagi formula orqali aniqlanadi:
bunda — manbaning elektr quwati. Demak, iste’molchining elektr quvvati
manbaning isrof
quvvati Quvvat W, kW, MW larda o'lchanadi.
Ajralib chiqqan issiqlik miqdori o'tkazgichdan o‘tayotgan tokning kvadratiga,
qarshilik va ma’lum miqdorda tok o‘tgan vaqtga to‘g‘ri proporsionaldir.
bu yerda Q— o'tkazgichdan ajralib chiqqan issiqlik miqdori. Om qonuniga binoan
quvvat Demak,
Yuqorida qayd etib o‘tganimizdek, zanjirning ikki nuqtasidagi potensiallar
ayirmasi kuchlanish yoki kuchlanishning pasayishi deyiladi. Binobarin:
Demak, kuchlanish yoki kuchlanishning pasayishi zanjir bir
qismining potensiallari
ayirmasiga teng bo‘lib, bu kattalik shu qismdagi tok va qarshilikning ko‘paytmasi
bilan aniqlanadi. Qarshilikka teskari kattalik o‘tkazgichning o‘tkazuvchanligi
deyiladi:
Butun zanjir uchun Om qonuni quyidagicha ta’riflanadi: berk zanjirdagi tok
zanjirdagi EYK ga to‘g‘ri proporsional bo‘lib, zanjirning butun qarshiligiga teskari
proporsionaldir.
Bunda
— zanjirning tashqi qismidagi kuchlanishning pasayishi.
— manbaning ichidagi kuchlanishning pasayishi.
Bir konturli elektr zanjirda iste'molchidagi kuchlanish butun zanjir uchun Om
qonuniga asosan:
Agar bu ifodada — const va — const bo‘lib, tok iste’- molchi qarshiligi o'zgarishi
hisobiga o‘zgartirilsa, bunday bog‘liqlik
elektr zanjirining volt-amper tavsifi deb
ataladi. Bu xarakteristikaning
k nuqtasida zanjirdagi tok nolga teng. Zanjirdagi tok
faqat zanjir uzilgandagina nolga teng bo‘lishi mumkin. Bu rejim salt yurish rejimi
deyiladi. Bu rejimda va iste’molchi manbadan uzilgan bo‘ladi.
Xarakteristikaning
n nuqtasida
U = 0 bo‘lib, tok eng katta (maksimal)
qiymatga
erishadi. Bu rejim qisqa tutash rejimi deyiladi. Umuman, bu rejim shikastlanish
rejimi deyiladi, chunki bu rejimda zanjirdagi tok faqat manbaning ichki qarshiligi
bilan cheklangandir. Ichki qarshilik esa amalda iste’molchi qarshiligidan ancha
kam bo‘ladi, ya'ni
Bunda, elektr zanjiridagi tok juda katta qiymatga erishadi, boshqacha qilib
aytganda, o‘tkazgichlar katta tok ta'sirida kuyib ketadi. Bu ikkala rejimdan
