Ulagichlar, ularda mis pichoq plastinalarning prujinalanuvchi kontaktlari

164
ulagichlar, ularda mis pichoq plastinalarning prujinalanuvchi kontaktlari 
orasiga kirgiziladi;
d) plastinali almashlab ulagichlar katta quvvatli mashinalarda ishlatiladi; 
bunda bosqichlar shpilkalarda gayka bilan mahkamlangan tok keltiruvchi 
plastinalar holatini o‘zgartirish orqali almashlab ulanadi;
e) barabanli almashlab ulagichlarda sirpanuvchi kontaktlar bo‘lib, ular 
baraban 2 ichiga o‘rnatilgan kontakt klemmallari 3 ga qisiladi. Baraban 
izolatsiyalangan dasta 1 burilganda chulg‘amlar almashlab ulanadi.
19.3. Payvandlash transformatorini hisoblash
Bir fazali o‘zgaruvchan tok transformatorini hisoblash uchun 
boshlang‘ich ma’lumotlar:
1) nominal payvandlash toki I
2n
yoki uzoq muddatli ikkilamchi tok I2
u.m
(A);
2) birlamchi kuchlanish U
1
(V) va tok chastotasi f (Hz);
3) salt yurish ikkilamchi kuchlanishi: nominal, eng kichik va eng katta 
19.2-rasm. Payvandlash transformatorlarining birlamchi chulg‘amlari:
a — silindrsimon; b — disksimon.
19.3-rasm. Payvandlash transformatorining ikkilamchi o‘rami:
a — birlamchi chulg‘ami silindrsimon kam quvvatli transformatorlardagi egiluvchan 
kabeldan qilingan o‘ram; b — 0,2—0,4 mm qalinlikdagi mis folgasidan ishlangan 
egiluvchan o‘ram; d — disksimon birlamchi chulg‘amli transofrmatorlardagi 
6 — 20 mm qalinlikdagi uchta yoki bundan ko‘p parallel ulangan disksimon jismlaridan
iborat chulg‘am.

165
U
20n
, U
20min
va U
20max
(V);
4) ikkilamchi kuchlanishni rostlash bosqich soni n va chegaralari;
5) ulanish muddati UM (%);
6) transformatorning turi (sterjenli yoki zirhli);
7) magnit o‘tkazgichning materiali va tuzilishi;
8) chulg‘amlarning ishlanish (lok shimdirilgan, emal qoplangan 
yoki epoksid kompaundi eritib quyilgan disksimon yoxud silindrsimon 
g‘altaklar);
9) chulg‘amlar izolatsiyasining qizishga chidamlilik sinfi;
10) chulg‘amlar va magnit o‘tkazgichning sovitilishi.
Transformator ulashning oxiridan oldingi bosqichida nominal quvvatni 
hosil qilmogi zarur. Oxirgi bosqich zaxira bosqich hisoblanadi, u nominal 
quvvatdan katta quvatda, lekin kichik UM da ishlashga imkon beradi.
Boshlang‘ich ma’lumotlarga ega bo‘lgach, transformatorning turi, 
bosqichlarni almashlab ulagich turi va uning chulg‘amlarini sovitish usuli 
tanlanadi. Birlamchi chulg‘amlarning qismlariga keltiriluvchi hisoblab 
topiladigan kuchlanish U
1
ulovchi qurilmaning turiga bog‘liq bo‘lib, 
330 dan 380 V gacha o‘zgarib turadi. Ushbu kuchlanishning pasayishi 
ignitronlarda yuz beradi (20 V gacha), bu pasayish tokni ravon rostlash va 
uning barqarorlashuvi uchun zarurdir.
Elektrik hisoblash birlamchi chulg‘am sxemasini tanlashdan boshlanadi. 
Sxema tanlab olingach, hamma bosqichlardagi kuchla nish aniqlanadi.
U
2n
/U
2(n-1)
= const nisbat maqsadga muvofiqdir. Kuchlanishning 
bosqichlar bo‘yicha o‘zgarishi geometrik U
2(n)
= U
2(1)
x
n-1
yoki arifmetik U
2(n)
= U
2(1)
+(n-1)·DU
2
progressiya bo‘yicha yuz berishi mumkin. Ayrim hollarda 
qatorning maxraji almashlab ulagichning muayyan holatlarida o‘zgarishi 
mumkin.
Tok bosqichli rostlanadigan mashinalar uchun n raqamli rostlash 
bosqichidan n+1 raqamli rostlash bosqichiga o‘tilganda transfor matsiya 
19.4-rasm. Transformatorning ikkilamchi kuchlanishini rostlash sxemasi.

166
koeffitsiyenti 20—30% dan ortiq kamaymasligi kerak.
Bosqichlar bo‘yicha kuchlanish ma’lum bo‘lgach, birlamchi chul g‘am 
o‘ramlarining soni aniqlanadi. w
2
= 1 bo‘lganda eng yaqin yaxlit songacha 
yaxlitlash va U
2n
tegishlicha tuzatishlar kiritish bilan w
n
= U
1
/U
2n
bo‘ladi. 
Olingan o‘ramlar soni va hisoblangan ikkilamchi kuchlanishlar jadvalda 
jamlanadi.
Birlamchi va ikkilamchi o‘ramlarning kesimlari uzoq muddatli toklar 
bo‘yicha hisoblanadi. Ularning eng katta qiymatlari nominal bosqich 
bo‘yicha qabul qilinadi
Birlamchi chulg‘amdan o‘tuvchi hisoblab topilgan uzoq muddatli tok:
bu yerda: k
1
— salt yurish tokining ta’sirini hisobga oluvchi koeffit siyent.
19.5-rasm. Payvandlash transformatorining bosqichlarini almashlab ulagichlar:
a — shtepsel orqali ulanadigan; b — plastinali; d — barabanli; e — pichoqli.

167
Tajriba malumotlariga ko‘ra
.
GOST 297—80 ga muvofiq i
0
= 1,05-1,2 qilib olinadi.
Istalgan boshqa bosqichdagi birlamchi x tok ushbu formuladan 
foydalanib hisoblanadi /w
2
= 1/ da:
Ikkilamchi chulg‘amdagi hisoblab aniqlanadigan uzoq muddatli tok 
boshlang‘ich ma’lumotlarda beriladi, qisqa muddatli nominal tok I
2n
berilgan 
bo‘lganda esa u quyidagi formula yordamida hisoblab chiqariladi:
Birlamchi q
1x
va ikkilamchi q
2
chulg‘amlarning kesimi tokning zichligini 
o‘rniga qo‘yib, ushbu formulalar yordamida hisoblab chiqariladi:
q
1x
=I
1x
/j
1
va q
2
= I
2
/j
2
,
bu yerda: j
1
— birlamchi chulg‘amdagi tokning joiz zichligi (mis simdan 
yasalgan, ikkilamchi chulg‘amning disklariga zich siqilgan, suv bilan 
sovitiladigan disksimon chulg‘am uchun 2,8—3,2 A/mm
2
); j
2
— ikkilamchi 
chulg‘amdagi tokning joiz zichligi (mis disklar ko‘rinishidagi chulg‘amlar 
uchun sovitish jadalligiga qarab 4,5—15 A/mm
2
).
Magnit o‘tkazgichni hisoblash uning kesimini (m
2
) quyidagi formuladan 
aniqlash bilan boshlanadi:
S
o‘
=U
2n
/(4,44fw
2
B),
bu yerda: B — o‘zakdagi induksiya (Tl.) B = 1-2,1 Tl ga teng induksiya 
po‘latning markasi, qalinligi va tayyorlanish usuliga, o‘zakning quvvatiga 
qarab tanlanadi. Listlar yuzasida izolatsiya qatlami borligi sababli o‘zakning 
haqiqiy kesimi kattaroq: S = S
o‘
/k
o‘
, bu yerda k
o‘
—o‘zakning to‘ldirilish 
koeffitsiyenti bo‘lib, odatda k
o‘
=0,88 — 0,92 ni tashkil etadi.
O‘zak to‘rtburchak shaklida bo‘lib, tomonlarining nisbati 1 : 2,5. 
Transformator darchasining o‘lchami birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlarni, 
zarur izolatsiyalovchi qistirmalarni hamda sovitish naychasini joylashtirishga 
yetarli bo‘lmog‘i kerak. Darchaning yuzi ushbu formula yordamida hisoblab 
topiladi:
bu yerda k
D.T
— darchaning to‘ldirish koeffitsiyenti bo‘lib, odatda 0,4 — 0,6 
ga teng.
Elektrotexnika po‘lati standart listini tejamli bichish maqsadida darcha 
tomonlarining nisbati 2 : 3 qilib tanlanadi.

168
Chulg‘amlar disklarining namunaviy joylashtirilishi tarmoqlar 
va ponalarni joylashtirish uchun g‘altaklar orasida tirqish bo‘lishini 
ta’minlamog‘i lozim (D=10 — 14 mm). G‘altaklarning ichki o‘lchami 
ponalarni o‘rnatish va g‘altaklarni bemalol kiydirish uchun eni bo‘yicha 
10—15 mm hamda uzunligi bo‘yicha 20—40 mm katta bo‘ladi. G‘altaklarning 
darchada joylashtirilishini tekshirishda darchada g‘altaklarning balandligi 
bo‘yicha 6—12 mm tirqish bo‘lishiga e’tibor qaratilishi zarur. Hisoblab 
bo‘lingandan keyin transformatordagi yo‘qotishlar, uning FIK va sovitilish 
sharoiti aniqlanadi.
Salt yurish toki I
0
o‘zakning qizishda aktiv yo‘qotishlarni hisobga oladi 
(aktiv tashkil etuvchi I
0a
va magnit oqimini yuzaga keltirish uchun reaktiv 
tashkil etuvchilar (reaktiv tashkil etuvchi I
0r
)) hamda quyidagi formuladan 
aniqlanadi:
.
Aktiv tashkil etuvchi ushbu formula yordamida aniqlanadi:
I
oa
=P
o
k
x
/U
1
,
bu yerda: P
0
= p
P
G salt yurishdagi yo‘qotishlar, Vt; U
1
— birlamchi kuchlanish, 
V; p
p
— po‘latdagi solishtirma yo‘qotishlar, Vt/kg, p
p
= 1,05-15, bo‘lib, 
induksiyaga, po‘latning markasi va qalinligiga bog‘liq; G — o‘zak temirining 
og‘irligi, kg; k
x
— qo‘shimcha yo‘qotishlar koeffitsiyenti, k
x
= 1,2
Salt yurish tokining reaktiv tashkil etuvchisi quyidagi formuladan 
aniqlanadi:
,
bu yerda: Aw
i
— magnit o‘tkazgichning 1 sm uzunligiga to‘g‘ri keluvchi 
magnit yurituvchi kuch; l
o‘r.m
— kuch liniyasining o‘rtacha uzunligi, sm; 
B
c
— tirqishlardagi induksiya, Tl; n
T
va d
T
— magnit zanjiridagi tirqishlar 
soni va kattaligi (d
T
=0,005 sm); k
2
— salt yurish tokining kichiklashuvini 
hisobga oluvchi koeffitsiyent; w
b
— oxirgi bosqich birlamchi chulg‘am 
o‘ramlarining soni 1,2—1,8 Tl ga teng induksiya uchun k
2
= 1/[(1,9-0,8) Bc] 
ni aniqlash mumkin.
Salt yurish tokining nisbiy qiymati i
o
= I
o
100/I
1
GOST 297—80 da 
ko‘rsatilgan qiymatlardan katta bo‘lmasligi kerak, ya’ni I
2k
da 50, 32 va 20% 
va mos ravishda 2,5, 5 hamda 5 kA dan katta bo‘lmog‘i lozim. Payvandlash 
transformatorining FIK:
,

169
bu yerda
= P
ch
+ P
p
— o‘zak po‘lati va chulg‘amlardagi jami 
yo‘qotishlar;
U
2
— yuklanganda nominal bosqichdagi kychlanish (tashqi tavsif 
bo‘yicha yoki vektorli diagramma bo‘yicha aniqlanadi); cosj
2 
— ikkilamchi 
konturdagi quvvat koeffitsiyenti:
.
Transformatorni sovitish uchun zarur bo‘lgan suv miqdori (sm
3
/s):
,
bu yerda: DT — kiradigan va chiqib ketadigan suvning haroratlaridagi farq, 
DT = 5 — 10°C.
Sovitish tizimi naychasining diametri d
nay
(sm) diskning qalinligiga teng 
qilib tanlanadi. Naychadagi suvning tezligi:
m/s.
O‘zgarmas tok, past chastotali tok va kondensatorli mashinalarning 
payvandlash transformatorlari asosan bir fazali o‘zgaruvchan tok 
mashinalarining transformatorlari uchun foydalaniladigan formulalar 
yordamida hisoblanadi, ammo bunda transformatsiya koeffitsiyentlarini, 
o‘ramlar va o‘zak kesimini aniqlashda ayrim farqlar bo‘ladi.
Tekshirish uchun savollar
1. Payvandlash transformatori qanday vazifani bajaradi?
2. Payvandlash transformatori qanday asosiy uzellardan tuzilgan?
3. Payvandlash transformatorlarida magnit o‘tkazgichlarning qaysi turlari 
qo‘llaniladi?
4. Payvandlash transformatorlarida birlamchi chulg‘amning qaysi turlari ishlatiladi?
5. Payvandlash transformatorida payvandlash tokini rostlashning qanday usullaridan 
foydalaniladi?
6. Bosqichlarni almashlab ulash uchun almashlab ulagichlarning qaysi turlari 
qo‘llaniladi?