| O’tilgan mavzuni takrorlash:
1. Hayotdau chraydigan jadvalko'rinishidagi miqdorlarga misollar keltiring.
2. Chiziqli massiv qanday o'lchovlarda bo'ladi?
3. Massivda indeks nima uchun zarur?
4. Massiv elementlarining indekslari qanday qiymatlar qabul qilishi mumkin?
5. Jadval ko'rinishidagi miqdorlarning turlarini qanday ajratish mumkin?
Yangi mavzu bayoni:
Funksiya tushunchasi matematika fanidan ma'lum.Funksiyalarning xususiyatlariga qarab turli sinflarga ajratilgan. Masalan, chiziqli, kvadrat, trigonometrik va hokazo. Shunday funksiyalarning ba'zilaridan Paskal dasturlash tilida ham foydalaniladi. Paskalda funksiyalardan foydalanish qulay bo'lishi uchun ba'zi funksiyalar dastur translyatori ta'minotiga kiritilgan. Dastur translyatori ta'minotiga kiritilgan funksiyalar standart funksiyalar deyiladi.Bu funksiyalarning ko'pchiligi sizga MS Excel dasturi orqali tanish.Shu bilan birga Paskalda aniq bir amallarni bajarishga mo'ljallangan standart protseduralar ham ishlatiladi. Quyidagi jadvalda Paskalning ba'zi standart funksiyalarini izohi bilan keltirilgan:
Funksiya nomi
|
Argument
turi
|
Qiymat
turi
|
Izoh
|
Matematik funksiyalar
|
Abs(x)
|
butun/haqiqiy
|
butun/ haqiqiy
|
x ning absolut qiymati (moduli) — |x|
|
Sin(x)
|
butun/haqiqiy
|
haqiqiy
|
x ning sinusi (radian o'.b.) -sinx
|
Cos(x)
|
butun/haqiqiy
|
haqiqiy
|
x ning kosinusi (radian o'.b.) -cosx
|
Arctan(x)
|
butun/haqiqiy
|
haqiqiy
|
x ning arktangensi — arctgx
|
Sqrt(x)
|
butun/haqiqiy
|
haqiqiy
|
x ning kvadrat ildizi — (x > 0)
|
Sqr(x)
|
butun/haqiqiy
|
butun/ haqiqiy
|
x ning kvadrati — xz
|
Exp(x)
|
butun/haqiqiy
|
haqiqiy
|
e* (e = 2.718282... )
|
Ln(x)
|
butun/haqiqiy
|
haqiqiy
|
x ning natural logarifmi (x > 0)
|
Frac(x)
|
butun/haqiqiy
|
haqiqiy
|
x ning kasr qismi {x}
|
Int(x)
|
butun/haqiqiy
|
haqiqiy
|
x ning butun qismi [x]
|
Random
|
—
|
haqiqiy
|
[0, 1) oraliqdagi tasodifiy son
|
Random(x)
|
Word
|
Word
|
[0, x) oraliqdagi tasodifiy son
|
O'zgaruvchilar turlni o'zgartiruvchi funksiyalar
|
Trunc (x)
|
haqiqiy
|
Longlnt
|
x ning butun qismi
|
|
haqiqiy
|
Longlnt
|
x ni yaxlitlaydi
|
|
butun
|
mantiqiy
|
x — toq son bo'lsa«rost» qiymat oladi
|
Chr (x)
|
Byte
|
Char
|
x ning o'nlik ASCII kodiga mos belgi
|
Ord (m)
|
Char
|
Byte
|
*m' belgining o'nlik ASCII kodi
|
Matematik protseduralar
|
Ins (x)
|
butun
|
butun
|
x ni qiymatni 1 gaoshiradi (x:=x+l)
|
Dec (x)
|
butun
|
butun
|
x ni qiymatni 1 gaoshiradi (x:=x+l)
|
Matematik formulalarda ko'p ishlatiladigan n sonini ifodalash uchun Paskalda maxsus Pi o'zgarmas (konstanta) ajratilgan (Pi=3.1415...).
Paskal dasturlash tilida algebraik ifodalar arifmetik amallar yordamida bog'langan o'zgarmaslar, o'zgaruvchilar va funksiyalardan tashkil topadi. Algebraik ifodalar bir satrda yoziladi, ya'ni satrdan pastga tushirib yoki yuqoriga ko'tarib yozish mumkin emas. Masalan, 3ab2 ifoda Paskalda
3*a*sqr(b) yoki 3*a*b*b kabi, ifoda a/sqr(b) yoki a/(b*b) kabi yoziladi.
Ifodalarni yozishda amallarni bajarish tartibini ko'rsatish uchun faqat oddiy qavslar qo'llaniladi. Qavs ichidagi amallarni bajarish chapdan o'ngga qarab, matematikada qabul qilingan tartibni saqlangan holda ketma- ket amalga oshiriladi:
• funksiyalar qiymatlari hisoblanadi;
• ko'paytirish yoki bo'lish amali bajariladi;
• qo'shish yoki ayirish amali bajariladi.
Masalan, —-— arifmetik ifodani Paskaldagi yozilishi (a+b)/c kabi
bo'lib, uni hisoblashda dastlab qavs ichidagi amal, ya'ni a+b bajariladi, so'ngra natija c ga bo'linadi. Amallar bajarilish tartibi ham qavslar yordamida
tartiblanadi:
2- misol. R va H o'zgaruvchilarning ma'lum qiymatlarida ifodaning qiymati hisoblansin:
Bu ifoda Paskalda Pi*sqr(r)*h/3 kabi yoziladi. Bunda amallar quyidagi tartibda bajariladi:
Pi*sqr(r)*h/3 1.sqr(r) 2. Pi*sqr(r)
3. Pi*sqr(r)*h 4. Pi*sqi{r)*h/3
Albatta, ikkita arifmetik amal ketma-ket kelganda ifodani qavs bilan yozish mumkin. Masalan: 5*(-l) yoki a+(-b).
Ba'zi hollarda Paskal dasturlash tilida yozilgan ifodani odatdagi matematik ko'rinishda yozish talab etiladi. Masalan, Paskal dasturlash tilida yozilgan 0.5*(sin(x)+cos(x)) ifoda matematik ko'rinishda quyidagicha bo'ladi:
(sinx + cosx).
Paskalning standart funksiyalari barcha matematik amallarni o'z ichiga olmagan. Shu sababli ba'zi matematik amallarni Paskalning bir nechta standart funksiyasi orqali yoki bitta standart funksiyani bir necha marta qo'llash orqali ifodalashga to'g'ri keladi. Masalan, Paskalda sonni ixtiyoriy darajaga ko'tarish funksiyasi yo'q. Shuning uchun a3 ifodani Paskalda a*a*a yoki sqr(a)*a kabi, a4 ifodani esa a*a*a*a yoki sqr(sqr(a)) yoki sqr(a)*sqr(a) kabi yozish mumkin.
| 