Minerallarning qattiqligi. Minerallarning sirti tirnalganda chizilishiga ko'rsatgan
qarshiligi minerallarning qattiqligi deb ataladi. U qattiqligi oldindan ma'lum bo'lgan
mineral
bilan chizib-tirnab ko'rib aniqlanadi. Qaysi mineralda tirnalgan iz qolsa,
shu mineral yumshoq
bo'ladi, qirgan mineral esa unga nisbatan qattiq hisoblanadi. Minerallarning shu хususiyatiga
qarab, F Moos tomonidan qattiqlik shkalasi tuzilgan.
2-
jadval
Minerallarning qattiqlik shkalasi
Etelon
minerallar
№ MOOS shkalasi bo’yicha qattiqligi
Qattiqligini MOOS
shkalasida aniqlash
Talk
Mg
2
[OH]
2
[Si
4
O
10
]
1
qo’lga yog`dek
o’nnaydi
Gips
CaSO
4
2H
2
O
2
qog`ozga chizadi,
tirnoq bilan chizsa
bo`ladi
Kaltsit
C
a
CO
3
3
Miss simni chizadi
Fluorit
CaF
2
4
Miss sim va oynada
chizmaydi
Apatit
Ca
s
[RO
4
]
3
(Cl,F,OH)
5
Oynani bilinmas
chizadi
Ortoklaz
K[AlSi
3
O
3
]
6
Oynani chizadi
Kvarts
SiO
2
7
Oynani oson chizadi
Topaz
Al
2
[SiO
4
]F,OH]
2
8
Oynani deyarli kesadi
Korund
Al
2
O
3
9
Oynani kesadi
Olmos
C
10
Oynani osongina
kesadi
1 - Тalk
2 - Gips
3 - Kaltsit
4 - Fluorit
5 - Аpetit
6 - Оrtoklaz
7 - Кvarts
8 - Тopaz
9 - Кorund
10 - Olmos
3-jadval
1.2. Minerallarning kimyoviy tarkibi va klassifikatsiyasi
Mineral tabiatda turli-tuman fizik va kimyoviy termodinamik sharoitlarda ma'lum
temperatura va bosim ostida paydo bo’ladi. Minerallarni hosil bo’lish sharoitlariga qarab ikkiga-
birlamchi va ikkilamchi minerallarga bo’linadi. Magmaning sovib kristallanishidan hosil bo’lgan
(kvarts,
dala shpati, amfibollar va boshqa) minerallar birlamchi hisoblanadi. Tog’ jinsi hosil
bo’lgandan keyin sodir bo’ladigan turli jarayonlar (kimyoviy reaksiya, nurash, issiqlik ta’siri va
hakazo) tufayli hosil bo’lgan appatit, xlorit, kaolin va boshqa minerallar
ikkilamchi minerallar
deyiladi.
Minerallar kimyoviy tarkibi va kristall strukturasiga qarab qo’yidagi guruhlarga
bo’linadi.
1.
Sof elementlar guruhi
2. Sul’fadlar.
3. Galloidli birikmalar
4.
Oksidlar va gidrooksidlar
5. Karbonatlar
6. Sul’fatlar
7.
Silikatlar
8. Fosfatlar
9. Vol’fromatlar
Qo’yida tog’ jinsini hosil qiluvchi minerallarning asosiy xarakterlari 1-jadvalda berilgan.
Mineral namunasi bilan ishlashda avval o’rganilayotgan
mineralning qaysi guruhga
mansub ekanligini aniqlab olish, so’ngra
mineralning nomini uning rangi, qattiqligiga qarab
topish kerak bo’ladi. Mineralning xususiyatlarini o’rganishda ularning kimyoviy tarkibiga, ichki
tuzilishiga va ularda sodir bo’ladigan keyingi o’zgarishlarga e’tibor berish kerak. Buning uchun
darslikdan va 1-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan foydalanish lozim.
AMALIY mashg’ulotlarini bajarish tartibi:
1. Sizga berilgan mineralning ko’zga yaqqol ko’rinib turadigan ikki-uch belgisini toping.
2. MOOS qattiqlik shkalasidan foydalanib, minerallning nisbiy qattiqligini aniqlang.
3. Mineralning qanday kimyoviy birikma turiga mansub ekanligini aniqlang va kimyoviy
formulasini yozing.
4. Mineralning genezisi va xususiyatlarini uning xolatiga
yoki nuraganligiga qarab
aniqlash.
5. O’rganilayotgan mineral qanday tog’ jinslari tarkibida uchrashini belgilang.
Tekshirish natijalarini laboratoriya ishlari daftariga yozing.
NAZORAT SAVOLLARI
1. Mineral deb nimaga aytiladi?
2. Minerallar tabiatda necha turi aniqlangan?
3. Minerallarning qattiiqlik shkalasini yaratgan olim?
4. Minerallarlarning qattiqlik shkalasida necha xil mineral mavjud?
5. Minerallarning sinishini tushuntiring.
