Kalit yordamida o‘rin almashtirish. Oddiy o‘rin almashtirish usulidan tashqari kalit yordamida o‘rin almashtirish usuli ham mavjud. Shifrlash jadvalidan kalit orqali foydalaniladi.
Bu usulda kalit simvollariga mos holda ochiq matnning uzunligidan kelib chiqib NxM jadvali tuziladi va ochiq matnni (T0) ustun bo‘yicha joylashtirilib chiqiladi. So‘ngra kalit simvollari alfavit tartibida tartiblanib, ustun bo‘yicha o‘rin almashtiriladi, qator bo‘yicha o‘qilib shifrlangan matnga (T1) ega bo‘linadi va bloklarga bo‘linadi.
T0= Yurt tinchligi xalq farovonligi
K = Axborot; Matnda 28-ta va kalitda 7-ta harflar borligi uchun 4x7 jadval tuzamiz.
Y
|
T
|
H
|
I
|
Q
|
O
|
L
|
U
|
I
|
L
|
X
|
F
|
V
|
I
|
R
|
N
|
I
|
A
|
A
|
O
|
G
|
T
|
C
|
G
|
L
|
R
|
N
|
I
|
Matnda 28-ta va kalitda 7-ta harflar borligi uchun 4x7 jadval tuzamiz.
A
|
X
|
B
|
O
|
R
|
O
|
T
|
1
|
24
|
2
|
15
|
18
|
15
|
20
|
Y
|
T
|
H
|
I
|
Q
|
O
|
L
|
U
|
I
|
L
|
X
|
F
|
V
|
I
|
R
|
N
|
I
|
A
|
A
|
O
|
G
|
T
|
C
|
G
|
L
|
R
|
N
|
I
|
Raqamlarni o‘sish tartibida joylashtirib ustunlarni o‘zgartirib chiqamiz.
A
|
B
|
O
|
O
|
R
|
T
|
X
|
1
|
2
|
15
|
15
|
18
|
20
|
24
|
Y
|
H
|
I
|
O
|
Q
|
L
|
T
|
U
|
L
|
X
|
V
|
F
|
I
|
I
|
R
|
I
|
A
|
O
|
A
|
G
|
N
|
T
|
G
|
L
|
N
|
R
|
I
|
C
|
Qator bo‘yicha 4 tadan bloklarga bo‘lib, simvollar ketma-ketligidagi shifrlangan matnni olamiz. Shuni e’tiborga olish kerakki, agar qatorda ketma-ket ikkita bir xil harf kelsa, chap tarafdan kelayotgan harf birinchi raqamlanadi, keyin esa ikkinchisi raqamlanadi va shifrlangan matn hosil qilinadi.
T1= Yhioqltulxvfiiriaoaagntglnric
Shifrni ochishda teskari jarayon amalga oshiriladi. Shifrlanish jarayoni qadamma - qadam amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Ikki tomonlama o‘rin almashtirish usuli. Bu usulda kalit sifatida ustun va qatordagi harflar tartibidagi sonlardan foydalaniladi. Avvalam bor kalit simvollariga qarab jadval tuziladi va ochiq T0 matn qator shaklda joylashtirilib chiqiladi, so‘ngra esa raqamlar navbatma - navbat tartiblanib, avval qator, so‘ngra esa ustun o‘rni almashtiriladi va jadvaldagi ma’lumot qator bo‘yicha o‘qilib T1ga ega bo‘linadi.
Masalan: «Intilganga tole yor» ochiq matni shifrlash talab etilsin. Bu yerda kalit bo‘lib 1342 va 2314 xizmat qiladi. Yaxshiroq izohlanishi uchun K1=1342 qator sifatida va K2=2314 ustun sifatida belgilab olamiz.
4x4 jadval yaratib T0 qator bo‘yicha yozamiz
|
2
|
3
|
1
|
4
|
1
|
I
|
N
|
T
|
I
|
3
|
L
|
G
|
A
|
N
|
4
|
G
|
A
|
T
|
O
|
2
|
L
|
E
|
Y
|
R
|
Endi qator va ustunlar tartib bo’yicha o’rinlari almas’htiriladi.
|
2
|
3
|
1
|
4
|
1
|
I
|
N
|
T
|
I
|
2
|
L
|
E
|
Y
|
R
|
3
|
L
|
G
|
A
|
N
|
4
|
G
|
A
|
T
|
O
|
|
1
|
2
|
3
|
4
|
1
|
T
|
I
|
N
|
I
|
2
|
Y
|
L
|
E
|
R
|
3
|
A
|
L
|
G
|
N
|
4
|
T
|
G
|
A
|
O
|
Oxirgi jadvalga asosan s’hifrlangan matnni olis’h uchun qator bo’yicha yozamiz.
T1 =TINIYOLERALGNTGAO
Jadval o’lchamining kattaligi s’hifr chidamliligini os’hiradi: 3x3 jadvalda 36 ta variant, 4x4 jadvalda 576 ta variant, 5x5 jadvalda 14400 variant;
Oddiy almashtirishli shifr. Almashtirish usullari sifatida quyidagi usullarni keltirish mumkin: Sezar usuli, Affin tizimidagi Sezar usuli, tayanch so’zli Sezar usuli va bos’hqalar.
Sezar shifri oddiy siljitish shifrining bir qismi hisoblanadi. Bu shifrni rimlik imperator Yuliy Sezar o’ylab topgan. Shifrlashda matnning har bir harfi boshqa harf bilan quyidagi qoida asosida almashtiriladi. Harflarni almashtirishda kelayotgan yozuv harflarini K-ga siljitib almashtiriladi. Bu erda K–butun son hisoblanib uni quyidagicha ifodalash mumkin. K=K (modm), m -alfavit soni. Yuliy Sezar bevosita k = 3 bo’lganda ushbu usuldan foylangan.
Sezar usulida axborotni shifrlash.
Alfavitni yozib olamiz va tartib raqamlar bilan belgilaymiz.
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
|
G
|
H
|
I
|
J
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
K
|
L
|
M
|
N
|
O
|
P
|
Q
|
R
|
S
|
T
|
11
|
12
|
13
|
14
|
15
|
16
|
17
|
18
|
19
|
20
|
U
|
V
|
W
|
X
|
Y
|
Z
|
‘
|
_
|
.
|
,
|
21
|
22
|
23
|
24
|
25
|
26
|
27
|
28
|
29
|
30
|
Kalit belgilab olamiz. K=5 deb belgilaymiz.
Ochiq matn= Qozoqova_To’xtajon
Ochiq matn
|
Q
|
o
|
z
|
o
|
q
|
o
|
v
|
a
|
_
|
T
|
o
|
‘
|
x
|
t
|
a
|
j
|
o
|
n
|
T/R
|
17
|
15
|
26
|
15
|
17
|
15
|
22
|
1
|
28
|
20
|
15
|
27
|
24
|
20
|
1
|
10
|
15
|
14
|
T/R+K
|
22
|
20
|
31
|
20
|
22
|
20
|
27
|
6
|
33
|
25
|
20
|
32
|
29
|
25
|
6
|
15
|
20
|
19
|
|
V
|
t
|
a
|
t
|
v
|
t
|
‘
|
f
|
c
|
y
|
t
|
b
|
.
|
y
|
f
|
o
|
t
|
s
|
Shifr matn= Vtatvt’fcytb.yfots
Endi shifr matnni ochiq matnga akslantiramiz.
Qabul qiluvchi alfavit tarbini va K=5 kalitni ham bilishi kerak.
Kalit bilan qo’shilgan tartib raqami 30dan katta bo’lsa natijadan 30 ayriladi.
Shifr matn
|
V
|
t
|
A
|
t
|
v
|
t
|
‘
|
f
|
c
|
y
|
t
|
b
|
.
|
y
|
f
|
o
|
t
|
s
|
T/R
|
22
|
20
|
31
|
20
|
22
|
20
|
27
|
6
|
33
|
25
|
20
|
32
|
29
|
25
|
6
|
15
|
20
|
19
|
T/R-K
|
17
|
15
|
26
|
15
|
17
|
15
|
22
|
1
|
28
|
20
|
15
|
27
|
24
|
20
|
1
|
10
|
15
|
14
|
|
|
