|
1. avtomobil qurilishida materiallar o’rni va axamiyati
|
| bet | 1/4 | | Sana | 30.03.2024 | | Hajmi | 38.99 Kb. | | #182841 |
Bog'liq qodirxon1 4
1.avtomobil qurilishida materiallar o’rni va axamiyati
Йўл қурилиши учун материаллар танлашда уларнинг хоссалари муҳим аҳамиятга эга. Чунки бунда ишлатиладиган материаллар турли ҳил юкларни қабул қилади ва ташқи муҳит таъсирига учрайди. Ташқи юклар материалда деформация ва ички кучланишларни келтириб чиқаради. Шу сабабли йўл иншоотларини лойиҳалашда қўлланиладиган материалларнинг аниқ мустаҳ- камлик ва деформативлик тавсифларини ҳисобга олиш талаб қилинади.
Йўл қурилиш материаллари мустаҳкамликдан ташқари турғунлик хусу-сиятига эга бўлиши яъни, муҳитнинг физик ва кимёвий таъсирига қаршилик қила олиши керак. Ҳаводаги буғ ҳамда газлар, сув ва ундаги эриган моддалар, ҳарорат ва намликнинг ўзгариши, музлаш ва эриш, кимёвий зарарли моддалар (кислоталар, ишқорлар ва ш. к.) таъсирларига чидамлилик каби хоссалар материалларнинг сифати ва ишлатилиш чегарасини белгилайди.
2yo’l qurish materiallari yo’l to’shamalarida ishlash talablari va ularga qo’yiladigan umumiy talablar
Чидамлилик -конструкциянинг чегаравий ҳолатгача ишлаш қобилиятини сақлаб қолиш хусусиятидир. Чегаравий ҳолат конструкциянинг бузилиши яъни, ишлатилишга яроқсиз бўлиб қолиши орқали тавсифланади. Қурилиш конструкцияларининг чидамлилиги аниқ об-ҳаво шароитида ва ишлатилиш даврида сифат кўрсаткичларини йўқотмасдан хизмат қилиш муддати билан белгиланади. Буюм ва конструкциялар учун уларнинг ҳизмат қилиш муддати қурилиш меъёрларида белгилаб қўйилади. Масалан, темирбетон конструкция-лар учун уч даражали чидамлилик кўрсаткичи белгиланган: I-хизмат қилиш муддати 100 йилдан ортиқ; II-50...100 йил ва III-50 йилгача.\
Ишончлилик-конструкцияларни ишлатиш мобайнида уларда намоён бўладиган барча хоссаларини тавсифловчи умумий хусусиятидир. Ишончлилик чидамлиликни рад қилинмаслик, таъмирланувчанлик ва сақланувчанликларни таъминлашдан ташкил топади. Ушбу хоссалар бир-бири билан ўзаро узвий боғлиқдир.
3tegishli meyyoriy hujjatlar haqida umumiy malumatlar
Материалларнинг хоссалари рақамли кўрсаткичлар билан баҳоланади ва у тажрибалар орқали ўрнатилади. Материалларининг сифат кўсарткичларини баҳолаш учун стандартлар ишлаб чиқилган.
Стандарт расмий хужжат бўлиб, у йўл қурилиш материалларини ишлаб чиқарувчи ва уларни ишлатувчи ташкилотлар учун унга риоя қилиш мажбу- рийдир. Ҳар бир стандартда материалнинг аниқ номланиши, синфланиши, таркиби, хоссалари, ўлчамлари, синаш ва ишлаб чиқариш усуллари, қабул қилиш, сақлаш ва ташиш шартлари, шунингдек, шу материал тўғрисида фан ва техниканинг ютуқлари каби маълумотлар ёритилган бўлади.
Ўзбекистон Республикасида стандартларга доир қуйидаги тоифадаги меъёрий хужжатлар жумладан, Халқаро стандартлар (ISO), Ўзбекистон Рес-публикасининг Давлат стандарти (O’zDSt), Тармоқ стандарти (TSt), корхона стандартлари (KSt), техник шартлар (TSh) жорий қилинган.
4qurilish mareriallarining umumiy xossalari
Қурилиш материалларининг хоссалари орасидаги умумийлик бир ҳил қонуниятга бўйсунишини профессор И. А. Рыбьев илмий томондан асослаб, уни “устун назарияси” деб атади. Масалан, материал тузилишининг зичлиги қанчалик ортса, унинг квалиметрия кўрсаткичлари юқори бўлади ёки бунинг акси яъни, ғоваклиги, сув шимувчанлиги газ ёки сув ўтказувчанлиги камаяди.
Албатта, бундай усул билан материалнинг сифатига тўлиқ ва назарий томондан аниқ баҳо бериб бўлмайди. Масалан, мустаҳкамлиги бир ҳил кўрсаткичга эга бўлган полимер материалларнинг зичлиги билан темирнинг зичлиги бир-биридан кескин фарқ қилади ва х. к. Демак, материал зичлигининг ошиши ҳамма вақт ҳам уларнинг мустаҳкамлигини оширади дегани эмас. Бундай ҳолда материалнинг таркибий қисмидаги минерал моддаларнинг келиб чиқиши ва уларнинг хоссаларини ўрганиб, таҳлил қилиш керак.
5avtomobil yo’llarining qurilish materiallarining tarkibi va tuzilishi
Материалларнинг хоссалари маълум даражада унинг таркиби, ғовакли ва тузилиши орқали аниқланади. Шу сабабли берилган хоссали материални олиш учун шу материал тузилишининг шаклланиш жараёни ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлмоқ керак. Чунки бу жараёнлар микро ва молекуляр-ионли чегарада ўрганилади.
Рентгенографикли таҳлил модданинг тузилиши ва таркибини рентген нур-лари дифракцияси орқали тажриба йўли билан тадқиқотлашга асосланган. Рентген нурлари кўринадиган ёруғлик каби бўлиб, қисқа тўлқинлардан иборат (тўлқинлар узунлиги 0,05-0,25∙10-9 м). Тўлқинлар рентген трубкасида катодли ва анодли электронларнинг тўқнашуви натижасида ҳосил қилинади (потен- циаллар фарқи катта бўлганда).
6Yo‘l qurilish materiallarini tasnifi va ularni olishning asosiy texnologik jarayonlari.
Иссиқлик ажралиши янги бирикмаларнинг ҳосил бўлиши, аморф ҳолатдан кристалли ҳолатга ўтиши билан кузатилади. Бу экзотермикли жараёнлар дейилади. Бунда дериватограф асбоби ёрдамида исишнинг оддий ва дифференциалли эгри чизиқлари қайд қилинади. Аниқланган натижалар эталон материал натижалари билан солиштирилади (эталон сифатида иссиқлик алмашиши содир бўлмаган материал олинади).
Спектрли таҳлил модданинг сифат ва сон кўрсаткичларини физик усулда таҳлил қилиб, уларнинг спектрларини ўрганишга асосланган. Қурилиш мате- риалларини ўрганишда асосан инфрақизил спектроскопиялаш ишлатилади. Асбоб инфрақизил спектрларни автоматик бошқариш имкониятига эга. Юқорида айтиб ўтилган услублардан ташқари моддаларнинг махсус хос- саларини аниқлашга йўналтирилган бошқа усуллар ҳам мавжуд.
7Yo‘l qurilish materiallarining sifatini baholash va nazorat qilish.
Материалларнинг чўзилишдаги мустаҳкамлик чегарасини аниқлаш учун улардан Давлат стандарти кўрсатмалари асосида стержень, саккизлик ёки призмасимон намуналар тайёрланади (1.3-жадвал) ва улар чўзилишга синалади.
Материалларнинг қаттиқлиги унга нисбатан анча қаттиқ жисм ботирилганда қаршилик кўрсатиш ҳоссасидир. Бу ҳосса пол ва йўл қопламларида фойдаланиладиган материаллар учун катта аҳамиятга эга. Бундан ташқари материалнинг қаттиқлиги унга ишлов беришнинг сермеҳнатлиги билан тавсифланади.
Материал қаттиқлигини аниқлашнинг бир неча усуллари мавжуд. Ёғоч-тахта ва бетон қаттиқлиги намуналарга пўлат шарчани босиш орқали, яъни шарчанинг ботиш чуқурлиги ёки ҳосил бўлган чуқурча диаметри бўйича аниқ-ланади. Табиий тош материалларнинг қаттиқлиги қаттиқлик шкаласи бўйича аниқланади (Моос шкаласи). Шкалада махсус саралаб олинган минераллар шундай кетма-кетликда жойлаштириладики, бунда тартиб бўйича навбатдаги минерал олдинги минералда чизиқ (тирноқ изи) қолдиради, ўзи эса чизилмайди
8Avtomobil yo‘llari qurilish materiallarining fizik-mexanik xossalari
“Материалларнинг физик хоссалари” уларнинг тузилишини ёки атроф-муҳитдаги физик жараёнларга муносабатини билдиради. Уларнинг физик хоссаларига, массаси, ҳақиқий ва ўртача зичлиги, ғоваклиги, сув шимув- чанлиги, намлиги, сув ўтказувчанлиги, совуқбардошлиги, хаво, буғ ва газ ўтказувчанлиги, иссиқ ўтказувчанлиги ва иссиқлик сиғими, ўтга чидамлиги ва оловбардошлиги кабилар киради.
Мустаҳкамлик материалнинг ташқи кучлар дан вужудга келадиган ички кучланишлар таъсири остида бузилишга қаршилик кўрсатиш хоссасидир. Бино ва иншоотларда материаллар сиқилиш, чўзилиш, эгилиш, ва ш. к. кучлар таъсирида турли ҳил ички кучланишларга дуч келади. Ички кучланишлар маълум чегаравий қийматга етганда материалнинг қаршилик қилиш қобилияти чекланади ва у бузилади. Демак, материалнинг мустаҳкамлиги уларнинг мустаҳкамлик чегараси R орқали ифодаланади.
Мустаҳкамлик чегараси деб, материалнинг максимал куч таъсирида бузилган вақтида ҳосил бўлган ички кучланиш σ га айтилади. Бино ёки иншоот қисмларининг мустаҳкамлигини ҳисоблашда стандартларда кўрсатилган рухсат этилган кучланишдан фойдаланилади яъни, материалнинг рухсат этилган кучланиши унинг мустаҳкамлик чегараси орқали ифодаланади:
σрух=R/Z
бу ерда R-мустаҳкамлик чегараси, МПа; Z-мустаҳкамликнинг заҳира коэф- фициенти.
9Avtomobil yo‘llari qurilish materiallarining kimyoviy xossalari.
|
| |
