|
1. Axmed Yugnakiydiń ómiri hám ádebiy xızmeti
|
| bet | 1/3 | | Sana | 06.06.2024 | | Hajmi | 28,25 Kb. | | #260753 |
Bog'liq YUGNAKIY
1. Axmed Yugnakiydiń ómiri hám ádebiy xızmeti
Túrkiy xalıqlardıń kópshiligi derlik Axmed Yugnakiydi ózleriniń talantlı shayırı hám danıshpan ustazı sıpatında tán aladı. Onnan saqlanıp qalǵan jalǵız ádebiy miyras «Hibatul-haqoyiq» pútkil túrkiy tilles xalıqlardıń kórkem sóz óneri hám ádebiy tiliniń júdá bahalı esteligi sıpatında dúńya ádebiyatı tariyxına belgili.
Axmet Yugnakiydiń ómiri hám xızmeti haqqında biziń dáwirimizge shekem maǵlıwmatlar kútá az saqlanıp jetkenligi málim. «Hibatul-haqoyiq» tıń ayırım qatarları hám onıń nusqalarına onı úyreniwshi alımlar tárepinen jazılǵan kózqaraslar shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligi haqqında biraz maǵlıwmatlar beredi. Aytıp ótkenimizdey avtor qatarlarında bazı bir kerekli dereklerdi ushırastıramız:
Atachi ati Máhámediy Iukakiy,
Ediy Axmed ogli, yok hech shaki.
Yaǵnıy: Shayırdıń ákesiniń atı Muxammed Yugnakiy, al óziniń atı Axmed ekenligi tuwralı maǵlıwmatqa iye bolamız.
Edibning yeri, Iuginen erur,
Sefaliq etab yer, kongullar yarur,
Yáki Shayırdıń tuwılǵan jeriniń atı Yugnak, zeynińdi ashatuǵın bir ájayip jer - dep jazıwına qaraǵanda, ózin Axmed Yugnakiy dep ataǵanın eske alǵanımızda bul shayırdıń shınında da Yugnak qalasında tuwılǵanına jáne bir márte isenim payda boladı. Belgisiz adam tárepinen jazılǵan kórsetpede shayırdıń kózi soqır bolǵanı hám kitaptıń 14 baptan ibarat ekenligi aytıladı.
Tuga kurmas erdi adibnińg kuzi,
Tuzatti bu un turt bob ichra suzi.
2.«Hibatul haqoyiq» dástanınıń nusqaları hám olardıń úyreniliwi
Axmed Yugnakiy haqqındaǵı maǵlıwmatlar usılardan ibarat. Biraq shayırdıń «Hiybatul haqoyiq» dástanı bul maǵlıwmatlardı bir qansha tolıqtırıwǵa, avtordıń jasaǵan dáwirin shamalap kórsetiwge imkan beredi.
1906-jılı túrk alımı Najib Asım Stambuldaǵı Sofiya meshitiniń kitapxanasında monǵol tilindegi risolalar toplamına kiritilgen bir qol jazbanı tapqanlıǵı málim. Qol jazba túrkiy tilde bolıp, ol monǵol tilinde jazılǵan xatlar toplamına aljas kiritilgen. Tabılǵan qol jazba ele ilim dúnyasına málim bolmaǵan Axmed Yugnakiydiń «Hiybatul haqoyiq» dástanı edi. Qol jazba hijriy 884 jıldıń 7 zulqáda ayında (1480 jıldıń 30-yanvarında) Istambulda Abdirazaq Bahshiy tárepinen kóshirilgen bolıp, kátib XV ásirde uyǵır jazıwı kópshilikke tanıs bolǵanı ushın, uyǵır jazıwı menen kóshirilgen tekstke qatarlardan keyin arabsha transkripciyada hám parsı-tájik tilinde ayırım túsinikler de beredi. Bunnan keyinde bir neshe qol jazbalardıń tabılǵanlıǵı málim. Solardıń ishinde eń eskisi Samarqand nusqası bolıp, bul nusqa 1444-jılı Samarqandlı kalligraf Zeynul-Abiddin Juraniy degen kisi tárepinen eski uyǵır háribi menen kóshirilgen.
Najib Asim 1334 (1916) jılı «Hibatul-haqoyiq» tı 1480-jılǵı nusqası tiykarında usmanlı túrk tiline awdarması menen baspadan shıǵaradı, oǵan sóz bası jazadı, ayırım túsindiriwler beredi, kishi garmmatikalıq ocherk hám sózlik dúzdi. Túrk alımı Rashid Arat Rahmat 1951 jılı, «Hibatul-haqoyiq» tıń jańa salıstırması baspasın birlestirdi. 1971-jılı ayırım kitapsha sıpatında Q.Maxmudov tárepinen tayarlanǵan tekst tiykarında basıldı.
Dástannıń birinshi babı (1-10 báytler) qudayǵa, ekinshi babı (11-19 báytler) payǵambar hám tórt xalifaǵa baǵıshlanǵan. Úshinshi bap (20-33 báytler) Dod-sipah-solarǵa baǵıshlanǵan. Dod-sipahsolar zamannıń ullı ámeldarlarınan biri bolǵan, sebebi dástan avtorı onı bir neshe orında «shaqım» dep ataydı. Tórtinshi bap (34-39 báytler) kitaptıń jazılıw sebebi haqqında bolıp, shayır onı Dod sipahsolarǵa bir estelik sıpatında inam etkenin kórsetedi.
|
| |
