|
«Hibatul haqoyiq» («Haqıyqatlar sıylıǵı») dástanında tálim-tárbiyalıq, aǵartıwshılıq máseleleri. Ilim haqqında oylar
|
| bet | 3/3 | | Sana | 06.06.2024 | | Hajmi | 28,25 Kb. | | #260753 |
Bog'liq YUGNAKIY4.«Hibatul haqoyiq» («Haqıyqatlar sıylıǵı») dástanında tálim-tárbiyalıq, aǵartıwshılıq máseleleri. Ilim haqqında oylar.
Axmed Yugnakiy islam dinin idealastıradı, dástannıń dáslepki qatarların qudayǵa, Muhammed payǵambar hám tórt xalifaǵa atap, quran hayatların keltiredi. Ol jábir shegiwshilerdi zalımlarǵa qarsı kóteriwge, olarǵa sadıq hám opadar bolıwǵa shaqıradı:
Jifo qildachingǵa enut qil vafo,
Orimas necha yusa qon birla qon.
(Kim jábir qılsa, sen oǵan opa qıl, qan menen qandı juwıp bolmaydı.)
Axmed Yugnakiydiń pikirine «pániy duńya» záhárli jılanǵa uqsaydı, ol ráhát kóriw ushın emes, bálki azap shegiw ushın jaratılǵan, onıń awırmanlıqlarına kóniw, shıdam beriw kerek, baxıt ráhát bolsa tús, qıyal yáki qustıń bir demde ushıp ketiwi:
Ezingi bulut-tak e tush-tak xash,
Darangsiz kechar baxt e qush tak uchar, ...
Niqob kwtur ochun, birar yuz ochar,
Ezar qwl kuchar-tak, yana tark tochar.
(Baxıt qıyal menen jazǵı bult ya tústey tez ótip ketedi, yáki qustay ushadı. Duńya nıqabın kóterip, bir az waqıt júzin ashıp kórsetedi, qolların jazıp bawırına almaqshı boladı da, tezden qashadı.)
«Hibatul-haqoyiq» avtorı bir waqıyanı bayanlaw wazıypasın emes, bálki ilim, ádep-ikramlıq hám basqa máseleler haqqında pikir júritip, úgit-násiyat beriw wazıypasın óz aldına qoyadı. Soǵan qaray, «Hiybatul-haqoyiq» didaktikalıq dástan bolıp, bul onıń kórkemlik qásiyetlerin hám uslubın belgileydi. Dástanda syujet bolmasa da, onıń bapları mazmunı hám mánisi menen óz-ara baylanısıp, bir pútin kompozicion qurılısın payda etedi. Avtor dástannıń baplarında hár qıylı obiekt, túsiniklerdi beriw hám olardı bir-birine qarama-qarsı qoyıw tiykarında olardan hár biriniń ózine tán unamlı hám unamsız tárepin ashadı. Bul usıl avtorǵa dástanda qoyılǵan máselelerdi málim konflikt fonında jaratıw hám juwmaqlaw, pikirlerden kelip shıǵatuǵın úgit-násiyattıń tásirin kúsheytiw hám shıǵarmanıń kórkemlik qunın asırıw imkaniyatın beredi.
«Hibatul-haqoyiq» ta kóbirek ushıraytuǵın kórkem til qurallarınan biri- teńew. Axmed Yugnakiy bazı tradiciyalıq uqsatıwlardı tákirarlap qollansa da, lekin ol jańa hám original uqsatıwlar dórete alǵan. Dástannıń kirisiwinde avtor Dod-sipahsolardı teńizge hám ózin jawın tamshısına uqsatadı. Bilimli kisi qımbat baha altınǵa, jáhil adam arzımas, qálbeki aqshaǵa, bilimli hayal er adamǵa, bilimsiz er hayalǵa, bilimli jilikli súyekke, bilimsiz jiliksiz súyekke, duńya kárwan sarayǵa, tuwrı sóz palǵa, jalǵan sóz awızdı ashıtıwshı piyazǵa uqsatıladı.
Sonday-aq avtor dástanda metofora, alliteraciya, qaytalawlardı isletedi.
«Hibatul-haqoyiq» ta «Qutadǵu bilig» sıyaqlı, aruzdıń mutaqorib bahrinde (faulun, faulun, faulun, faul) jaratılǵan. Bul báhrdiń hijo dúzilisi qaǵıydasına súyengen bolsa da, biraq ólshemniń rawanlıǵın támiynlew maqsetinde bazı hijolardıń sozımlıǵı hám qısqalıǵı qaǵıydasınan shetkerilep, hijonıń formasına ǵana emes, oqılıwı hám aytılıwına da kóbirek itibar beredi.
«Hibatul-haqoyiq» tıń kirisiw bapları ǵázzel jolında uyqasqan bolıp, baplar xalıq qosıqlarına tán «aaba» tórtlik tárizinde uyqasqan. Biraq ayırım orınlarda tórtlik uyqası buzıladı.
«Hibatul-haqoyiq» áyyemgi túrkiy ádebiy tiliniń qımbatlı esteligi. Onda qádim (kiyim), kelinki (kiyingi), adoq (ayaq), qud (quy- quymaq) kibi sózlerdegi «d» arxaik elementi, adiz (bálent), oǵun-ajun (duńya), akit (kárwan), chiǵay (qashshaq, gedey) sıyaqlı arxaizmler ushırasadı, onıń tili keyingi ádebiy estelikler tiline jaqınıraq. Xalıq maqalları da dástannıń tilin, mazmunın bir qansha bayıtadı. ol xalıq maqalların dál yaki olardıń mazmunın saqlaǵan hallar formasın qosıq qatarlarına muwapıqlastırıp beredi. Axmed Yugnakiy ózinen keyingi áwladqa ádep-ikramlılıq haqqında jazılǵan «Hibatul haqoyiq» didaktikalıq shıǵarmasın miyras etip qaldırǵan. Aradan kóp ásir waqıt ótse de bul dástan óz qunlılıǵın joǵaltqan joq.
AXMED YUGNAKIY
XII ásirdegi túrk tilles xalıqlar ádebiyatınıń kórkem sóz sheberleriniń biri Axmed Yugnakiy Yusup Has Hajibten keyingi kózge kóringen ájayıp shayırlardıń biri edi.
Shayırdıń tuwılǵan jeri sol waqıttaǵı Qaraxaniyler mámleketiniń eń kórnekli qalalarınıń biri Yugnak bolıp, ol Túrkstan qalasına jaqın jer-dep táriyiplenedi. Onıń qaysı jılı tuwılǵanlıǵı belgisiz. Biraq ta, ol haqqında jazılǵan qosıqta: «Shayırlardıń shayırı, danalardıń danası. Sóz ónerinen gawhar tergen adam»-dep táriyiplenedi. «Haqıyqatlar sıylıǵı»—negizinde didaktikalıq shıǵarma. Bunda basqa shıǵarmalardaǵı sıyaqlı belgili syujet te joq. Dástan bastan ayaǵına shekem násiyattan quralǵan. Násiyat bolǵanda da tek jıltır sóz emes, al, tásirli didaktika. Avtor shıǵarmanı bilim haqqında, jaqsılıq hám jamanlıq, adamnıń minez-qulqı haqqındaǵı baplarǵa bólip qaraydı. Máselen, ol bilim haqqında oǵada tásirli jazadı:
Sóz etpekshi edim jáne bilimdi,
Joldas bolǵay saǵan bárha bilimli,
Bilim menen baxıt jolı ashılar,
El ǵamın oylaǵan oǵan asıǵar.
Bilimli adam turar kúnińe jarap,
Bilimsiz adamlar-miywesiz daraq.
Biri-ótpes pıshaq, birewi-almas,
Bilimsizler bilimlige teń bolmas.
Hámme waqıt bilim kerek jigitke,
Bilimsizler uqsar maysız jilikke,
Ishi bop-bos biraq, elge kerektey,
Ilimsizler bolar maysız súyektey,
Bilimli dúnyanı kórkeyter taǵı,
Sonıń ushın bálent bolar ataǵı,
Bilimli ólse de atı ólmeydi,
Bilimsizler baxıt tappay shólleydi,
Bilimli isler mıń adamnıń jumısın,
Bilimsizdiń kóriń qurı júrisin.
Bilim menen jasnar, dúnya adamda,
Pámsiz bolsań jaqsı bolmas saǵan da.
Sol payǵambar Rasuldıń ózi de,
Isen degen bilimliniń sózine.
Perzent qádirin úyren ata-anadan,
Ilim qádirin úyren bárha danadan.
Ilim menen dúnya qızıqlı bolar,
Ilim úyrenbegen jazıqlı bolar.
Bilimsiz isine kewliń tolmaydı,
Bilimliniń isi eki bolmaydı.
Bilimsizler sırın ashadı tezden,
Bilimliler qashar, kereksiz sózden.
Bilimsiz tayaq jer bárha tilinen,
Hár sózinde nadanlıǵı bilingen.
Kórgiń kelse bárhá jaqsılıq jolın,
Ústińde kiygeyseń tuwrılıq tonın.
Sózinde túsiniksiz giyne bolmasın,
Dushpanıń hesh waqıt sırıńdı almasın.
Pámsizligiń ushın saǵan kúlmesin,
Sırıńnıń hámmesin eliń bilmesin.
Sırıńnıń barlıǵın dostıńa aytpa,
Dostıńnıń dostı kóp, ol basqa jaqta.
Awızdan shıqqan sóz eldi aralar,
Eliw júrtqa ósek bolıp taralar.
Bilimsiz el aldar hám azap berer,
Usılayınsha áytewir bir kún kerek.
Sóz benen bilinip Hatam Taylıǵı,
Danalardıń bilim bolar baylıǵı.
Ádepli sóyleseń saqlanar janıń,
Sol sebepli tiliń bolar dushpanıń.
Oq jarası tez dúzelip ketedi,
Sóz jarası súyegińnen otedi.
Jalǵız awız sózi aqmaq basshınıń,
Kóp adamnıń qurıtadı dastıǵın.
Tuwrı sózli adam bolar pal kibi,
Jalǵan sóz pıyazday ashshıdur túbi.
Jılan jumsaq, záhár bolar tisinde,
Sırtı jıltıraydı, bále ishinde.
Dúnya sırtı gózzal ish beti túyin,
Hámmesin úyrenip, bilerseń keyin.
Bir sulıw qız kibi nıqabın ashıp,
Keyin tuttırmaydı izine qashıp.
Dúnya óter bir kórilgen tús kibi,
Baxıt ushın pálpellegen qus kibi.
Avtor ómirdegi hárbir mashqalaǵa óz dıqqatın qaratadı da, oǵan bolǵan óz múnasibetin bildiredi. Yaki bolmasa «jalǵan sóylew hám ótirikshiliktiń zıyanı» haqqındagı baptı alıp qarayıq.
Jalǵan sózde máni bolmas jaltırar,
Ótirikshi adam qorqıp qaltırar.
Hámme waqıt jolın tabar tuwrılıq,
Jalǵan sózge sen qalarsań quwırılıp.
Jalǵan sóz kesellik, tuwrı sóz shıpa,
Ótirikshi heshkimge etpegen opa.
Jalǵan sózden elge merez bolasań,
Xalıq isenbes, qatarıńnan qalasań.
Avtor bunnan tısqarı kitaptıń sońında ózi haqqında da tolqınlanıp jazadı: «Men shayır Axmed pándiw-násiyat sózlerin ayttım. Bunı hikmetli sóz yaki násiyat kitabı, - dep atasa da boladı. Onı oqıǵan hárqanday adam pal tatqanday boladı, — degen niyettemen. Bálki, ózim ólip ketermen. El arasında sózlerim qalsın. Jaz ótedi, gúz keledi. Ómir ótip baratır. Sonıń ushın da, tańsıq bolǵan bul túrkshe kitaptı jazdım. Qáleseń onı maqulla. Qálemeseń—jamanla. Ózińniń erkiń. Ózim ólip ketkende estelik bolsın dep, bul tańsıq sózlerdi jazdım». Usınıń ózinen-aq, sol nárse belgili bolıp turıptı, Axmed Yugnakiy oǵada talantlı shayır bolǵan. Ol óz sóziniń qádir-qımbatın biletuǵın adam bolǵanlıǵı da seziledi. Bunnan tısqarı, shıǵarmada ádep-ikramlılıq, doslıq haqqında sózler aytılǵan. Yaǵnıy: «Kim saǵan jamanlıq qılsa, sen oǵan opa qıl», «Qandı qan menen juwıp tazalap bolmaydı», — dep aytılǵan bolsa, ekinshi jaǵınan, ómir filosofiyası haqqında pikir bildirip, «Bul dúnya bir kún ǵana qonıp ketetuǵın kárwan sarayǵa uqsaydı. Kárwan bir kún qonıp, óz jolın dawam etedi. Biz de tap sondaymız. Adam balasına bul ómirdi bilip seziw ushın júz jıldıń ózi de qısqalıq etedi. Sonshama ómirdiń ózi bir kún quraqım kórinbeydi»,—dep jazadı. Qullası, Axmed Yugnakiy óz zamanınıń belgili danıshpan shayırlarınıń biri boldı. Bunnan keyingi dáwirlerde payda bolǵan «Qıpshaqlar sózligi» hám basqa shıǵarmalardıń da táriypi sonday.
|
| |
