1. Dia-para-va ferromagnetism tabiati

ta’sirida yarimo‘tkazgichdagi valent elektronlarning ma’lum qismi erkin zaryad 
tashuvchilarni yuzaga keltirishi mumkin. Yarimo‘tkazgichlarning elektr 
o‘tkazuvchanligi yorug‘lik oqimi, zarralar oqimi, kiritmalar konsentra-tsiyasi 
gradiyenti, elektr maydon va boshqalar ta’sirida ham o‘zgarishi mumkin. 
Yarimo‘tkazgichlarning bu xossasidan turli vazifalarni bajaruvchi diodlar, 
tranzistorlar, termistorlar, fotorezistorlar, varikap va boshqa yarimo‘tkazgich 
asboblar tayyorlashda foydalaniladi. 
Elektr o‘tkazuvchanlik, ya’ni elektr kuchlanish ta’sirida moddalardan 
elektr tok o‘tkishi uning elektr maydonga nisbatan asosiy xususiyatini belgilaydi. 
Bu kattalik qiymat jihatdan Om qonunining differensial ko‘rinishi bo‘lib, 
solishtirma elektr o‘tkazuvchanlik 

bilan baholanadi: 
,
E
j




(18) 
bu yerda, 
j

– tok zichligi vektori, 
E

– elektr maydon kuchlanganligi 
vektori. 
Elektr o‘tkazuvchanlik elektr maydon yoki kiritmalar konsentratsiyasi 
gradiyenti ta’sirida erkin zaryad tashuvchilar (EZT) harakati hisobiga amalga 
oshadi. 
Yarimo‘tkazgichda bir vaqtning o‘zida turli massa va ishoraga ega bo‘lgan 
EZTlar mavjud bo‘lib, ular elektr maydon ta’sirida turli tezlik 
j

ka ega 
bo‘ladilar. Shuning uchun elektr toki zich-ligi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 


,
j
j
j
n
q
j


(19) 
bu yerda, 
j
n
– EZTlar konsentratsiyasi, 
j
q
– ularning zaryadi.
Yarimo‘tkazgich materiallar kristall, amorf va suyuq holatda bo‘lishi 
mumkin. Yarimo‘tkazgichlar texnikasida asosan, kristall yarimo‘tkazgichlar 
(asosiy moddaning 1010 atomiga bittadan ortiq bo‘lmagan kiritmalar atomi 

to‘g‘ri keluvchi monokristall) ishlatiladi. Solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi 

bo‘yicha metallar bilan dielektriklar oralig‘ida joylashgan moddalar 
yarimo‘tkazgichlarga kiradi. Xususiy, ya’ni kiritmasiz yarimo‘tkazgichlar elektr 
o‘tkazuvchanligi 
i

ning temperaturaga bog‘liqligi xususiy konsentratsiya 
i
n
ning temperaturaga bog‘liqligi bilan aniqlanadi. Kremniy uchun nisbiy xususiy 
o‘tkazuvchanlikning temperaturaga bog‘liqlik grafigi
i

/
0
i

= f (1/T) 1-rasmda 
yarim logarifmik masshtabda ko‘rsatilgan. Amaliyot uchun ta’luqli bo‘lgan 
temperatura diapazonida (-60 ÷ +125 0S) kremniyning xususiy o‘tkazuv-chanligi 
5 tartibga o‘zgarishi 1 a-rasmdan ko‘rinib turibdi. Taqiqlangan zona kengligi 
kremniynikiga nisbatan tor bo‘lgan materiallarda (masalan, germaniyda) 
i

ning 
nisbiy o‘zgarishlari ki-chikroq,
i

ning qiymatlari esa sezilarli katta bo‘ladi. 
a)
b) 
10-rasm 
10–rasm. Xususiy (a) va legirlangan (b) kremniy nisbiy solishtirma 
o‘tkazuvchanligining temperaturaga bog‘liqligi (
0
i

va 
0

- +20 0S). 
Xona 
temperaturasida 
yarimo‘tkazgichlarning 
solishtirma 
elektr 
o‘tkazuvchanligi 10-8÷105 Sm/m (simens taqsim metr)ni, metallarda 


=106÷108 Sm/m, dielektriklarda esa 

=10-8÷10-13 Sm/mni tashkil etadi. 
Yarimo‘tkazgichlarda solishtirma elektr o‘tkazuvchanlik temperatura ortishi 
bilan ortadi, metallarda esa kamayadi. Yarimo‘tkazgichlar elektr 
o‘tkazuvchanligi yoritilganlikka va kiritmalar konsentratsiyasiga bog‘liq (1 b - 
rasm). 
(2) va (1)larni solishtirib, 



Download 0,85 Mb.