1.
Dia-para-va ferromagnetism tabiati.
2.
Yorug’lik interferensiyasini kuzatish usullari.
3.
Kontakt xodisalari.
4.
Yarimo’tkazgich –yarimo’tkazgich kontakti.
1.
Dia-para-va ferromagnetism tabiati.
Uzun solenoid ichidagi magnit maydonining
kuchlanganligi quyida-giga
teng:
In
H
(1)
bu yerda ln - ko‘paytma amper-o‘ramlar soni;
- solenoid uzunligi; n–
solenoidning o‘ramlar soni.
Agar tokli o‘tkazgichni – tashqi magnit maydonda joylashtirsak (1-rasm),
u paytda bu o‘tkazgichga kuch ta’sir etadi.
N S
I
B
1-rasm
Bir jinsli magnit maydondagi tokli o‘tkazgichga ta’sir qiluvchi kuch
o‘tkazgichdan o‘tayotgan tokning kuchi, o‘tkazgichning
uzunligi,
magnit
maydon-ning induksiyasi bilan magnit maydon chiziqlari orasidagi burchakning
sinusiga ko‘paytmasiga teng, ya’ni:
sin
B
I
F
(2)
Agar o‘tkazgich ixtiyoriy shaklda va magnit maydon bir jinsli bo‘lmasa, u
paytda (3) ifoda quyidagicha bo‘ladi:
sin
B
Id
dF
(3)
va Amper qonuni deb ataladi.
O‘tkazgichda tokni hosil qilgan tartibda harakatlanayotgan zaryadlarga
magnit maydon ta’sir qiladi. Shuning uchun Amper qonunidan foydalanib magnit
maydonda harakatlanuvchi zaryadga ta’sir etuvchi kuchni topish mumkin.
Amper qonunidagi tokning kuchi quyidagiga teng:
qnvS
jS
I
(4)
bu yerda
j
– tokning zichligi;
S
– o‘tkazgichning ko‘ndalang kesim yuzasi;
q
– elementar zarrachaning zaryadi;
n
– zarrachalarning
konsentratsiyasi;
v
–
ularning tartibli harakat tezligi.
Bu ifodani (3) ga qo‘ysak quyidagi hosil bo‘ladi:
sin
sin
qvBN
B
qnvS
F
(5)
bu yerda
nV
nS
N
- tekshirilayotgan o‘tkazgichning hajmidagi
elektr
zaryad-larning umumiy soni. Binobarin, harakatlanayotgan
har bir zaryadga
magnit maydonining ta’sir kuchi – Lorens kuchi quyidagiga teng bo‘ladi:
sin
qvB
N
F
F
л
(6)
bu yerda
- V va v vektorlar orasidagi burchak.
Lorens kuchi magnit induksiyasi va zarrachaning harakat tezligi yotgan
tekislikka perpendikulyar yo‘nalgan bo‘ladi (2-rasm) va markazga intilma
kuchdan iborat bo‘ladi:
л
F
В
В
v
v
q>0
л
F
q<0
2-rasm
qvB
R
mv
2
(7)
bu yerda m – zarrachaning massasi;
=900. (7) dan ko‘rinadiki, magnit
maydondagi zaryadli zarrachaning harakat trayektoriyasi aylanadan iborat bo‘lib,
uning radiusi quyidagiga teng:
B
v
q
m
R
(8)
Zarrachaning aylanish radiusini bilgan holda, uning aylanish davrini
aniqlash mumkin:
qv
m
v
R
T
2
2
(9)
Umumiy holda harakatlanayotgan elektr zaryadga magnit maydondan
tashqari yana ham elektr maydon ta’sir qiladi. U paytda zaryadga ta’sir etuvchi
natijaviy kuch quyidagiga teng bo‘ladi:
B
v
q
qE
F
,
(10)
(10) ifoda Lorens formulasi deyiladi.
Amper va Lorens kuchi texnikada keng qo‘llaniladilar. Masalan, elektr
dvigatellarining ishlash prinsipi Amper kuchiga asoslangan. Massa-spektrograf
va siklotronning ishlash prinsipi Lorens kuchiga asoslangan.Yer atrofida fazoviy
jism sifatida mavjud bo‘lgan maydon Yerning magnit maydoni deyiladi.
Yer magnetizmi (geomagnetizm) – Yerning xususiyatlaridan biri bo‘lib,
Yer sharining atrofida magnit maydon borligi bilan bog‘liq. Yer magnetizm
elementlari kompas, magnit teodolit, turli mangitometrlar, magnit tarozi, magnit
variometr va boshqalar yordamida o‘lchanadi.Yerdan topilgan ba’zi temir
rudalari, masalan, magnit temirtosh ba’zan magnitlangan bo‘ladi.
Ularning
magnitlanishiga Yerning magnit maydoni sabab bo‘ladi. Magnitlangan rudalar
tabiiy mangitlar deb atalgan. Tabiiy doimiy magnitlarning xossalari elektr tokini
ixtiro qilishdan ancha ilgari o‘rganilgan edi. Anchagina keyin esa moddada
magnit xossalarining namoyon bo‘lishi modda va molekulalarida elektr zaryad-
larning harakati bilan bog‘liq ekanligi isbot qilingan.
Yerning magnit maydoni har doim birday turmas ekan. Unga Quyoshda
ro‘y beradigan ba’zi hodisalar kuchli ta’sir qiladi. Quyoshdagi dog‘lar maksimal
bo‘lgan davrlarda Yerning magnit maydoni keskin o‘zgaradi, bunday hodisalarni
magnit bo‘ronlari deyiladi. Magnit bo‘roni kompas strelkasining to‘lqinlanishiga
sabab bo‘ladi.
Yerning magnit maydoni kuchlanishining normal
holatidan farq qilishi
magnit anomaliyasi deyiladi. Osmon jismlarining hammasida ham magnit
maydoni bo‘lavermaydi. Masalan, koinotni raketalar va yo‘ldoshlar yordamida
tekshirish Oyning xususiy magnit maydoni yo‘q ekanligini ko‘rsatadi.
