Həyat fəaliyyəti zonası— mühit amilinin bu diapazonunda orqanizm həyat əhəmiyyətli bütün funksiyaları aktiv şəkildə yerinə yetirir.
Sakitlik (yuxarı və aşağı) zonası — mühit amilinin olduqca əlverişsiz təsiri altında orqanizm tam sükunət halına keçir, lakin hələ yaşayır.
Həyat zonası- mühit amilinin bu diapazonunda orqanizm yaşayır.
Ölüm zonası (nöqtəsi) – həyat zonasının sərhədlərindən kənarda mühit amilinin letal göstəriciləri təsir edir və bu şəraitdə orqanizmin yaşaması mümkün olmur.
Plastiklik diapazonu daxilində orqanizmdə baş verən dəyişikliklər bütün hallarda fenotipik xarakterlidir. Baş verə biləcək mümkün dəyişikliklər və ya reaksiya norması genotipdə kodlaşdırılır. Müəyyən mühitdə orqanizmin plastiklik dərəcəsi reaksiya norması ilə məyyən olunur.
Antropoekologiya – insanın, cəmiyyətin və təbiətin qarşılıqlı münasibətləri haqqında elmdir. İnsan ekologiyasının məqsədi – cəmiyyətə insanın yaşayış mühitinin optimal vəziyyətə çatmasına xidmət edən məlumatlları çatdırmaqdan, eləcə də insan birliklərində baş verən bioloji, sosial və tətbiqi məsələləri araşdırmaqdan ibarətdir. İnsan ekologiyasının paktik vəzifələrinə insan üçün sağlam, ekoloji təmiz, təhlükəsiz və sosial rahat yaşayış mühiti yaratmaq addir.
İnsan ekologiyası insan birliklərinin təbii, sosial və istehsalat birlikləri ilə qarşılıqlı münasibətlərinin qanunauyğunluqlarını tədqiq edir. Anttropoekololi tədqiqatlarda cəmiyyətdəki sosial-demoqrafik proseslərin istiqamətlərini müəyyənləşdirməkdən ötrü insan birliklərinin mədəniyyəti, dini mənsubiyyəti, adət-ənənələri və s. mütləq şəkildə nəzərə alınır. Antropoekologiya demoqrafiya, biologiya, gigiyena və epidemiologiya metodlarından geniş istifadə edir.
İnsan ekologiyası ekoloji-sosial-iqtisadi biliklərin kompleksindən ibarət elm sahəsidir. • Bu halda bütün sosial, iqtisadi və təbii şərait insanın tələbatını təmin edə biləcək yaşayış mühitinin eyni dərəcədə mühüm əhəmiyyətli tərkib hissələri kimi götürülür. Insanın müasir ekologiyasının bazası bir-biri ilə sıx bağlı olan 3 tərkib hissədən ibarətdir:
1) bioloji aspektlər
2) sosial aspektlər
3) tətbiqi aspetlər
Antropoekosistem insanın yaşayış mühitinin məkan (ərazi) daxilində müxtəlif hissələrə ayrılmasıdır. O, təbii sistemlərə çox oxşayır, lakin əhalinin həyat fəaliyyətinin sosial-iqtisadi, istehsalat, ekoloji-gigiyenik və mədəni-məişət şəraitinə görə fərqlidir. Bu sistemdə onu məskunlaşdıran insanların əsas xüsusiyyətləri formalaşır. Hər bir antropoekosistem daxili eynicinsli olması ilə seçilir, eyni zamanda qonşu antropoekosistemlərdən ayrıcinsli olmasına görə kəskin fərqlənir. Buna ən yaxşı misal kimi iki qonşu antropoekosistemi – şəhərö və onu əhatə edən kəndi göstərmək olar.
Antropoekosistemlərin müxtəlif səviyyələri ayırd edilir: bura qlobal (dünya) miqyaslı ekosistemdən başlamış yerli ekosistemə (kənd), hətta ayrıca götürülmüş yaşayış evinə qədər bütün sistemlər daxildir. Yerin qlobal antropoekosistemi biosferdən və insan cəmiyyətindən təşkil olunmuşdur. İnsan cəmiyyəti texniki vasitələrin köməyi ilə planetin təbii resurslarından istifadə edir. İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti onun yaşayışını və inkişafını təmin edir. Bununla bərabər insan biosferə əhəmiyyətli dərəcədə ekoloji ziyan vurur. Nəticədə bundan həm təbiətə çox böyük ziyan vurulur, həm də insanlar əziyyət çəkirlər.
Yerin qlobal antropoekosistemi daha sadə quruluşlu, nisbətən aşağı səviyyəli sistemlərdən təşkil olunmuşdur. • Ən kiçik antropoekosistemlərə misal olaraq hər hansı bir məhdud ərazini və orada yaşayan insanları misal göstərmək olar. • Modelin mərkəzində insanların birliyi durur. İnsanların birliyi təbiətlə, təsərrüfatla, əhali ilə, sosial-iqtisadi şəraitlə qarşılıqlı təsirdə olur. • Ətraf mühitin çirklənməsi insana çox güclü mənfi təsir edir. Bu zaman insanların birliyini əhatə edən mühitin bütün elementləri bir-biri ilə qarşılıqlı təsirdə olaraq böyük bir sistem əmələ gətirirlər
Ədəbiyyat
Mustafayev Q. T. Ekologiyadan konspekt.Bakı, Şərq-Qərb,1993, 184 s
http://www.elibrary.az/docs/ecomelkit.pdf
|
