1.Foydali qazilma va kon haqidagi asosiy tushunchalar
Foydali qazilma deb, yer qobig'ida mavjud bo'lgan tabiiy mineral
moddalarni hozirgi davr texnikaviy-iqtisodiy rivojlanish sharoitida yer
ostidan ajratib olib, sanoatda foydalanish maqsadga muvofiq kelgan turlariga
aytiladi.
Foydali qazilma koni deb, foydali minerallarni yer qa’rida
tabiiy
to'plangan joyiga aytiladi.
Sanoat ahamiyatiga ega kon deb berilgan iqtisodiy -geologik sharoitida,
texnikaning hozirgi davr taraqqiyoti darajasida qazib olish maqsadga muvofiq
keladigan konga aytiladi.
Foydali qazilmalar o'zining fizikaviy holatiga ko'ra uch xil holatda
bo'lishi mumkin:
qattiq (ko'mir, metall rudalari,
kon kimyo sanoatida va
qurilishda ishlatiladigan xomash'yolar),
suyuq (neft, mineral suvlar) va
gazsimon (yonuvchi gazlar).
Qattiq foydali qazilmalar sanoatdagi vazifasiga va xalq xo'jaligida
foydalanish xarakteriga ko'ra uch guruhga bo'linadi:
• yonuvchi, yoki yoqilg'i - ko'mir, yonuvchi slanes, torf,
• metall - metalli rudalar (temir, mis, alyuminiy, qo’rg’oshin, oltin,
kumush va h.);
• metall emaslar - oltingugurt, osh tuzi, apatit, fosfor va boshqalar.
Foydali qazilmalarni rudali va noruda deb bo'lish ham qabul qilingan.
Rudali foydali qazilmalarni farq qiladigan asosiy belgisi, ularga qayta ishlov
berish uning tarkibidagi foydali birikmalarni ajratib ,
metall konsentrati
olinishidir. Kon atrofidagi yondosh kon ji nslari va ularni oralariga kirib
qolgan, tarkibida metall (foydali minerallar) bo'lmaga n, qayta ishlash
uchun
yaroqsiz bo'lgan jinslarni
rudasiz (puch)
jinslar deb atash qabul qilingan.
Ruda va noruda qazilmalarning chegarasi shartli chegaradir. Ko'p foydali
qazilmalar ilgari qazib olinganidan keyin bevosita foydalanilgan bo'lsa,
hozirgi davrda foydali birikmalarni kompleks (birgalikda) qayta ishlab,
sanoat ahamiyatiga ega bo'lgan foydali birikmalar ajratib olinadi.
Shuning
uchun "ruda"degan termin o'zining boshlang'ich tor doiradagi ahamiyatini
yo'qotmoqda. Uni boshqa ko'pgina ruda bo'lmagan foydali qazilmalarda ham
qo'llaniladi. Shu ma'noda "ruda" tushunchasidan bundan keyin ham
foydalaniladi.
Foydali qazilma zahiralarini sanoat ahamiyatiga
ega yoki ega emas deb
bo'lish ham shartlidir.
Tarkibiy qismi va rudani sifati bir xil o'lchamda bo'lga n konlardan, biri
qazib olish uchun qulay kon -geologik sharoitga ega bo’lganligi uchun
(masalan ruda tanasining qalinligi katta o'lchamda, yer yuzasiga yaqin
joylashgan), ikkinchisi sanoat ahamiyatiga ega emas. Uni qazib olish ancha
qiyin, transport yo'llarini va sanoat markazlarini uzoqda joylashganligi uchun
va boshqa sabablarga ko'ra.
Navoiy, Olmaliq kon metallurgiya konbinatlari tarkibidagi ba'zi konlarni
tarkibidagi metall miqdori sanoat ahamiyatiga ega bo'lmaganligi uchun
maxsus ag'darmalarga to'planadi, ruda hozirgi davrga kelib, metallni ajratib
olishda yangi texnologiyalarni joriy etilganligi sababli ular ham sanoat
ahamiyatiga ega bo'lib, qayta ishlashga jalb etildi.
Ko'p miqdorli temir metallaridan zahiraga ega bo'lgan Krivorog
xavzasidagi tarkibiy qismi 30-35% temirli kvarsdan iborat bo'lgan ruda ilgari
qayta ishlashga yaroqsiz deb hisoblangan qismi, hozirgi kunda qazib olishda
samarali texnika qo'llanilganligi sababli
qazib oli sh rentabelli ishlab, katta
miqdordagi ruda zahirasini qayta ishlatishga jalb etildi. Shu sababga ko’ra
tarkibiy qismida 16-17% temir bo’lgan Uraldagi Kachkanar koni rudasini
qazib olish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq ravishda ishlatish imkoni
yaratildi. Kochkanar ruda konini rentabelli ishlashiga uning rudasi tarkibida
legiruyushiy "vannadiy" metallining mavjudligidir.
Germaniya, Fransiya va Angliyaning qo'ng'ir
temir ruda konlaridagi
rudaning tarkibida 28-30% temir bo'lgan rudalarni metallurgiya sanoatida
ularning qayta ishlash imkonini yuqori bo'lganligi va shulardan bo'lak
tarkibiy qismidagi metallni miqdori yuqori bo'lgan ruda konlarini yo'qligi
sababli ham rudani qazib olib, samarali texnologiyadan foydalani b metall
ajratib olinmoqda.
Domna pechlarida metall eritishda "flyus"
sifatida foydalaniladi ,
ohaktosh qora metallurgiya zavodlariga yaqin bo'lgan maxsus karvonlar katta
miqdorda qazib olinsa, qo’rg’oshini ruda konlariga yondosh joylashgan
ohaktoshlar esa puch jinslar deb hisoblanadi.
Metall sof holda ruda tarkibida juda siyrak uchraydi, ularning ko'pchilik
qismi kimyoviy birikma sifatida ruda minerallari tarkibida bo'ladi. Masalan :
temir ruda tarkibida gematit
(Fe
2
O
3
),
