Yetaklovchi qismga tirsakli val bilan bog´langan (doimo aylanuvchi)
detallar kiradi.
Yetaklanuvchi qismga yetaklanuvchi disk kiradi.
8-rasm. Friksion ilashish muftasi sxemasi.
1-tirsakli val, 2-maxovik, 3-yetaklanuvchi disk, 4-siquvchi disk, 5-g´ilof, 6-ilashish
muftasini ulash prujinalari, 7-richaglar, 8-podshipnikli ajratish muftasi, 9-vilka,
10-ishchi silindr, 11-truba, 12-asosiy silindr, 13-pedal, 14-ilashish muftasining
karteri, 15-birlamchi tishli g´ildirak, 16-uzatmalar qutisining karteri, 17-uzatmalar
qutisining birlamchi vali.
Uzatmalar qutisining vazifasi va ishlash prinsipi. Uzatmalar
qutisi
avtomobilni o´rnidan jildirishda va uni tezlatishda dvigateldan yetaklovchi
g´ildiraklarga uzatilayotgan aylantiruvchi momentni keng diapazonda o´zgartirish
uchun xizmat qiladi. Bulardan tashqari, uzatmalar qutisi avtomobilni orqaga
yurishini ta´minlaydi hamda avtomobil to´xtab turganda
yoki harakatlanayotgan
chog´ida dvigatelni (salt ishlayotgan paytida) yetaklovchi g´ildiraklardan ancha
vaqtga uzib qo´yishga imkon beradi.
Zamonaviy avtomobillarda ko´pincha tishli shesternalari bo´lgan pog´onali
mexanik uzatmalar qutisi ishlatiladi. Oldinga yurish uzatmalarining miqdori,
odatda orqaga yurish uzatmasini hisobga olmaganda to´rt yoki beshta bo´ladi.
Beshinchi uzatmaning uzatish soni ko´p hollarda 1,0 dan kichik
qilib
tayyorlanadi va "tezlatuvchi" yoki "tejamkor" bo´ladi,
chunki avtomobilning
yuqori tezligiga yaqinlashgan tezliklarda dvigatel aylanishlar chastotasini
pasaytirishga va birmuncha yonilg´i tejashga imkon beradi.
Mexanik qutilarda uzatmalarni almashlab ulash boshqa shestemalar
bilan
navbatma-navbat ilashadigan shesternalarni surish yoki sinxronizatorlar yordamida
shestemalarni valga blokirovka qilish bilan amalga oshiriladi. Sinxronizatorlar,
ulanadigan shesternalarning aylanishlar chastotasini
tenglashtiradi va ulardan
birini yetaklanuvchi valga blokirovka qiladi. Shestemalar yoki sinxronizatorlar
surilishini boshqarishni haydovchi ilashma ajratilgan paytda amalga oshiradi.
Oldinga yurish uzatmalarining soniga qarab uzatmalar qutisi uch, to´rt va hokazo
pog´onali bo´ladi.
Uzatmalar qutisining ishlash prinsipini uch pog´onali uzatmalar qutisi
chizmasida (9-rasm) ko´rib chiqish mumkin. Qutining asosiy detallari quti
korpusiga o´rnatilgan yetaklovchi val (1), yetaklanuvchi val (5)
va oraliq valdir
(6). Birlamchi (yetaklovchi) valga, oraliq valga qo´zg´almas qilib o´rnatilgan Z´
3
shesterna bilan doimiy ilashishda bo´ladigan Z
3
shesterna qo´zg´almas qilib
mahkamlangan. Oraliq valning boshqa Z´
2
,Z´
1
,va Z´
o.yu.
shesternalari ham
qo`zg`almas qilib mahkamlangan. Yetaklanuvchi valga 5 Z´
2
shesterna bilan
doimiy ilashishda bo´lgan Z
2
shesterna erkin aylanadigan qilib o´rnatilgan.
Shesterna Z, va sinxronizator (2) val (5) bilan shlitsalar orqali biriktirilgan,
shuning uchun ular val bo´ylab strelkalar bilan ko´rsatilgan yo´nalishlarda surilish
imkoniyatiga ega. Z
o
shesterna orqaga yurish uzatmasi ulanganda, yetaklanuvchi
valning aylanish yo´nalishini teskari tomonga o´zgarishini ta´minlaydi.
Har
bir uzatma, yetaklanuvchi shesternadagi tishlar sonini yetaklovchi
shesternadagi tishlar soniga nisbatini ifodalovchi uzatish soni orqali tavsiflanadi.
Agar uzatmada bir necha juft tishli shesternalar ishtirok etsa, u holda uzatish
sonini aniqlash uchun barcha juftliklarning uzatish nisbatlarini bir-biriga
ko´paytirish kerak.
Ko´rib chiqilayotgan uzatmalar qutisi chizmasida birinchi uzatmani ulash
uchun Z
1
, shesternani vilka (ayri) (4)
yordamida Z´
1
shesterna bilan ilashgunga
qadar chapga surish kerak. Bunda birlamchi valdan (1) aylantiruvchi moment
doimiy ilashishdagi Z
3
va Z´
3
shesternalar hamda birinchi uzatmani hosil qiluvchi
Z´, va Z´ shesternalar orqali uzatiladi.
Birinchi uzatma uchun uzatish soni i
1
=
(Z´
3
/Z
3
)•(Z
1
/ Z´
1
) formula bilan
aniqlanishi mumkin, bu yerda Z
1
,
Z´
1
, Z´
3
, Z
3
- shesternadagi tishlar soni.
Ikkinchi uzatma sinxronizatorni (2) vilka (3) yordamida o´ngga surish bilan
ulanadi. Bu paytda Z
2
shesterna yetaklanuvchi valga blokirovka qilinadi, undagi
aylantiruvchi moment i
II
=
(Z´
3
/Z
3
)•(Z
2
/ Z´
2
) uzatish soni orqali aniqlanadi.
Uchinchi uzatmani sinxronizatorni (2) chapga surib olish mumkin. Ushbu holatda
yetaklovchi va yetaklanuvchi vallar bir-biriga nisbatan qo´zg´almas qilib
biriktiriladi, qutidagi uzatish soni o´zgarmaydi va birga teng bo´lib qoladi. Bunday
uzatmani to´g´ri uzatma deyiladi. Undan avtomobilni katta tezlik bilan
harakatlantirish uchun foydalaniladi.
