• Qo„nim qo„yimi
  • 7.3.2 Qo„nim tizimlari va ularning standartlashtirishdagi ahamiyati
    		•

    1 мъаруза ўЎҒғҚқҲҳ




    Download 2,06 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet83/94
    Sana11.01.2024
    Hajmi2,06 Mb.
    #134958
    1   ...   79   80   81   82   83   84   85   86   ...   94
    Bog'liq
    1 ìúàðóçà ¢¡ (1)

    Taranglik. N – yig‗ilguniga qadar val diametri teshik diametridan katta bo‗lib, 
    bu ikki diametrning haqiqiy o‗lchamlari orasidagi farqga aytiladi, ya‘ni d > D N = d–
    D . 
    Taranglik detallarni yig‗ishdan so‗ng qimirlamayligan birikma hosil qiladi. 
    Taranglik bilan qo‗nim – deb birikmada detallarning tarangligini ta‘minlab 
    joylashtirishga aytiladi. Qo‗zg‗almaydigan (qimirlamaydigan) qo‗nim. 
    Bunday joylashtirishda talab qilingan paytda kamgina tirqish va talab qilinganda 
    kamgina taranglik bo‗lishi mumkin. 
    Qo„nim qo„yimi – tirqish bilan qo‗nimda ruxsat etilgan eng katta va eng kichik 
    tirqishlar orasidagi yoki taranglik bilan qo‗nimda ruxsat etiladigan eng katta va eng 
    kichik tarangliklar orasidagi farqqa aytiladi. 
    TS = S
    max
    -S
    min 
    – tirqish bilan qo‗nimdagi tirqish qo‗yimi. 
    TN = N
    max
    -N
    min
    – taranglik bilan qo‗nimdagi taranglik qo‗yimi. 
    TS (TN) = S
    max
    +N
    max
    – erkin o‗tishli qo‗nim qo‗yimi. 
    Barcha turdagi qo‗nim uchun qo‗yimi miqdor jixatidan teshik va val 
    qo‗yimlarining yig‗indisiga tengdir. 
    Ya‘ni: TS(TN)= TD+Td. 
    Tirqish – tutashuvchi teshik va val o‗lchamlari orasidagi musbat farqdir. 
    Taranglik – yig‗ishgunga qadar val o‗lchamlaridan katta bo‗lib tutashuvchi 
    teshik va val o‗lchamlari orasidagi musbat farqdir.
    Qo‗nim qo‗yimi – eng katta va eng kichik tirqish yoki taranglik orasidagi farq. 
    Tirqish bilan qo‗nim – birikmada tirqishni ta‘minlab qo‗nim dir. 
    Taranglik bilan qo‗nim – birikmada taranglikni ta‘minlab qo‗nim dir. 
    O‗tishli qo‗nim – talab qilinganda tirqish va talab qilinganda taranglikni 
    ta‘minlab o‗tkazishdir. 
    7.3.2 Qo„nim tizimlari va ularning standartlashtirishdagi ahamiyati 
     
    Qo‗yimi va qo‗nim lar tizimi bu tajriba nazariy va eksperimental tekshirishlar 
    asosida aynan tuzilgan va standartlari shaklida (ko‗rinishida) rasmiylashtirilgan 
    qo‗yimlar va qo‗nimlar qatorlarining majmuidir. 
    Qo‗yim va qo‗nim lar tizimi mashina detallari umumiy birikmalari uchun 
    minimal zaruriy, lekin amaliyot uchun yetarli bo‗lgan qo‗yim va qo‗nimlarni tanlash 
    uchun mo‗ljallagan bo‗lib, kesuvchi asboblari va kalibrlarni standartlashtirishga 
    buyum va ularning qismlarini (detallarni) loyihalash, ishlab chiqarish va o‗zaro 

    155 
    almashinuvchanlikka erishish, shuningdek ularning sifatini oshirishga imkoniyat 
    yaratadi. Hozirgi paytda jahon mamlakatlarining ko‗pchiligi ISO ning qo‗yim va 
    qo‗nimlar tizimini qo‗llaydilar. ISO tizimi metall ishlash sanoatida halqaro texnik 
    aloqalarni osonlashtirish (yangilashtirish) milliy qo‗yim va qo‗nimlar tizimini 
    unifikatsiyalash uchun yaratilgandir. 
    ISO halqaro tavsiyanomalarining milliy standartlarda qo‗llanish turlicha 
    mamlakatlarda tayyorlanilgan bir turdagi detallarni, tashkil qiluvchi qismlarni va 
    buyumlarni (mashinalar) o‗zaro almashinuvchanligini ta‘minlashga sharoit yaratib 
    beradi. Mamlakatimizda esa ISO standartlari va tavsiyanomalarining yagona tizimi 
    (DO‗YaT) ga o‗tmoqdalar. Bunga o‗tishdan maqsad respublikamizda sanoatni 
    ixtisoslashtirish zaruratligi, halqaro savdoni
    rivojlantirish va undagi texnik to‗siqlarni 
    bartaraf qilishdir.
    Bu shuningdek mamlakatimiz maxsulotlarini jahon bozorida 
    xaridorgirligini oshirishni ta‘minlaydi. 
    ISO ning qo‗yim va qo‗nimlar tizimi va respublikamizning DO‗YaT – umumiy 
    mashina detallari uchun qat‘iy bir yagona prinsip asosida tuzilgan. Standart bo‗yicha 
    qo‗nimlarning ikkita teng huquqli tizimi o‗rnatilgan: Teshik tizimi (TT) va val tizimi 
    (VT). Shuningdek qo‗yim va qo‗nimlarning jadvallari ham teshik tizimi va val 
    tizimida tuzilgan. 
    Teshik tizimida – (TT) teshik asosiy detal bo‗lib hisoblanib, qanday qo‗nim
    bilan joylashtirishdan qat‘iy nazar nominal o‗lcham bo‗yicha ishlov beriladi 
    (detalning tanasiga qo‗yim berilib), turli xildagi qo‗nimlar tirqish, o‗tishli, taranglik 
    bilan) valning chekli o‗lchamlarini o‗zgartirish hisobiga ta‘minlanadi, TT – dagi 
    qo‗nimlar N bilan belgilanadi.
    Val tizimidagi (VT) qo‗nimlarda – val asosiy detal bo‗lib hisoblanib qanday 
    o‗tkazilishidan qat‘iy nazar, nominal o‗lchov bo‗yicha ishlov beriladi (detal 
    tanasining qo‗yimi bilan), turli xildagi qo‗nimlar esa teshikning chekli o‗lchamlarini 
    o‗zgartirish hisobiga ta‘minlanadi. VT dagi qo‗nimlar (h) bilan belgilanadi.
    Barcha qo‗nimlar uchun «TT» da teshikning pastki og‗ish – EI=0, barcha 
    qo‗nimlar uchun val tizimida (VT) valning yuqorigi og‗ishi ES=0. 
    Demak, asosiy teshikning qo‗yim maydonlari nol chizig‗idan yuqoriga, valniki 
    esa nol chizig‗idan pastga joylashtiriladi. Shunday qilib, teshik tizimida teshik 
    qo‗yimi teshikning o‗lchamini oshiradi, val tizimida esa val qo‗yimi valning 
    o‗lchamini kamaytiradi. Mashinasozlikda qo‗yimlar joylashishining ikkala tizimi 
    ham, teshik tizimi ham, val tizimi ham ishlatiladi, val yoki teshik tizimini, u yoki bu 
    qo‗nimlarni tanlash konstruktiv, texnologik va iqtisodiy nuqtai nazardan aniqlanadi. 

    156 
    Biriktirilgan detallarning o‗zaro ishlashi nuqtai nazaridan olganda bu ikkala 
    tizim bir-biriga aynandir. Lekin, teshik tizimi val tizimidan ishlab chiqarish jixatidan 
    birmuncha afzalroqdir. Chunki detallarni teshik tizimida yig‗ish uchun ishlov 
    berganda kesish va o‗lchash asboblari ancha kam ishlatiladi. Bundan tashqari teshikni 
    valga moslashdan ko‗ra, valni teshikka moslash ancha oson va arzonga tushadi. 
    Shuning uchun ham mashinasozlikda ayrim xollarda val tizimini ishlatish 
    ma‘qulroqdir.

    Download 2,06 Mb.
    1   ...   79   80   81   82   83   84   85   86   ...   94




    Download 2,06 Mb.
    Pdf ko'rish