1-Ma’ruza. Fitopreparatlar texnologiyasi fani, O’rganish ob’ekti va usullari. Fitopreparatlar tasnifi va ularning tavsifi
1-Ma’ruza. FITOPREPARATLAR TEXNOLOGIYASI FANI,
O’RGANISH OB’EKTI VA USULLARI. FITOPREPARATLAR TASNIFI
VA ULARNING TAVSIFI
.
Reja:
1. Dorivor o’simliklarni yetishtirish, saqlash, birlamchi yoki chuqur qayta ishlash
uchun mavjud me’yoriy xujjatlar.
2. Fitopreparatlar texnologiyasi fani, maqsadi va vazifalari
3. Fanni rivojlanishtirish istiqbollari boshqa fanlar bilan bog’likligi
4.Dorivor o’simliklar asosida olinadigan dori vositalari-fitopreparatlar ta’rifi,
tavsifi, nomenklaturasi.
5.Fitopreparatlarni ishlab chiqish texnologiyasining o’ziga xos tomonlari.
6. Fitopreparatlar ishlab chiqarishning tarixi
7. Fitopreparatlar ishlab chiqarishning asosiy bosqichlari
8. Fitopreparatlarni zamonaviy tibbiyot amaliyotida qo’llanilish
Mahalliy floraga mansub 4300dan ortiq o’simliklarning 750 turi dorivor
hisoblanib, ulardan 112 turi ilmiy tibbiyotda foydalanish uchun ro’yxatga olingan,
Shundan 70 turi farmatsevtika sanoatida faol qo’llanib kelinmoqda. 2019 yilda 48
mln AQSH dollari qiymatidagi qayta ishlangan dorivor o’simliklardan olingan
mahsulotlar eksport qilingan.
Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti an’anaviy tibbiyotning asosiy tarkibiy
qismlarini quyidagicha aniqlaydi: o’simlik dori darmonlari va boshqa tabiiy
vositalar bilan davolash; akupunktur va manual terapiya. Sog’liqni saqlash
tizimidagi an’anaviy tibbiyot allaqachon dunyoning bir qator mamlakatlarida,
ayniqsa Osiyo mamlakatlarida muhim rol o’ynaydi.
Fitopreparatlar texnologiyasi fanining o’z oldiga qo’ygan asosiy maqsadi
quyidagilardan iborat:
1. Fitopreparatlar yaratish uchun zarur bo’lgan biologik faol moddalar
xamda dori turlari tayyorlashmanbai sifatida dorivor o’simliklarni o’rganish. Shu
maqsadda ularning kimyoviy tarkibi tekshiriladi, xamda asosiy ta’sir etuvchi
biologik faol moddalarning yig’iladigan organlari va vaqti aniqlanadi.
2. O’simlik xom ashyolaridan biolgik faol moddalarni ajratib olish va
tozalash usullarini ishlab chiqarishxamda ularning texnologiyalarini yaratish.
3. Dorivor maxsulotlarga normativ-texnik xujjatlarni (NTX) tuzish. Buning
uchun dorivor maxsulotlarning chinligini, sifatli xamda biolgik faol moddalarini
aniqlash usullarini mukammallashtirish, qayta ko’rib chiqish yoki yangi usullar
yaratish.
4. Fitopreparatlar va dorivor o’simliklar xazinasini boyitish maqsadida yangi
dorivor o’simliklar izlab topish va yangi, samarali fitopreparatlar yaratish. Shu
maqsadda xalq orasida va an’anaviy tibbiyotda ishlatiladigan dorivor o’simliklarni
xamda tibbiyotda ishlatiladigan dorivor o’simliklarning boshqa turlarini
o’rganishni tashkil qilish.
Xalq tabobatimizda Abu Ali ibn Sino davriga borib taqaladigan chuqur
dunyoviy ildizlar mavjud. Bugungi kunda Respublikamizda xalq tabobati tizimi
qonuniylashtirilgan.Shu munosabat bilan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2020 yil 10 aprelda qabul qilingan “Yovvoyi holda o’suvchi dorivor o’simliklarni
muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan
oqilona foydalanish chora tadbirlari to’g’risida”gi qarori juda dolzarbdir.
Ushbu Qarorda dorivor o’simliklarni yetishtirish va qayta ishlashni yanada
rivojlantirish, sohaning eksport salohiyatini oShirish, Shuningdek, Ushbu sohada
ta’lim, fan va ishlab chiqarishjarayonlarini birlashtirish zarurati belgilab qo’yilgan.
2020 yil 1 maydan boShlab dorivor o’simliklarni yetishtirish, saqlash, birlamchi
yoki chuqur qayta ishlash uchun klasterlar yaratish, Shuningdek, dorivor
o’simliklarni yetishtirish bo’yicha hududlarni ixtisoslashtirish ishlari belgilab
berilgan.
Davlatimiz rahbari SH.M.Mirziyoev tomonidan taklif etilgan klaster tizimi
o’zining hozirgi globallashuv davrida va bozor iqtisodiyoti talablari asosida, har bir
imkoniyatdan to’liq va samarali foydalanib jahon bozoriga raqobatbardoSh
mahsulotlarni yetkazib berish agrar sektorda, jumladan paxtani yetishtirishdan to
uni kompleks qayta ishlab, tayyor mahsulot sifatida yengil sanoat mahsulotlari,
oziq ovqat sanoati mahsulotlari (paxta yog’i va undan tayyorlanadigan
mahsulotlar) hamda chorvachilik uchun ozuqa (har xil yemlar, premikslar) ishlab
chiqarishimkoniyatlarini keskin oShirib, agrar sohada yangi tizim klaster tizimi
yaratilganini e’tirof etish kerak. Qarorda qo’yilgan vazifalar tashkil etilayotgan
klasterlar oldiga dorivor o’simliklarni yetishtirish, saqlash, dastlabki va chuqur
qayta ishlash hisobiga turli xil xalq tabobatida, sog’liqni saqlash tizimida
ishlatiladigan dori preparatlarini yaratish, ishlab chiqarishva importdan kirib
kelayotgan Shu yo’nalishdagi preparatlarni o’rnini ma’lum hajmda egallash va
eksport qilishimkoniyatini yaratadi. Qarorda Shu yilning 1 iyunidan tayyor
mahsulotni sotish bo’yicha klasterlar oldiga qo’yilgan vazifalar “Dorivor
o’simliklar” deb nomlangan yangi sanoat yo’nalishini yaratadi.
2020 yil 1 iyundan boShlab tibbiy muassasalarda, jumladan, oilaviy
poliklinikalar va qishloqlar (ovullar) tibbiy markazlarida fito-barlar, barcha vazirlik
va idoralarda, “Islom Karimov” nomidagi xalqaro va mahalliy aeroportlarda,
barcha turdagi avtovokzallarda, temir yo’l stantsiyalarida, bozorlarda, sanatoriya
muassasalari va barcha gavjum joylarda fitobarlar yaratiladi. Bugungi kunda
fitobarlarni yaratish foydali innovatsion g’oyaga aylanib, aholining barcha
qatlamlariga xalq tabobatining an’anaviy mahsulotlaridan samarali foydalanish
imkonini beradi (choy, kokteyl, damlama va boShqalar), Shuningdek boShlang’ich
kapitalning nisbatan kam sarmoyasi bilan yaxShi biznes manbai bo’lib xizmat
qiladi.
Hozirgi davrda dorivor o’simliklarni yetishtirishdan to undan olingan
mahsulotlarni bozorga yetkazib berish va ulardan xalqimiz salomatligini saqlashda
xalq tabobati mahsulotlari hamda tabiiy dorivor preparatlardan foydalanish
imkoniyatlarini kengaytiradi.
Farmonda Fanlar Akademiyasining institutlariga dorivor o’simliklarni
yetishtirishning ilmiy asoslarini, o’simlik materiallarini chuqur qayta ishlash
texnologiyalarini ishlab chiqish, Shuningdek tabiatni muhofaza qilishqo’mitasi
bilan birgalikda bioxilmaxillikni o’rganish va yo’qolib borayotgan yovvoyi dorivor
o’simliklarni himoya qilishni kuchaytirish, Shuningdek tabiiy plantatsiyalarni
qurish orqali ularni tiklash bo’yicha vazifalar yuklatilgan. O’simlikShunoslik
ilmiy-tadqiqot institutiga dorivor o’simliklarni yetishtirish, selektsiya va
urug’chilik sohasida tadqiqotlar o’tkazish va agrokimyoviy kartogrammalarni
ishlab chiqish vazifasi yuklatilgan. Dorivor o’simliklarni yetishtirish, himoya
qilishva ulardan oqilona foydalanish ko’p mutaxassislarni, jumladan botaniklar,
farmakologlar, kimyogarlar, biokimyogarlar, texnologlar, manbashunoslar va
boshqa mutaxassislarni hamkorlikda ishlashni talab qiladi. Mutaxassislarni
so’zlariga ko’ra, o’simlik dunyosini himoya qilishuchun uni har tomonlama –
strukturaviy, funktsional, taksonomik va evolyutsion bilish kerak.
Dorivor o’simliklarning genofondini saqlab qolish va ko’paytirish
usullaridan
biri
bu
ularni
madaniylashtirishdir.
Introduktsiya
jarayoni
(madaniylashtirish) juda murakkab, uzoq va ko’plab omillarga bog’liq, ya’ni:
o’simliklarning kelib chiqishi, ularning ekologik tabiati, tabiiy o’sish joylarining
iqlim va jug’rofiy Sharoiti va kirib borish maydoni va boShqalar. Tabiatda yovvoyi
holda o’sadigan Shifobaxsh o’simliklarni madaniylashtirish qimmatbaho yuqori
mahsuldor turlari va navlarini olish maqsadida ko’paytirishning keng qamrovini
o’z ichiga oladi.
O’simliklarning tabiiy genofondini saqlab qolishning dolzarb vazifasi – bu
ma’lum bir turning qaytarib bo’lmaydigan darajada yo’qolib ketishining oldini
olish uchun gen banklarini yaratish, ya’ni ma’lum Sharoitlarda yovvoyi
o’simliklarning urug’lik zaxiralarini saqlashdan iboratdir. Bu ham qarorda
ko’rsatib o’tilgan. Gen banklarini yaratish urug’larni saqlashning barcha
masalalarini puxta o’rganishni nazarda tutadi.
Shifobaxsh o’simliklarning tabiiy zaxiralarini himoya qilishva ulardan
oqilona foydalanishning o’simliklarni tabiiy o’sish joyidan qayta ishlash joyiga,
ya’ni fitopreparatlarni tayerlash joyiga o’tkazish bosqichidir. Avvalo, o’simliklarni
to’g’ri yig’ish va quritishga taaluqlidir. Xom–ashyoni yig’ishda nafaqat turlarning
tarqalishi, zaxiralari va mahsuldorligi, balki o’rim-yig’imdan keyin o’simliklarning
tabiiy holatini tiklash qobiliyatini ham bilish kerak. Ushbu xususiyatlar to’g’risida
ma’lumotlarning yetishmasligi va eng muhimi, yig’im-terim ishlarining yomon
tashkil etilishi, ko’pincha bir necha yillik ishdan so’ng, avvalgi dorivor o’simliklar
o’sadigan xududlar sezilarli yoki to’liq qurib ketishiga olib keladi. Bu
muammolarni tizimli hal qilishqarorda o’z aksini topgan.
Dorivor o’simliklar asosida olinadigan fitopreparatlarning tarkibini tanlash
asoslari, tayyorlashdagi o’ziga xom omillarni hisobga olishni o’rgatish muhim
masaladir. Ular sifatini jahon talablariga mos ekanligini asoslashda talabalarni
olgan bilimlari Shubhasiz ko’mak beradi va zamonaviy tibbiyotda samarali
qo’llanilib kelayotgan fitopreparatlar tarkibi va tayyorlanish usullarini mukammal
egallashga asos bo’lib xizmat qiladi. Mazkur fan dorivor o’simliklardan olinadigan
suvli, spirtli ajratmalar, galen va novogalen preparatlari, biologik faol
qo’Shimchalar, gomeopatik va aromaterapiya vositalarini tayyorlashusullarini
o’rgatishni o’z ichiga oladi.
| 